Skip to main content

Optimism Outlawed

  • Chapter
  • First Online:
Book cover Hope and Heresy
  • 96 Accesses

Abstract

The publication of expectations of a felicitous future examined in prior chapters did not go unnoticed by defenders of Lutheran doctrine. Some condemned these expectations of manifestations of the ancient heresy of chiliasm. This chapter provides a diachronic account of the evolution of the definitions of this heresy between ca. 1570 and 1630, drawing attention to the circulation of conflicting and contradictory definitions. Although these condemnations sought to define and defend confessional identity, they ultimately sowed confusion, and led to the retrospective condemnation of doctrines once considered orthodox.

This is a preview of subscription content, log in via an institution to check access.

Access this chapter

Chapter
USD 29.95
Price excludes VAT (USA)
  • Available as PDF
  • Read on any device
  • Instant download
  • Own it forever
eBook
USD 89.00
Price excludes VAT (USA)
  • Available as EPUB and PDF
  • Read on any device
  • Instant download
  • Own it forever
Hardcover Book
USD 119.99
Price excludes VAT (USA)
  • Durable hardcover edition
  • Dispatched in 3 to 5 business days
  • Free shipping worldwide - see info

Tax calculation will be finalised at checkout

Purchases are for personal use only

Institutional subscriptions

Notes

  1. 1.

    O’Leary, Arguing the Apocalypse, 20–60.

  2. 2.

    O’Leary, Arguing the Apocalypse, 51. See further Gallagher, ‘Millennialism, Scripture, and Tradition,’ in The Oxford Handbook of Millennialism, 133–149.

  3. 3.

    Wallmann, ‘Reich Gottes und Chiliasmus,’ 105–123; Barnes, Prophecy and Gnosis; Barnes, Astrology and Reformation.

  4. 4.

    On the expectations of the Church Fathers, see Brian E. Daley, The Hope of the Early Church: A Handbook of Patristic Eschatology, (Cambridge: Cambridge University Press, 1991); Brian E. Daley, ‘Apocalypticism in Early Christian Theology,’ in The Encyclopedia of Apocalypticism. 3 vols. Bernard McGinn, John J. Collins and Stephen J. Stein, eds. (New York and London: Continuum, 2000), vol. 2, 3–47; Charles E. Hill, Regnum Caelorum. Patterns of Millennial Thought in Early Christianity. 2nd ed. (Grand Rapids, MI: Wm. B. Eerdmans, 2001).

  5. 5.

    Augustin, De civitate Dei, book 20: 6–9; Bernhard Lohse, ‘Zur Eschatologie des älteren Augustin,’ Vigilliae Christianae 21 (1967): 221–240; Johannes van Oort, ‘The End is Now: Augustine on History and Eschatology,’ Teologiese Studies 68/1 (2012): 1–7.

  6. 6.

    Johann Affelmann (praes.) Daniel Spalchaver (resp.), Illustrium quaestionum theologicarum heptasVI. Quantum nov-antiquae opinioni, de felicitate Novi instantis in his terris millenarii, tribuendum sit? (Rostock: Ferberus, 1618).

  7. 7.

    Johann Micraelius, Syntagma Historiarum Ecclesiæ omnium. (Stettin: Georg Goez, 1630), 1033.

  8. 8.

    Bekenntnisschriften der evangelisch-Lutherischen Kirche, 72: ‘(1) Item docent, quod Christus apparebit in consummatione mundi ad iudicandum, (2) et mortuos omnes resuscitabit, piis et electis dabit vitam aeternam et perpetua gaudia, (3) impios autem homines ac diabolos condemnabit, ut sine fine crucientur. (4) Damnant Anabaptistas, qui sentiunt hominibus damnatis ac diabolis finem poenarum futurum esse. (5) Damnant et alios, qui nunc spargunt Iudaicas opiniones, quod ante resurrectionem mortuorum pii regnum mundi occupaturi sint, ubique oppressis impiis.’

  9. 9.

    On the Lutheran engagement with Anabaptist belief see John S. Oyer, Lutheran Reformers against Anabaptists: Luther, Melanchthon, and Menius and the Anabaptists of Central Germany. (The Hague: Martinus Nijhoff, 2012); Gerhard Maier, Die Johannesoffenbarung und die Kirche, (Tübingen: Möhr (Siebeck), 1981), 273–4. On the link between Arianism and optimistic apocalypticism, see Howard Hotson, ‘Arianism and Millenarianism. The Link between two Heresies from Servetus to Socinus,’ in Millenarianism and Messianism in Early Modern European Culture: Continental Millenarians: Protestants, Catholics, Heretics. J.C. Laursen and R.H. Popkin, eds. (Dordrecht: Kluwer, 2001), 9–35. Further Howard Hotson, ‘Antisemitismus, Philosemitismus und Chiliasmus im frühneuzeitlichen Europa,’ Werkstatt Geschichte 8 (1999): 7–36; Lutz Greisiger, ‘Chiliasten und “Judentzer”: Eschatologie und Judenmission im Protestantischen Deutschland des 17. und 18. Jahrhunderts,’ Kwartalnik Historii Żydów 220 (2006): 535–575. On the problematic term ‘Judaising’, see Róbert Dán, ‘“Judaizare.” The Career of a Term,’ in Antitrinitarianism in the Second Half of the Sixteenth Century. Róbert Dán and Antal Pirnát, eds. (Leiden and Budapest: Akadémiai Kiadó and E.J. Brill, 1982), 25–34.

