Skip to main content

2. Kapitel Straftaten gegen das Leben, §§ 211ff. StGB

  • Chapter
  • First Online:
Book cover Strafrecht Besonderer Teil 1

Part of the book series: Springer-Lehrbuch ((SLB))

  • 12k Accesses

Zusammenfassung

Didaktische Aufsätze:

  • Krey, Grundfälle zu den Straftaten gegen das Leben, JuS 1971, 86, 141, 192, 248 und 306

  • Mitsch, Grundfälle zu den Tötungsdelikten, JuS 1995, 787 und 888, JuS 1996, 26, 121, 213, 309 und 407

  • Otto, Neue Entwicklungen im Bereich der vorsätzlichen Tötungsdelikte, Jura 2003, 612

  • Kaspar/Broichmann, Grundprobleme der Tötungsdelikte, ZJS 2013, 249 und 346

This is a preview of subscription content, log in via an institution to check access.

Access this chapter

Institutional subscriptions

Notes

  1. 1.

    Zu den Tötungsdelikten Krey JuS 1971, 86, 141, 192, 248 und 306; Mitsch JuS 1995, 787 und 888, JuS 1996, 26, 121, 213, 309 und 407; Otto Jura 2003, 612; Kaspar/Broichmann ZJS 2013, 249 und 346; Rechtsprechungsübersichten bei Eser NStZ 1981, 383 und 429; Eser NStZ 1983, 433; Eser NStZ 1984, 49; Altvater NStZ 1998, 342; Altvater NStZ 1999, 17; Altvater NStZ 2000, 18; Altvater NStZ 2001, 19; Altvater NStZ 2002, 20; Altvater NStZ 2003, 21; Altvater NStZ 2004, 23; Altvater NStZ 2005, 22; Altvater NStZ 2006, 86.

  2. 2.

    Näher Lang, in: BeckOK-GG, Stand 01.03.2017, Art. 2 Rn. 74ff.; aus der Rspr. vgl. BVerfG U. v. 16.10.1977 – 1 BvQ 5/77 – BVerfGE 46, 160 = NJW 1977, 2255.

  3. 3.

    Zu Reformbestrebungen Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, vor § 211 Rn. 3ff.; Stock SJZ 1947, 529; Zinn SJZ 1948, 141; Radbruch SJZ 1948, 311; Busch FS Rittler 1957, 287; Rieß NJW 1968, 628; Arzt ZStW 1971, 1; Otto ZStW 1971, 39; Lackner JZ 1977, 502; Zipf FS Würtenberger 1977, 151; Woesner NJW 1978, 1025; Woesner NJW 1980, 1136; Geilen JR 1980, 309; Jähnke MDR 1980, 705; Gössel DRiZ 1980, 281; Eser/Koch ZStW 1980, 491; Gribbohm ZRP 1980, 222; Beckmann GA 1981, 337; Heine FS Brauneck 1999, 315; Kargl StraFo 2001, 365; Kargl JZ 2003, 1141; Köhne ZRP 2007, 165; Kreuzer FS Schöch 2010, 495; Hirsch FS Rissing-van Saan 2011, 219; Köhne JuS 2014, 1071; Deckers/Fischer/König/Bernsmann NStZ 2014, 9; Walter NStZ 2014, 368; Maas DRiZ 2014, 248; Bausback DRiZ 2014, 249; Höynck/Behnsen/Haug ZIS 2014, 102; Köhne ZRP 2014, 21; Krehl ZRP 2014, 98; Schuster ZRP 2014, 101; Höhne KJ 2014, 283; Schneider NStZ 2015, 64; Mitsch JR 2015, 122; Dölling DRiZ 2015, 260; Höffler/Kaspar GA 2015, 453; Merkel ZIS 2015, 429; Saliger ZIS 2015, 600; Kubiciel ZRP 2015, 194; Kubiciel FS von Heintschel-Heinegg 2015, 267; Haas ZStW 2016, 316; Hauck HRRS 2016, 230; Duttge KriPoZ 2016, 92

  4. 4.

