2 Leer van de veroudering: gerontologie

Samenvatting

In dit hoofdstuk wordt eerst besproken wat gerontologie is en welke subdisciplines er zijn. Er zijn verschillende manieren om veroudering bij de mens te bestuderen: via transversaal, longitudinaal en time-lag onderzoek (met verstorende invloeden daarop van leeftijd-, cohort- en periode-effecten) en via onderzoek naar mortaliteit en morbiditeit. Een keurkorps van ‘senieurs’ bewijst dat bij sommige ouderen functies tot op zeer hoge leeftijd intact blijven.

De meeste cellen verouderen ook (Hayflick-limiet van celdelingen). Veel cellen gaan eerder dood dan hun organisme. Langlevende cellen zoals neuronen kunnen ook verloren gaan of minder goed gaan functioneren.

De verschillende theorieën over de oorzaken van veroudering komen aan de orde. Het al dan niet gemuteerde DNA zou een rol kunnen spelen (programmatheorie, pleiotrope gentheorie, disposable somatheorie), net als beschadigingen en fouten (vrije radicalen-, foutencatastrofe- en somatische mutatietheorie). De orgaantheorieën (immunologische en neuro-endocriene cascadetheorie) voldoen op zichzelf niet, maar zouden een onderdeel kunnen vormen van een meer omvattende theorie. Een combinatie van verscheidene theoretische verouderingsmechanismen is mogelijk.

De invloed van genen staat vast en verklaart de verschillen in levensduur tussen de diersoorten. Daarnaast is ook de invloed aannemelijk van bescherming tegen beschadiging tijdens het ouder worden en van herstelmechanismen.

Ook uitwendige factoren zijn van betekenis, niet alleen de direct schadelijke. Zo bleek caloriebeperking van de voeding bij dieren allerlei ouderdomsverschijnselen uit te stellen en het leven te verlengen. De oorzaken van ouderdomsveranderingen worden onderscheiden in exogene (die in principe te voorkomen zijn) en endogene, maar de indeling is in de praktijk vaak moeilijk, en dikwijls werken exogene en endogene oorzaken samen.

Door veroudering neemt de reservecapaciteit van allerlei organen af, wat leidt tot verhoogde kwetsbaarheid, soms met ketenreacties bij een kleine functieachteruitgang van een van de belangrijke organen.

Bij veroudering gaan de meeste organen atrofie tonen: spieren (krachtverlies), botten (kans op fracturen), hersenen, longen (emfyseem), nier en lever (afname van de eliminatie en omzetting van geneesmiddelen). Verder hoopt zich in langlevende cellen lipofuscine op en ontstaan tussenstofveranderingen (die het optreden van artrose bevorderen).

In de vaten ontstaat vaak arteriosclerose. In de hersenen treden naast atrofie en arteriosclerose dikwijls seniele plaques en neurofibrillaire degeneratie op.

In allerlei organen daalt de prestatietop en daarmee de belastbaarheid. Zuurstofopname, polsfrequentie en loopsnelheid nemen af. Ook de homeostase, zoals van de temperatuur verslechtert. Er treden vooral boven de zeventig jaar veranderingen op in de seksuele activiteit en in het beleven van seksualiteit.

Het waak-slaapritme kan verstoord raken, deels doordat de biologische klok niet goed wordt bijgesteld. De diepe slaap neemt af en de wekdrempel wordt lager. Dutjes overdag nemen daardoor toe, maar ook allerlei ziekten kunnen de slaap storen.

Er vinden veranderingen in het immunologisch systeem van verouderen plaats, maar deze zijn ook weer deels het gevolg van ziekten.

Zintuiglijke achteruitgang, tragere prikkelverwerking en slechtere prikkelonderdrukking in de hersenen kunnen het waarnemen bemoeilijken. Geheugenstoornissen uiten zich vooral in het aanleren en actief herinneren van nieuwe informatie. Het vermogen tot probleemoplossen gaat eerder verloren dan verbale kennis. De voor de leeftijd normale geheugenstoornissen kunnen versterkt worden door beginnende dementie.

Versnelde psychologische veroudering treedt op bij allerlei vormen van (soms lichte) hersenbeschadiging, bij langdurige stress en depressie.

Veroudering maakt ook deel uit van het geestelijk ontwikkelingsproces, dat bij de een heel anders kan verlopen dan bij de ander. Met verscheidene theorieën wordt getracht hier meer inzicht in te krijgen: de levenslooptheorie, de mate van succes bij taakvervulling en identiteitsontwikkeling. Ook belangrijke levensloopgebeurtenissen en de omgang daarmee lijken van belang.

Sociologisch gezien vormen ouderen een groep met eigen normen en waarden. Het veranderen van hun rol in de samenleving hoeft niet tot problemen te leiden, maar kan daar wel aan bijdragen als tegelijkertijd hun gezondheid achteruitgaat. Een veelal ongegronde negatieve beeldvorming over ouderen in de maatschappij kan de communicatie met ouderen bemoeilijken. Zo worden oudere werknemers vaak op grond van vermeende verminderde arbeidsprestaties eerder gepensioneerd, maar zij blijken dikwijls nog van groot nut in hun werkomgeving.

Het sociale netwerk van ouderen verkleint nogal eens door overlijden van partner en kennissen en door afgenomen mobiliteit. Vooral vrouwen komen alleen te staan, en lopen daarmee de kans op vereenzaming. Zelfstandig blijven wonen vinden veel ouderen van groot belang.

Volgens de ‘nieuwe gerontologie’ zijn veel aandoeningen op hogere leeftijd geen gevolg van zuivere veroudering, maar van exogeen veroorzaakte ziekten die vaak het gevolg zijn van risicovol gedrag. Tijdig breken daarmee kan deze ziekten dus voorkomen. Het doel van de gezondheidszorg voor ouderen is niet primair het leven te verlengen, maar vooral het verbeteren van de kwaliteit van leven.