  10. 10.

    Cited in Joseph Augustus Seiss, The Last Times and the Great Consummation. An Earnest Discussion of Monumentous Themes. (Philadelphia: Smith, English & Co. 1863), 331.

  11. 11.

    See also Philipp Jakob Spener, Erfordertes Theologisches Bedencken/ über den Von Einigen des E. Hamburgischen Ministerii publicirten Neuen Religions-Eid (Ploen: Schmidt, 1690), sig. C2v-C3r.

  12. 12.

    Luther, Werke, vol. 14, 137.

  13. 13.

    Luther, cited in Daniel Cramer, Biblia Das ist Die gantze H. Schrifft Nach der Dolmetschung Vorreden und Marginalien D M. Lutheri/ mit mehrern Concordantien (Straßburg: Zetzner, 1619–20), sig. Qa3v.

  14. 14.

    See further Irena Backus, Reformation Readings of the Apocalypse: Geneva, Zurich, and Wittenberg. (Oxford: Oxford University Press, 2000), 131–133, and the discussion below.

  15. 15.

    Wallmann, ‘Reich Gottes und Chiliasmus,’ 106–107.

  16. 16.

    Jakob Andreae (praes.) Zacharias Greins (resp.), Disputatio de Regno Christi. Deo Patre Servatoris & Liberatoris nostri unici Iesu Christi, virtute Spiritus S. nos adiuuante. (Tübingen: 1574), 4: ‘Errant etiam circa Regnum Christi Chiliastæ, qui pios in prima, quam fingunt, resurrectione, per mille annos cum Christo in terris regnaturos, somniarunt.’

  17. 17.

    Andreae and Greins, Disputatio de Regno Christi, 4: ‘Quòd verò Anabaptistæ unâ cum Iudæis Prophetaru[m] testimonia preoferunt, quibus Meßiæ Regnum tanquam mundani describerer videntur, magis sua somnia sequuntur carnalia, quàm Prophetarum mentem attendunt.’

  18. 18.

    Zacharias Schilter, De Regno Christi Capita Ad Dispvtandvm Proposita In Academia Lipsensi, a Zacharia Schiltero, S. Theologiae Doctore & eiusdem Academiae Vicecancellario. Ad diem Augusti XXV. (Leipzig: Georg Deffner, 1581), sigs. A2r-A4r.

  19. 19.

    Ägidius Hunnius (praes.) Laurentius Laelius (resp.) De Regno Christi Propositiones … (Wittenberg: Gronenberg, 1597), sigs. B2rff; Wallmann, ‘Reich Gottes und Chiliasmus,’ 108–109.

  20. 20.

    Hunnius and Laelius, De Regno Christi Propositiones, sig. B2r: ‘Ex ijsdem propè fundamentis refellitur Chiliastarum error, qui electos, cum Christo in his terris, ante novissimum diem, regnaturos opinati sunt annos mille.’

  21. 21.

    Hunnius and Laelius, De Regno Christi Propositiones, sig. B2v.

  22. 22.

    Hunnius and Laelius, De Regno Christi Propositiones, sigs. B2v-B3r.

  23. 23.

    Andreas Schoppe, Christliche und nötige Warnung für dem erdichten Lügen Geist der falschen Propheten und fürwitzigen Leute, so die gewisse zeit des jüngsten Tages auszurechnen, zu nennen und zu Weissagen sich bemühen. (Wittenberg: Johann Dörffer, 1597).

  24. 24.

    Schoppe, Christliche und nötige Warnung, sigs. G2r-G4v.

  25. 25.

    Schoppe, Christliche und nötige Warnung, sig. J1v: ‘Die Weissagungen von der gewissen zeit des jüngsten Tages geben ursach und anreitzungen zu vielen Sünden/ verwirrung der zarten gewissen/ zu einem ruhelosen Leben und zu allerley unordnung/ wie die erfahrung erzeuget.’

  26. 26.

    Schoppe, Christliche und nötige Warnung, sigs. J1v-J2r.

  27. 27.

    Johann Wolther, Geistreiche und wolgegründte Außlegung über die heimliche Offenbahrung Johannis Evangelista/ und das zwölffte Capitel Danielis. (Rostock: Hallervord, 1629). The text was first printed in 1605 and reprinted in 1624 and 1629. I have only had opportunity to consult the 1629 edition.

  28. 28.

    Wolther, Geistreiche und wolgegründte Außlegung, 180; ‘Von diesen tausent Jahren haben die Chiliasten gar kindische auch irrige Gedancken gehabt … alß daß die Außerwehlten unnd Heiligen vor dem jüngsten Tage aufferstehen und zu Jerusalem tausent Jahr in allen Frewden und Wollust mit Christo leben würden.’

  29. 29.

    Wolther, Geistreiche und wolgegründte Außlegung, 179–180.

  30. 30.

    Wolther, Geistreiche und wolgegründte Außlegung, 184: ‘Die Wiedertäuffer sind fast auch der meinung/ daß noch vor dem Jüngsten Tage ein aureum seculum, eine güldene Zeit seyn werde. Aber diß alles ist dem Worte Gottes und täglicher Erfahrung zuwider.’

  31. 31.