    Zur Kontroverse s.u. C.

  5. 5.

    S.u. C

  6. 6.

    Einhellige Auffassung, s. nur Kindhäuser, LPK, 7. Aufl. 2017, § 212 Rn. 1.

  7. 7.

    Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, vor § 211 Rn. 16ff.

  8. 8.

    Hierzu Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, vor § 211 Rn. 17ff. L Schwalm MDR 1968, 277; Lüttger JR 1969, 445; Lüttger JR 1971, 133; Lüttger FS Heinitz 1972, 359; Cremer MedR 1989, 301; Schlingensiepen-Brysch ZRP 1992, 418; Cremer MedR 1993, 421; Heun JZ 1996, 213; Höfling JZ 1996, 615; Heun JZ 1996, 618; Sternberg-Lieben JA 1997, 80; Spittler JZ 1997, 747; Merkel Jura 1999, 113; Herzberg/Herzberg JZ 2001, 1106; Küper GA 2001, 515; Herzberg FS Geilen 2003, 39; Hirsch FS Eser 2005, 309; Sowada GA 2011, 389; Kaltenhäuser JuS 2015, 785; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH U. v. 12.11.2009 – 4 StR 227/09 – NStZ 2010, 214 (Anm. Satzger JK 2010 StGB § 13/43; Hecker JuS 2010, 453; LL 2010, 315; RA 2010, 115; Stam HRRS 2011, 79); OLG Dresden U. v. 14.02.2014 – 2 OLG 25 Ss 788/13 – StV 2015, 120.

  9. 9.

    S.o.

  10. 10.

    S. nur Eisele, BT I, 4. Aufl. 2017, Rn. 40.

  11. 11.

    Schneider, in: MK-StGB, 2. Aufl. 2012, vor § 211 Rn. 11.

  12. 12.

    Etwa Merkel, in: NK, 4. Aufl. 2013, § 218 Rn. 40ff.

  13. 13.

    Schneider, in: MK-StGB, 2. Aufl. 2012, vor § 211 Rn. 7.

  14. 14.

    Eisele, BT I, 4. Aufl. 2017, Rn. 42; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 30.11.1956 – 5 StR 371/56 – BGHSt 10, 5 = NJW 1957, 191; BGH U. v. 18.06.1957 – 5 StR 164/57 – BGHSt 10, 291.

  15. 15.

    Eschelbach, in: BeckOK-StGB, Stand 01.05.2017, § 212 Rn. 7; aus der Rspr. vgl. BayObLG U. v. 21.11.1972 – RReg. 7 St 222/72 – NJW 1973, 565 (Anm. Hassemer JuS 1973, 516; Bringewat NJW 1973, 540; Geilen JZ 1973, 320); BGH U. v. 21.02.2006 – 1 StR 456/05 – NStZ-RR 2006, 270.

  16. 16.

    Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, vor § 211 Rn. 21f.; aus der Rspr. vgl. OLG Karlsruhe B. v. 25.04.1984 – 1 Ws 261/83 – NStZ 1985, 314 (Anm. Jung NStZ 1985, 316; Geppert JK 1987 StGB vor § 211/3).

  17. 17.

    Näher Schneider, in: MK-StGB, 2. Aufl. 2012, vor § 211 Rn. 14, 16.

  18. 18.

    Hierzu Schönig NJW 1968, 189; Stratenwerth FS Engisch 1969, 528; Lüttger JR 1971, 309; Geilen FS Heinitz 1972, 373; Wolfslast MedR 1989, 163; Böhmer FS Geiger 1989, 181; Beckmann ZRP 1996, 219; Wagner/Brocker ZRP 1996, 226; Sengler/Schmidt MedR 1997, 241; Beckmann FS Bemmann 1997, 18; Madea/Henssge/Dettmeyer MedR 1999, 162; Tröndle FS H. J. Hirsch 1999, 779; Schmidt-Recla MedR 2004, 672; Schreiber FS Müller 2008, 685; Heyers Jura 2016, 709; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 12.02.1992 – 3 StR 481/91 – NJW 1992, 2581 = NStZ 1992, 333 (Anm. Dencker NStZ 1992, 311; Puppe JR 1992, 511; Otto JK 1993 StGB § 226/4; Pütz JA 1993, 285; Joerden NStZ 1993, 268).

  19. 19.

    Zu Alternativkonzepten Schneider, in: MK-StGB, 2. Aufl. 2012, vor § 211 Rn. 20ff.

  20. 20.

    Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 212 Rn. 5.

  21. 21.

    S. im Allgemeinen Teil bei der objektiven Zurechnung sowie beim unechten Unterlassungsdelikt; s. ferner u. bei § 216 StGB und bei § 323c StGB.

  22. 22.

    S. schon oben, ferner Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 212 Rn. 5.

  23. 23.

    Zum Tötungsvorsatz Schroth NStZ 1990, 324; Geppert Jura 2001, 55; Hermanns/Hülsmann JA 2002, 140; Hermanns JA 2002, 206; Verrel NStZ 2004, 309; Trück NStZ 2005, 233; Dannhorn NStZ 2007, 297; Schroth FS Widmaier 2008, 779; Heinke NStZ 2010, 119; Steinberg JZ 2010, 712; Steinberg/Stam NStZ 2011, 177; Müller JA 2013, 584; Puppe NStZ 2014, 183; Puppe ZIS 2014, 66; Fischer ZIS 2014, 97; Puppe ZIS 2015, 320; Franke StraFo 2016, 269; aus der Rspr. vgl. BGH B. v. 08.05.2001 – 1 StR 137/01 (Stromfalle) – NStZ 2001, 475 (Anm. RA 2001, 539; famos 8/2001; Otto JK 2002 StGB § 22/20; Trüg JA 2002, 102; Engländer JuS 2003, 330); zuletzt BGH U. v. 09.02.2017 – 3 StR 415/16 – NStZ 2017, 342 (Anm. Hoven NStZ 2017, 345); LG Berlin U. v. 27.02.2017 – 535 Ks 8/16 (Autorennen Kurfürstendamm).

  24. 24.

    Zum Tötungsvorsatz bei „Rasern“ Walter NJW 2017, 1350; aus der Rspr. vgl. LG Berlin U. v. 27.02.2017 – 535 Ks 8/16 (Autorennen Kurfürstendamm).

  25. 25.

    Hierzu Wessels/Hettinger, BT 1, 40. Aufl. 2016, Rn. 80.

  26. 26.

    BGH U. v. 22.03.2012 – 4 StR 558/11 – BGHSt 57, 183 = NJW 2012, 1524 = NStZ 2012, 384 = StV 2012, 658 (Anm. Bosch JK 2012 StGB § 15/9; von Heintschel-Heinegg JA 2012, 633; Jahn JuS 2012, 757; Heghmanns ZJS 2012, 826; LL 2012, 657; RÜ 2012, 369; RA 2012, 301; Leitmeier NJW 2012, 2850; Mandla NStZ 2012, 695; Sinn/Bohnhorst StV 2012, 661; Puppe JR 2012, 477; Fahl JuS 2013, 499; Trück JZ 2013, 179; Lederer StV 2014, 338).

  27. 27.

    Z.B. Schneider, in: MK-StGB, 2. Aufl. 2012, § 212 Rn. 54f.

  28. 28.

    Hierzu Oske MDR 1968, 811; Warnken NJW 1969, 687; Momsen NStZ 1998, 487; Köhne Jura 2011, 741; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 22.10.2015 – 4 StR 262/15 – NStZ 2016, 207 = NStZ-RR 2016, 73 (Anm. RÜ 2016, 300).

  29. 29.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 212 Rn. 19.

  30. 30.

    Eschelbach, in: BeckOK-StGB, Stand 01.05.2017, § 212 Rn. 51.

  31. 31.