    Daniel Cramer (praes.) Christianus Reineccius (resp.), Theses De Regno Christi/ quibus Succincta Ac Methodica Anakephalaiosei, quae pluribus hactenus, hoc de Articulo, publice tradita sunt, repetuntur, & altioris indaginis ergo, ad disputandum proponuntur (Stettin: Kelner, 1612). I have consulted the text as reprinted in Daniel Cramer, De Regno Jesu Christi Regis Regum & Domini Dominantium semper-invicti. (Stettin: Kelner für Eichorn, 1614), 399–422.

  32. 32.

    Cramer and Reineccius, Theses De Regno Christi, 414. Cf. Cramer, De Regno Jesu Christi, 316–318. In these books the Millennium was located between 300 CE and 1300 CE.

  33. 33.

    Cramer and Reineccius, Theses De Regno Christi, 414, 421. ‘1. Judaica & Politica de regno Christi somnia. 2. Deliria item Judaisantium Chiliastarum & Anabaptistarum. 3. Pontificiorum item, qui regnum Christi in militante Ecclesia, ad politicam planè formam configurant. 4. Calvinianorum commenta, qui regnum Gratiae internum & externum re & quidem tempore divellunt.’

  34. 34.

    John Napier, Entdeckung aller Geheimnüssen in der Apocalypsi oder Offenbarung S. Johannis begriffen […] Zuvor zwar niemals gesehen noch gehört/ wiewol von vielen vornehmen/ gelährten unnd erleuchteten Männern/ wie von dem seligen Mann D. Luthero selbsten/ gewündschet worden (Gera: Spiess, 1611).

  35. 35.

    In a work titled Tyræum Giesuitern, which I have not seen. On Erasmi see Johann Gerhard, Locorum TheologicorumTomus nonus und ultimis: In quo continentur haec Capita: 31. De extremo Iudicio. 32. De Consummatione seculi. 33. De Inferno seu Morte æterna. 34. De Vita æterna. (Jena: Steinmann, 1622), vol. 9, 455; Jöcher, Gelehrten-Lexicon vol. 2, 1947; Christoph Sand, Bibliotheca Anti-Trinitariorum sive Catalogus Scriptorum, & succincta narratio de vita eorum Auctorum, qui praeterito & hoc seculo, vulgo receptum dogma de tribus in unico Deo per omnia aequalibus personis vel impugnarunt vel docuerunt solum Patrem D. N. J. Christi esse illum verum seu altissimum Deum. (Freistadt: Johannem Aconium, 1684), 87–88; Corrodi, Kritische Geschichte des Chiliasmus, vol. 3, 6.

  36. 36.

    Cramer, De Regno Jesu Christi, 280.

  37. 37.

    Cramer, De Regno Jesu Christi, 283.

  38. 38.

    Cramer, De Regno Jesu Christi, 294: ‘enim hoc Regnum Christi mille annos in terra duraturum esse.’

  39. 39.

    Cramer, De Regno Jesu Christi, 310.

  40. 40.

    The identification is from Johann Affelmann (praes.) Daniel Spalchaver (resp.), Illustrium quaestionum theologicarum heptasVI. Quantum nov-antiquae opinioni, de felicitate Novi instantis in his terris millenarii, tribuendum sit? (Rostock: Ferberus, 1618), sig. D2v-D3r.

  41. 41.

    Cramer, De Regno Jesu Christi, 310: ‘Porro memini & alicubi novam & subtilem quandam opinionem Chiliasticam commentatoris cujusdam in Apocalypsin de Regno Evangelico. Qui statuit, futuram esse omnimodam Antichristi, tum Turcici tum Romani, Panolethriam, ante finem mundi: Et Ecclesiam futuram esse oecumenicam, & Catholice Evangelicam, deletis omnibus Hæresibus, cessantibus omnibus Persecutionibus, pressuris, bellis, Tyrannide; idque per mille annos, h.e. tempus bene longum, sed praecise Deo notum. In quo Regni Evangelici statu tamen rejicit quicquid Judaismum sapit.’

  42. 42.

    Cramer, De Regno Jesu Christi, 311: ‘Fundamenta, quibus Chiliastæ innituntur, Quatuor sunt genera Rationum, quibus in hunc errorem seducti sunt. 1. Vaticinia quædam Prophetica malè intellecta. 2. Carmina Sibyllina. 3. Traditiones. 4. Apocalypsis Joannis.’

  43. 43.

    Cramer, De Regno Jesu Christi, 282–283, 284; ‘Nam in conclusione primo differunt, quia quidam illorum, ut hactenus recitavimus, Dei Extremo terminum ponunt annum Christi 400. quidam annum Christi 490. quidam annum Christi 500. quidam annum Christi 527. quidam annum Christi 601. quidam annum ab ascensione Christi 1000. quidam annum à nativitate Christi 1530. quidam annum Christi 1533. Quidam A.C 1588. quidam annum Christi 1599. Quidam A.C. 1600. Quidam A.C. 1612. Quidam A.C. 1621. Quidam A.C. 1630. Quidam A.C. 1645. Quidam A.C. 1656 […] 1662, 1673, 1675, 1682, 1688, 1699.’ In a marginal note on p. 284 Cramer mocked Eustachius Poyssel’s fondness for the number forty, as well as his claims to inspiration by the Holy Spirit.

  44. 44.