    Hierzu Eser FS Middendorff 1986, 65; Glatzel StV 1987, 553; Maatz FS Salger 1995, 91; Schneider NStZ 2001, 45; zu Reformüberlegungen Herde ZRP 1990, 458.

  32. 32.

    Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 213 Rn. 1; aus der Rspr. vgl. OLG Hamm B. v. 26.07.1982 – 3 Ws 365/82 – NJW 1982, 2786; BGH U. v. 26.02.2015 – 1 StR 574/14 – NStZ 2015, 582.

  33. 33.

    Eser/Sternberg-Lieben, in: Sch/Sch, 29. Aufl. 2014, § 213 Rn. 1.

  34. 34.

    Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 213 Rn. 1; näher Bernsmann JZ 1983, 45; Neumann FS Eser 2005, 431; aus der Rspr. vgl. BGH B. v. 02.12.1957 – GSSt 3/57 – BGHSt 11, 139 = NJW 1958, 309 (Anm. Schwalm MDR 1958, 396); BGH B. v. 19.05.1981 – GSSt 1/81 – BGHSt 30, 105 = NJW 1981, 1965 = NStZ 1981, 344 = StV 1981, 519 (Anm. Sonnen JA 1981, 638; Lackner NStZ 1981, 348; Bruns JR 1981, 358; Geilen JK 1982 StGB § 211/9; Kratzsch JA 1982, 401; Hassemer JuS 1982, 67; Günther NJW 1982, 353; Rengier NStZ 1982, 225; Köhler JuS 1984, 762; Hauf JA 1996, 546).

  35. 35.

    Eser/Sternberg-Lieben, in: Sch/Sch, 29. Aufl. 2014, § 213 Rn. 3; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 07.02.1952 – 3 StR 1095/51 – BGHSt 2, 258 = NJW 1952, 753 (Anm. Schönke NJW 1952, 754); BGH U. v. 15.05.1959 – 4 StR 475/58 (Hammerteich) – BGHSt 13, 162 = NJW 1959, 1738 (Anm. Behrisch NJW 1960, 471; Gallas JZ 1960, 649 und 686).

  36. 36.

    H.M., s. nur Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 213 Rn. 2.

  37. 37.

    H.M., s. Kindhäuser, LPK, 7. Aufl. 2017, § 213 Rn. 2; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 28.10.2015 – 5 StR 397/15 (Anm. Hecker JuS 2016, 562); BGH B. v. 08.09.2016 – 1 StR 372/16 – NStZ-RR 2017, 11.

  38. 38.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 213 Rn. 4; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 12.03.2014 – 5 StR 69/14 – NStZ-RR 2014, 140; BGH U. v. 26.02.2015 – 1 StR 574/14 -NStZ 2015, 582.

  39. 39.

    Ebenso Schneider, in: MK-StGB, 2. Aufl. 2012, § 213 Rn. 12.

  40. 40.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 213 Rn. 5; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH U. v. 01.09.2011 – 5 StR 266/11; BGH B. v. 08.07.2014 – 3 StR 228/14 – NStZ 2015, 218 = StV 2015, 298; BGH U. v. 26.02.2015 – 1 StR 574/14 – NStZ 2015, 582.

  41. 41.

    Problematisch, näher Eser/Sternberg-Lieben, in: Sch/Sch, 29. Aufl. 2014, § 213 Rn. 11; aus der Rspr. vgl. BGH B. v. 30.10.1984 – 1 StR 597/84 – NStZ 1985, 216; BGH U. v. 19.02.1991 – 1 StR 659/90.

  42. 42.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 213 Rn. 8; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 05.02.2003 – 2 StR 321/02 – NStZ-RR 2003, 166; BGH B. v. 06.05.2008 – 5 StR 163/08 – NStZ 2008, 510; BGH B. v. 10.03.2010 – 5 StR 62/10.

  43. 43.