    On Libavius see Bruce T. Moran, ‘Medicine, Alchemy and the Control of Language: Andreas Libavius versus the Neoparacelsiansm,’ in Paracelsus. The Man and his Reputation, his Ideas and their Transformation, Ole Peter Grell, ed. (Leiden: Brill, 1998), 135–150; Peter J. Forshaw, ‘“Paradoxes, Absurdities, and Madness”: Conflict over Alchemy, Magic and Medicine in the Works of Andreas Libavius and Heinrich Khunrath,’ Early Science and Medicine 13 (2008): 53–81. Libavius’s theological learning was praised by clerical contemporaries. See de Spaignart, Theologisch Wächterhörnlein, 76; Theodore Thumm, Impietas Wigeliana, Hoc Est, Necessaria Admonitio de centrum et viginti erroribus novorum prophetarum coelestium (Tübingen: Johan-Alexander Cell, 1622), 248.

  45. 45.

    Andreas Libavius (praes.) Jakob Michael (resp.), De Millenariorum Haereticorum Secta. Quae videtur nostris temporibus ex Paracelsi deliramentis, & Arabum Mauritanorumq[ue]Magia infami, & Diabolica, Per fratres Societatis Roseae crucis, & horum vesanos adulatores, item Magos, Cabalistas, Mathematicos, Necromanticos &c. fumo Paracelsico, quasi Tabaci, dementatos in seculum reduci…. (Coburg: Bertsch, 1616), sig. [A4r]: ‘Patrum memoria Paracelsus similiter pronunciavit revolutis astris mundum debere ad primordium recurrere, & in hoc seculo futuram esse Paradisum cum summa felicitate (campo Elysio).’

  46. 46.

    Libavius and Michael, De Millenariorum Haereticorum Secta , sig. A4r.

  47. 47.

    Libavius and Michael, De Millenariorum Haereticorum Secta , sig. A4r.

  48. 48.

    Libavius and Michael, De Millenariorum Haereticorum Secta , sig. A4r: ‘Ibi tessera est: Jesus mihi omnia: hoc est, Rex in millenaria felicitate et post in æternitate.’

  49. 49.

    See Carlos Gilly, ‘The “Fifth Column” within Hermetism: Andreas Libavius,’ in Magia, alchimia, scienza dal ‘400 al ‘700: l’influsso di Ermete Trismegisto. Carlos Gilly and Cis van Heertum, eds. 2 vols, (Florence: Centro Di, 2002), vol. 1, 406–415 at 414.

  50. 50.

    Andreas Libavius, Variarum controversiaruminter nostri temporis, Philosophos et Medicos Peripateticos, Ramaeos, Hippocraticos, Paracelcicoslibri duo. (Frankfurt am Main: Kopff, 1600), 298.

  51. 51.

    Affelmann and Spalchaver, Illustrium quaestionum theologicarum heptas (1618). The disputation was reprinted in 1623 and 1674. On Affelmann see Jöcher, Gelehrten-Lexicon I, 131–2; Allgemeine Deutsche Biographie, vol.1, 134–5.

  52. 52.

    Cf. Wallmann, ‘Reich Gottes und Chiliasmus,’ 108.

  53. 53.

    Affelmann and Spalchaver, Illustrium quaestionum theologicarum heptas, sig. D2r.

  54. 54.

    Affelmann and Spalchaver, Illustrium quaestionum theologicarum heptas, sigs. D2r-D3r.

  55. 55.

    Affelmann and Spalchaver, Illustrium quaestionum theologicarum heptas, sig. D3r. On Meth see further the nuanced discussion in Weiß, Die Lebenswelten des Esajas Stiefel, passim, and below, chapter five.

  56. 56.

    Affelmann and Spalchaver, Illustrium quaestionum theologicarum heptas, sigs. D3v-D4r. ‘… regnum novum Chiliasticum, quod, si fratribus hisce credimus, futuris adhuc temporibus, in terris spectabimus.’

  57. 57.

    Affelmann and Spalchaver, Illustrium quaestionum theologicarum heptas, sig. D4r: ‘Sententiarum facta enumeratio ostendit, novos hos Chiliastas, diversas & quinque quidem occupasse classes, & sub quintuplici militantes vexillo prodiisse in publicum. Ad primam classem refero eos, qui Christum corporaliter ante diem novißimum è cœlo rediturum scribunt, & hac terra tale regnum terrenum per mille annos instituturum contendunt, quale Th. I. descripsimus. Ad secundam illos, qui auæ generalius de terra à nonnullis dicuntur, specialus ad terram Canaan, in quamJudæos reducendos ajunt, restringunt. Ad tertiam illos, qui solis Martyribus ante extremum diem resuscitandis, millenarij alicujus felicitatem ascribunt. Ad quartam illos, qui spiritualiter felicitatem hanc ita accipunt, ut ad deletum Antichristum, extinctum Turcam, eversos hæreticos, cessantes persecutiones, & ecclesiam Catholicè evangelicam hæc referant. Ad quintam illos, qui & spiritualiter & corporaliter felicitatem hanc interpretantur, eandemque nobis tantam, quanta ante lapsum fuit in paradiso, ante extremum judicium, pollicentur.’ Affelmann refutes each of these expectations in a discussion occupying sigs. D4r-F1r.

  58. 58.