    H.M., s. Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 213 Rn. 9, 9a; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH U. v. 01.07.2014 – 5 StR 134/14 – NStZ 2015, 151 (Anm. Eisele JuS 2015, 465; Hinz JR 2015, 546); BGH U. v. 26.02.2015 – 1 StR 574/14 – NStZ 2015, 582; BGH B. v. 08.09.2016 – 1 StR 372/16 – NStZ-RR 2017, 11; BGH B. v. 25.10.2016 – 2 StR 176/16 – NStZ 2017, 163 (Anm. Drees NStZ 2017, 163).

  44. 44.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 213 Rn. 9a; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 02.02.1966 – 2 StR 525/65 – BGHSt 21, 14 = NJW 1966, 787; BGH U. v. 07.07.1983 – 4 StR 218/83 – NStZ 1983, 554 = StV 1983, 459; BGH U. v. 09.01.1991 – 3 StR 205/90 – NJW 1991, 1963 = NStZ 1991, 233 = StV 1991, 563 (Anm. Otto JK 1991 StGB § 211/20; Otto JR 1991, 382).

  45. 45.

    Eisele, BT I, 4. Aufl. 2017, Rn. 59; Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 213 Rn. 12; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH U. v. 01.07.2014 – 5 StR 134/14 – NStZ 2015, 151 (Anm. Eisele JuS 2015, 465; Hinz JR 2015, 546); BGH B. v. 11.02.2015 – 1 StR 629/14 – NStZ 2015, 696; BGH U. v. 26.02.2015 – 1 StR 574/14 – NStZ 2015, 582; BGH U. v. 11.03.2015 – 2 StR 423/14 – NStZ-RR 2016, 110 = StV 2016, 563; BGH U. v. 09.06.2015 – 1 StR 606/14 – BGHSt 60, 253 = NJW 2015, 3109 = NStZ 2015, 574 = StV 2016, 276 (Anm. Bosch Jura 2015, 1392; LL 2015, 902; RÜ 2015, 644; famos 11/2015; Fickenscher NJW 2015, 3113; Engländer NStZ 2015, 577; Groß jurisPR-StrafR 21/2015 Anm. 2; Rönnau/Hohn StV 2016, 313; Erb JR 2016, 29; Kindhäuser HRRS 2016, 439; Rückert JA 2017, 33).

  46. 46.

    Hierzu Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 213 Rn. 16; Zabel HRRS 2010, 403; aus der Rspr. vgl. BGH B. v. 02.02.1996 – 2 StR 689/95 – NStZ 1996, 328; LG Erfurt U. v. 18.09.2001 – 980 Js 40 348/003 Ks jug. NStZ 2002, 260; BGH U. v. 06.11.2003 – 4 StR 296/03 – NStZ-RR 2004, 80; BGH B. v. 16.02.2005 – 5 StR 566/04 – NStZ-RR 2005, 168; BGH U. v. 21.02.2006 – 1 StR 456/05 – NStZ-RR 2006, 270.

  47. 47.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 213 Rn. 13; aus der Rspr. vgl. BGH B. v. 29.03.2000 – 2 StR 71/00 – NStZ 2000, 441 = StV 2003, 74; BGH B. v. 27.02.2007 – 4 StR 581/06 – NStZ-RR 2007, 194 = StV 2007, 353; BGH B. v. 04.07.2013 – 4 StR 213/13 – NStZ 2013, 580 = NStZ-RR 2013, 305 (Anm. Becker NStZ 2013, 581); BGH U. v. 01.07.2014 – 5 StR 134/14 – NStZ 2015, 151 (Anm. Eisele JuS 2015, 465; Hinz JR 2015, 546).

  48. 48.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 213 Rn. 17ff.; aus der Rspr. vgl. BGH B. v. 23.06.2010 – 2 StR 222/10 – NStZ-RR 2010, 336.

  49. 49.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 213 Rn. 17ff.; aus der Rspr. vgl. BGH B. v. 30.07.2008 – 2 StR 270/08 – NStZ 2009, 91 = StV 2008, 640.

  50. 50.