    Christoph Besold, Discursus Politici: I. De Monarchia. II. De Aristocratia. III. De Democratia. generatim tractantes. IV. De Reipublicae Statu subalterno: ubi de Comitibus, Baronibus, Civitatibus Imperialibus, & Libero Equestri Ordine, ex profeßo prolixeq[ue] disputatur. V. De Reipublicae formarum inter sese comparatione; & quaenam earum praestantior existat? (Straßburg: Zetzner, 1623), 240–249.

  59. 59.

    Johann Gerhard, Loci theologici, vol. 9, 442: Chiliasts, ‘vulgò appellantur Millenarii, docent enim, Christum ante diem novissimum è coelo in terram rediturum, pios defunctos resuscitaturum ac cum illis, uti etiam iis, quos vivos inveniet, oppressis omnibus impiis, vitam corporalibus deliciis abundantem per mille annos in his terris exacturum, inchoato terreno, corporali, ac visibili regno et finitis demum mille annis illius regni consummationem seculi et universalem omnium resurrectionem esse secuturam.’

  60. 60.

    Gerhard, Loci theologici, vol. 9, 453–454.

  61. 61.

    Gerhard, Loci theologici, vol. 9, 462: ‘Quidam [e]n[im] chiliasmum subtilem in pace ecclesiae, perfecta justitia, quiete à tentationibus, fidei orthodoxae conformitate universali &c. consistentem: quidam v[ero] chiliasmum crassum in corporalibus deliciis ac voluptatibus fluitantem propugnant.’

  62. 62.

    Gerhard, Loci theologici, vol. 9, 462–463.

  63. 63.

    H.Ar.No:R., Fama Remissa ad Fratres Rosae Crucis, sigs. E8v-F3r.

  64. 64.

    David Meder, Iudicium Theologicum, Oder Christlichs und kurtzes Bedencken von der Fama Et Confessione der Brüderschafft des löblichen Ordens deß Rosencreutzes: Ob ein Christe mit gutem Gewissen und ohne verletzung der Ehren Gottes/ sich in dieselbe Fraternitet begeben könne. (Danzig: Hünefeld, 1616), sig. A2r.

  65. 65.

    Merck, Trewhertzige Warnung fürm Weigelianismo, sigs. A7v-A8r. On Merck, see Bubenheimer, ‘Orthodoxie – Heterodoxie – Kryptoheterodoxie’; Weiß, Die Lebenswelten des Esajas Stiefel, 8–9, 449–451, 464, 507–509, 569.

  66. 66.

    Cited in Arnold, Kirchen- und Ketzer-Historie, vol. 3, 116.

  67. 67.

    Zacharias Theobald, Widertauffischer Geist/ Das ist: Glaubwürdiger und Historischer Bericht/ was Jammer und Elend die alten Widertauffer gestifftet und angerichtet/ Darauß zu schliessen: Was man von den newen genandten Weigelianern/ Rosencreutzern und Pansophisten zugewarten hab. (Nuremberg: Simon Halbmeyer, 1623), 112.

  68. 68.

    On the background to Theobald’s pronunciations and the subsequent investigation of his claims by the city council, see Richard van Dülmen, ‘Schwärmer und Separatisten in Nürnberg (1618–1648). Ein Beitrag zum Problem des ‘Weigelianismus,’ Archiv für Kulturgeschichte 55 (1973): 107–137.

  69. 69.

    Cited in Arnold, Kirchen- und Ketzer-Historie, vol. 3, 47.

  70. 70.

    Rost, Heldenbuch vom Rosengarten, sigs. A4v, 15v.

  71. 71.

    Evans, Rudolph II and his World, 289.

  72. 72.

    Spaignart, Theologisch Wächterhörnlein, sig. )(3r-v.

  73. 73.

    Grießmann, Getrewer Eckhart, 185.

  74. 74.

    Spaignart, Theologisch Wächterhörnlein, sig. )()( 2r.

  75. 75.

    Tübingen, Universitätsarchiv, Cgm. 1259, 500r. (Letter of Theodor Thumm to Konrad Dietrich, 5 July 1625).

  76. 76.

    Nicolaus Hunnius, Außführlicher Bericht Von Der Newen Prophepheten/ (die sich Erleuchtete/ Gottesgelehrte/ und Theosophos nennen) Religion/ Lehr unnd Glauben/ damit der Satan die Kirche Gottes auffs newe zu verunruhigen sich unterstehet (Lübeck: Johann Embs, 1634), sig. A2v-A3r.

  77. 77.

    Nicolaus Hunnius, Christliche Betrachtung der Newen Paracelsischen und Weigelianischen Theology, darin durch viertzehen Ursachen angezeiget wird (Wittenberg: Heiden, 1622), sig.):(4v.

  78. 78.

    See further the discussion in chapter two, above.

  79. 79.

    Spaignart, Theologisch Wächterhörnlein, 19.

  80. 80.

    Hunnius, Christliche Betrachtung, sigs. A2r-v. The original dissertation is Nicolaus Hunnius (praes.) Valentino Legdæus (resp.) Principia Theologiae Fanaticae, quam Theophrastus Paracelsus genuit, Weigelius interpolavit, Succinctis thesibus sub examen revocata (Wittenberg: Johann Richter, 1619).

  81. 81.

    Rost, Heldenbuch vom Rosengarten, 16r: ‘Christus, mit seinen Reichsgenossen allhier auff Erden/ nach seiner Majestetischen Widerkunfft vnd erscheinung/ Tausent Jahr werde herschen/ alle Feinde vnter ihre Füsse zwingen vnd bringen/ vnd sie gar prächtig vnd mechtig halten/ auch mit köstlichen Gerichten/ süssem Getranck vnd herrlicher Speise auff gut Epicurisch erfüllen/ vnd mit allerley Wollust/ wie es Philastrius erzehlet/ vberschütten/ vnd mit grosser Frewde vnd Wonne ergetzen.’ A similar definition is offered on sig. A4v.

  82. 82.

    Germanus, Der siebenden Apocalyptischen Posaunen, 93.

  83. 83.

    Daniel Cramer, Arbor Haereticae Consanguinitatis, Hoc est, Haereseologica Descriptio, In Qua Praecipuae Haereses Veterum Ex Uno post Christum natum principio deductae (Straßburg: Zetzner, 1623). See the similar assessment in Andreas Merck, Nothwendige Schutzschriftgegen Ezechiel Meths unlangst uber ihn geführte Beschwerung (Halle: Schmidt für Oelschlegel, 1621), 26.

  84. 84.

    Andreas Kesler, Methodus Haereticos convertendi: In zweyen Theilen verfasset. 2 vols. (Coburg: Gruener, 1631), vol. 2, 311–12: ‘Belangend die Vngelehrten vn[d] Einfeltigen/ sol man mit denselbe[n] auff dz. aller einfeltigst doch gleichwol richtig vnd mit gutem Grund der Warheit ha[n]deln. Subtilisirn vn[d] die terminos Logicos gebrauchen ist nicht nötig/ auch nicht rathsam/ sonder je schlechter man die Sachen fürbringt je dienlicher ists für gemeine Leut … Also laß die subtiliteten, item die Terminos Philosophicos, die für die Gelehrten gehören/ aussen.’

  85. 85.

    Christian Grübel, Thesauri Consiliorum Et Decisionum Appendix Nova, Continens quaedam inserenda Operi Dedekenno-Gerhardino, 154: ‘Unter den newen Lehren machen etliche einen Unterscheid inter Chiliasmum crassum, welchen Cerinthus un[d] andere Schwermer vertheidiget/ und lauter fleischliche sündliche Wollust/ als Fressen unnd Sauffen im Reich Christi ihnen eingebildet haben: Et inter Chiliasmum subtilem, welchen die Patres statuiret, und mehr von geistlichen als leiblicher Frewde, oder doch von leiblicher Lust ohne Sünde, sonderlich was Christum selber, und die aufferweckten Heiligen anlanget, geredet haben sollen. […] Weil dann Orthodoxi Doctores hierinnen selber discepiren, und man deshalben zu einer unfeilbaren gleichförmigen Gewißheit nicht wohl gelangen kan/ wäre am besten/ man stelte das disputiren ein über dieser Frage/ sonderlich bey den Einfältigen.’

  86. 86.

    [Gebhard] Enarratio Chronologo-Historica Apocalypseōs S. Johannis, 145–146, 158.

  87. 87.

    [Gebhard] Enarratio Chronologo-Historica Apocalypseōs S. Johannis, 158.

  88. 88.

    [Gebhard] Enarratio Chronologo-Historica Apocalypseōs S. Johannis, 153.

  89. 89.

    Nagel, Alter vnd neuer Schreib Calender (Halle: Christoph Bißmarck, 1622), cited in Hartmut Sührig, ‘Die Entwicklung der niedersächsischen Kalender im 17. Jahrhundert,’ Archiv für Geschichte des Buchwesens 20 (1979): 330–794,466: ‘Daß […] ich statuierte mit den Chileasten eine sichtbare/ fleischliche Wiederkunfft Christi/ der werde ein Weltlich Reich mit seinen Heiligen auff Erden anfahen/ mit einander essen/ trincken/ vnd in Wollust leben/ seynd lauter Lügen.’

  90. 90.

    Leipzig, UB Ms. 0356, fol. 64r (Nagel to Arnold Kerner, 22 September 1622): ‘5. Het chiliastica, es solte Christus noch ein Weldlich Reich anfahen. 6. Hoffte auff eine güldenen Zeit, gleich dem schlaraffenland. 7. Dz Thier dz. Röm: Reich solte fort für dem Jungsten Tage, die heiligen solten allhier regiren.’

  91. 91.

    Leipzig, UB Ms. 0356, fol. 64r (Nagel to Arnold Kerner, 22 September 1622): ‘1. het ich Weib undt Kindt vnd viell andere fürnehmer Leüt verführet, aber mein Weib undt Kindt würden diese heiligen Lügen straffen. 2. Ich wolte mehr wißen denn Got. 3. Ich het viel papistica wolte ein Werck heiliger sanct sein. 4. Het Enthusiastica, wolte noch auff gesicht weißagung und träume acht haben, und ohne mitell von Got und seinen H. Geiste gelehret sein.’

  92. 92.

    Korn, Das Thema des Jüngsten Tages, 4 suggests, somewhat cynically, that Felgenhauer and others were involved in systematic obfuscation concerning their expectations.

  93. 93.

    Barnes, Prophecy and Gnosis, 257–258 and passim.

  94. 94.

    On the genre of Erbauungsliteratur, see John Procopé, Rudolf Mohr, Hans Wulf, ‘Erbauungsliteratur I. Alte Kirche II. Mittelalter bis Neuzeit III. Reformations- und Neuzeit IV. Die Erbauungsliteratur in der Gegenwart,’ in Theologische Realenzyklopädie. 36 vols. (Berlin: De Gruyter, 1976–2004), vol. 10 28–83. The relationship between Erbauungsliteratur and optimistic apocalypticism was first noted by Wallmann, ‘Reich Gottes und Chiliasmus.’