    Schema bzgl. gemeinsamer Prüfung von Totschlag und Mord (aber Abschichtung möglich, dann sind – nach Bejahung eines Totschlags – lediglich noch die Mordmerkmale zu prüfen).

  51. 51.

    Zur Historie Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 211 Rn. 1f.; zu den Grundgedanken der Mordmerkmale Albrecht JZ 1982, 697; Schroeder JuS 1984, 275; Merkel ZIS 2015, 429.

  52. 52.

    Hierzu Eisele, BT I, 4. Aufl. 2017, Rn. 66; Beckmann DRiZ 1977, 108; Rüping JZ 1979, 617; Müller-Dietz Jura 1983, 568 und 628; Mährlein ZRP 1997, 376; Grünwald FS Bemmann 1997, 161; Köhne JR 2003, 5; Mitsch JZ 2008, 336; Höffler/Kaspar GA 2015, 453; aus der Rspr. vgl. LG Verden B. v. 05.03.1976 – 3 Ks 3/75 – NJW 1976, 980 (Anm. Hassemer JuS 1976, 542; Erichsen NJW 1976, 1721); BVerfG U. v. 21.06.1977 – 1 BvL 14/76 – BVerfGE 45, 187 = NJW 1977, 1525 (Anm. Sonnen JA 1977, 524; Hassemer JuS 1977, 833; Schmidhäuser JR 1978, 265; Griffel DRiZ 1978, 65; Barschkies DRiZ 1978, 209; Griffel DRiZ 1978, 304; Lange GS Schröder 1978, 217; Geilen GS Schröder 1978, 235; Rengier MDR 1979, 969 und 1980, 1; Beckmann GA 1979, 441; Walther JA 1996, 755).

  53. 53.

    V.a. bei der Heimtücke, s.u.

  54. 54.

    Hierzu Eisele, BT I, 4. Aufl. 2017, Rn. 141ff.; Hillenkamp, 40 Probleme aus dem Strafrecht BT, 12. Aufl. 2013, 1. P.; Claß NJW 1949, 83; Schröder SJZ 1950, 560; Sax ZStW 1952, 393; Hardwig GA 1954, 257; Küper JZ 1991, 761, 862 und 910; Kargl JZ 2003, 1141; Neumann FS Lampe 2003, 643; Gössel ZIS 2008, 153; Grünewald JA 2012, 401; Kubik/Zimmermann StV 2013, 582; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 09.11.1951 – 2 StR 296/51 – BGHSt 1, 368 = NJW 1952, 110 (Anm. Puppe, AT, 3. Aufl. 2016, § 27 Rn. 43ff.; Schröder NJW 1952, 649; Welzel JZ 1952, 72; Schröder JZ 1952, 526; von Weber MDR 1952, 265); BGH U. v. 25.07.1989 – 1 StR 479/88 – BGHSt 36, 231 = NJW 1989, 2826 = NStZ 1990, 277 = StV 1990, 18 (Anm. Geppert JK 1990 StGB § 211/18; Schmitz JA 1990, 62; Hassemer JuS 1990, 148; Beulke NStZ 1990, 278; Timpe JZ 1990, 97; Küpper JuS 1991, 639; Rotsch JA-Ü 1992, 11).

  55. 55.

    Hierzu Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, vor § 211 Rn. 10ff.; Claß NJW 1949, 83; Hall FS Schmidt 1961, 343; Maurach JuS 1969, 249; Jakobs NJW 1969, 489; Arzt JZ 1973, 681; Geppert/Schneider Jura 1986, 106; Vietze Jura 2003, 394; Engländer JA 2004, 410; Geppert Jura 2008, 34; Gössel ZIS 2008, 153; Dehne-Niemann/Wegemund HRRS 2010, 98.

  56. 56.

    S. nur Kindhäuser, LPK, 7. Aufl. 2017, vor § 211 Rn. 8.

  57. 57.