  95. 95.

    Winfried Zeller, Der Protestantismus des 17. Jahrhunderts (Bremen: Dietrich, 1962), xvii ff.

  96. 96.

    Stephen Praetorius, 58 Schöne, Außerlesene Geist- und Trostreiche Tractätlein, von der gülden Zeit &c. (Lüneburg and Goßlar: Vogt für Stern, 1622). Further Wallmann, ‘Reich Gottes und Chiliasmus,’ 115 note 42.

  97. 97.

    On Nicolai see Rudolf Rocholl, Das Leben Philipp Nicolais. (Berlin: Schlawitz, 1860), Martin Lindström, Philipp Nicolais Verständnis des Christentums, (Gütersloh: Bertelsmann, 1939); Peter Zimmerling Philipp Nicolai (1556–1608). Mystik und Eschatologie,’ in Evangelische Mystik (Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 2015), 58–61. Wallmann, ‘Reich Gottes und Chiliasmus,’ 113–114. For very different conclusions concerning Nicolai’s eschatology see Staehelin, Ernst, Die Verkündigung des Reiches Gottes in der Kirche Jesu Christi. Zeugnisse aus allen Jahrhunderten und allen Konfessionen. 7 vols. (Basel: Reinhardt, 1951–1964), vol. 4, 89–109; Felix Blindow, ‘Der unbekannte Philipp Nicolai: Apokalyptiker am Vorabend des Dreißigjährigen Krieges,’ Jahrbuch für westfälische Kirchengeschichte 93 (1999): 39–64.

  98. 98.

    I refer to Philipp Nicolai, Historia deß Reichs Christi: das ist: Gründtliche Beschreibung der wundersammen Erweiterung, seltzamen Glücks, und gewisser bestimpter Zeit der Kirchen Christi im Neuwen TestamentJetzt aber verteutschet, durch M. Gothardum Artus. (Franckfurt: Speis, 1598) in the following discussion. For a listing of the numerous editions of this work see Blindow, ‘Der unbekannte Philipp Nicolai,’ 39–64.

  99. 99.

    Nicolai, Historia deß Reichs Christi, 562–3.

  100. 100.

    Nicolai, Historia deß Reichs Christi, 488. 1 Thessalonians 5:2; Revelation 3:3, 16:15.

  101. 101.

    Wallmann, ‘Reich Gottes und Chiliasmus,’ 113–114.

  102. 102.

    Nicolai, Historia deß Reichs Christi, 459. Blindow, ‘Unbekannte Nicolai’, 51–56, has bravely detailed Nicolai’s reckoning methods in detail.

  103. 103.

    Nicolai, Historia deß Reichs Christi, 439ff, 442.

  104. 104.

    Nicolai, Historia deß Reichs Christi, 442.

  105. 105.

    Nicolai, Historia deß Reichs Christi, 445.

  106. 106.

    See Paul Tarnow, De Novo Evangelio, quod sit caussa omnium calamitatum, universum Christianorum orbem inundantium & submergentium, Dissertatio. (Rostock: Pedanus, [1624]). I have used the later German edition translated by Heinrich Ammersbach; Paul Tarnow, Pandora Tarnoviana. Das ist/ Beschreibung des Neuen Evangelij, welches eine Uhrsach ist alles Unglücks in der werthen Christenheit/ Hiebevor Anno Christi 1624 auff der Universität Rostock in einer Lateinschen Oration öffentlich fürgestellet. (Quedlinberg: Ockell, 1663). See further Johann Tarnow, Tres Eliae, hoc est, Comparatio trium Ecclesiae Dei Reformatorum Eliae Thesbitae, Iohannis Baptistae, Martini Lutheri. (Rostock: Fueß 1618); Paul Rossow, Jesu praelucente … judicii extremi prodromis, Das ist: Kurtzer und gründlicher Beweis daß nunmehr der grosse erschreckliche Gerichtstag des Herrn … zu erwarten sey. (Rostock: Fueß [1621]); Leppin, Antichrist un Jüngster Tag, 136ff.

  107. 107.

    Kurtzes Bedencken vber das buch Herrn Philippi Nicolai vom Reich Christi. Sonderlich aber vber die Propheceyung/ so auff jetzige Zeit gerichtet ist. (Hamburg: Heinrich Karstens Erben, 1633), 22, 26, 29, 34; for Thumm and Osiander as ‘zween Helden’, see 120.

  108. 108.

    Kurtzes Bedencken vber das buch Herrn Philippi Nicolai vom Reich Christi, 3–4, 6–7, 15, 123.

  109. 109.

    Kurtzes Bedencken vber das buch Herrn Philippi Nicolai vom Reich Christi, 112.

  110. 110.

    Kurtzes Bedencken vber das buch Herrn Philippi Nicolai vom Reich Christi, 106.

  111. 111.

    See above, pp. 107–108.

  112. 112.

    Wolther, Geistreiche und wolgegründte Außlegung, 195.

  113. 113.

    Wolther, Geistreiche und wolgegründte Außlegung, 195: ‘Also halte ichs dafür/ daß auch nicht in intra profligatione, in der Niederlage des Türcken/ oder bald darauff/ der Jüngste Tag herein brechen/ sondern noch/ wiewol eine kleine Zeit damit werde verzogen werden. Und dis werden seyn die Tage der Sicherheit/ davon Lyra und alle andere also sagen/ Daß nach des Antichrists Fall/ die Welt wird frey leben.’

  114. 114.

    Wolther,, Geistreiche und wolgegründte Außlegung, 195, 195–6.

  115. 115.

    Johann Wolther, Gulden Arch: Darinn der wahre Verstand und Einhalt der wichtigen Geheimnussen/ Wörter und Zahlen/ in der Offenbahrung Johannis/ und im Propheten Daniel/ reichlich und überflüssig gefunden wird. (Rostock: Hallervord, 1624).

  116. 116.

    See Blindow, ‘Der unbekannte Philipp Nicolai,’ 61–2.

  117. 117.

    See for example Munich BSB, Cod. germ. 4416/9, 184r (Paul Nagel, ‘Leo Rugiens oder Lewen Gebrüll’ (c.1620–1).

  118. 118.

    [Gebhard], Examen Chronologicum, 154.

  119. 119.

    Germanus, Der siebenden Apocalyptischen Posaunen, 174–5

  120. 120.

    Warhafftige Weissagung des letzten Deutschen Propheten D. Martini Luthers, welcher schon vor hundert Jahren diesen jetzigen erbärmlichenZustand beklagethat. Auch ist noch eine kurtze Weissagung was D. Philippus Nicolaidem Römischen Antichrist im 1629. Jahr für ein Urtheil fellet. (No Place: No Printer, 1629).

  121. 121.

    Philipp Schmidt, Geistreiche prophetische Weissagungen, die wir innerhalb Sechzig- und Siebentzig-Jahren ipso Eventu augenscheinlich in der Christenheit erfüllet gesehen, und was wirnoch in Teutschland zugewarten. (Wittenberg: Schmidt, 1619). Eigentlicher Prophecey und Geistreiche Verkündigung Jtziges Hochkläglichen und allerbetrübtesten Zustands unsers allgemeinen lieben Vaterlandes Deutscher Nation/ etc.Auß Herrn 1. Doctoris Martini Lutheri &c. 2. D. Philippi Nicolai, weyland zu Hamburg/ etc. 3. Und Johannis Woltheri, zu Liechtenhagen in Preussen gewesenen Pastorn/ Theologischen Schrifften … (Rostock: Augustin Ferber, 1628). According to Barnes, Prophecy and Gnosis, 345, a similar collection had appeared under the aegis of Philipp Fabri in Wittenberg in 1615.

  122. 122.

    Johann Faulhaber, Vernunfftiger Creaturen Weissagungen, Das ist: Beschreibung eines Wunder Hirschs, auch etlicher Heringen und Fisch, ungwewohnlicher Signaturen und Characteren, so underschiedlicher Orten gefangen. (Augsburg: No Printer, 1632).

  123. 123.

    Unterschiedliche Paßporten, deß auß Mitternacht adelichen und antadelichen, eylenden im Teutschland ankommenden Post-Reuters, darinnen seine bißher unterschiedliche abgelegte Frewdenposten, mit mehr als 130Weissagungen und Wunderzeichen außführlich beglaubet und bestärcket werden. Erstlich gedruckt in der erlösten (Magdeburg: No Printer, [1632]), 28–30.

  124. 124.

    Barnes, Prophecy and Gnosis, 3.

  125. 125.

    See for example Drey Schrifften Von der Anhaltischen Reformation (Newstadt an der Hardt; Schramm, 1606); Guthertziges Bedencken Uber etliche und New entstandene 24. Glaubens Artickel Calvinischer Reformation: Welche auß dem Lande zu Hessen noch vor wenig Tagen/ an die Benachbarte Chur: und Fürsten gelanget (No Place: No Printer, 1614); Churfürsten von Brandenburg Aussschreiben/ wegen einer Reformation in Religions Sachen: Benebenst vier und zwantzig Artykel der Reformation/ sollen nachfolgenden Inhalts seyn (No Place: No Printer, 1614).

  126. 126.

    Robert D. Preus, The Theology of Post-Reformation Lutheranism. A Study of Theological Prolegomena (St. Louis: Concordia, 1970) 40; Werner Elert, The Structure of Lutheranism. Walter Hansen, trans. 2 vols. (St Louis: Concordia, 1962), vol. 1, 3.

  127. 127.

    James P. Martin, The Last Judgment in Protestant Theology from Orthodoxy to Ritschl (Grand Rapids: William B. Eerdmans, 1963), 13–17, esp. 15.

  128. 128.

    Martin, The Last Judgment, 4.

  129. 129.

    Johann Valentin Andreae, Theophilus, Sive de Christiana Religione sanctius colenda, Vita temperantius instituenda, Et Literatura rationabilius docenda Consilium (Stuttgart: Kautt, 1649), 46.

Author information

Authors and Affiliations

Authors

Rights and permissions

Reprints and permissions

Copyright information

© 2019 Springer Nature B.V.

About this chapter

Check for updates. Verify currency and authenticity via CrossMark

Cite this chapter

Penman, L.T.I. (2019). Optimism Outlawed. In: Hope and Heresy. Springer, Dordrecht. https://doi.org/10.1007/978-94-024-1701-2_4

Download citation

Publish with us

Policies and ethics