    S.o.; einzige Ausnahme ist ein (folgenlos gebliebenes) obiter dictum in BGH B. v. 10.01.2006 – 5 StR 341/05 – NJW 2006, 1008 = NStZ 2006, 286 = StV 2006, 579 (Anm. Satzger JK 2006 StGB § 211/50; Kudlich JA 2006, 573; LL 2006, 463; RÜ 2006, 194; RA 2006, 233; Küper JZ 2006, 608; Küper JZ 2006, 1157; Gasa/Marlie ZIS 2006, 194; Gropp FS Seebode 2008, 125).

  58. 58.

    Z.B. BGH B. v. 10.06.2009 – 4 StR 645/08 – NStZ 2009, 627.

  59. 59.

    S. nur Eisele, BT I, 4. Aufl. 2017, Rn. 141.

  60. 60.

    Zu den Konsequenzen dieser Auffassung s. Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 211 Rn. 94ff.; eine Darstellung erfolgt hier nicht, da in der Fallbearbeitung stets der h.L. gefolgt werden sollte, s. sogleich.

  61. 61.

    BGH U. v. 25.07.1989 – 1 StR 479/88 – BGHSt 36, 231 = NJW 1989, 2826 = NStZ 1990, 277 = StV 1990, 18 (Anm. Geppert JK 1990 StGB § 211/18; Schmitz JA 1990, 62; Hassemer JuS 1990, 148; Beulke NStZ 1990, 278; Timpe JZ 1990, 97; Küpper JuS 1991, 639; Rotsch JA-Ü 1992, 11).

  62. 62.

    S. BGH U. v. 15.07.1969 – 5 StR 704/68 – BGHSt 23, 39 = NJW 1969, 1725 (Anm. Jakobs NJW 1970, 1089; Dreher JR 1970, 146); BGH U. v. 12.01.2005 – 2 StR 229/04 – BGHSt 50, 1 = NJW 2005, 996 = NStZ 2005, 381 = StV 2005, 662 (Anm. Valerius JA 2005, 682; Kudlich JuS 2005, 1051; LL 2005, RÜ 2005, 198; 603; RA 2005, 217; famos 4/2005; Jäger JR 2005, 477; Puppe JZ 2005, 902; Kraatz Jura 2006, 613).

  63. 63.

    Eisele, BT I, 4. Aufl. 2017, Rn. 136ff.; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 20.02.1974 – 2 StR 448/73 – BGHSt 25, 287 = NJW 1974, 1005.

  64. 64.

    So auch Eisele, BT I, 4. Aufl. 2017, Rn. 75.

  65. 65.

    Zur Heimtücke Schaffstein FS Mayer 1966, 419; Schmoller ZStW 1987, 389; Küper JuS 2000, 740; Geppert Jura 2007, 270; Kett-Straub JuS 2007, 515; Kaspar JA 2007, 699; Rengier FS Küper 2007, 473; Köhne Jura 2009, 748.

  66. 66.

    Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 211 Rn. 30; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH U. v. 16.02.2016 – 5 StR 465/15 – NStZ 2016, 405; BGH B. v. 28.06.2016 – 3 StR 120/16 – NJW 2016, 2899 = NStZ-RR 2017, 78.

  67. 67.

    Schneider, in: MK-StGB, 2. Aufl. 2012, § 211 Rn. 144.

  68. 68.

    Eisele, BT I, 4. Aufl. 2017, Rn. 94; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 08.10.1969 – 3 StR 90/69 – BGHSt 23, 119 = NJW 1969, 2292 (Anm. Kühl, Höchstrichterliche Rspr. BT, 2002, Nr. 18; Hemmer-BGH-Classics Strafrecht, 2003, Nr. 47; Hassemer JuS 1970, 95; Dreher MDR 1970, 248; Hassemer JuS 1971, 626); BGH B. v. 26.01.1981 – 4 StR 430/80 – NStZ 1981, 181 (Anm. Hassemer JuS 1981, 694; Eser JR 1981, 177); BGH U. v. 17.01.2001 – 2 StR 438/00.

  69. 69.

    Hierzu Kindhäuser, LPK, 7. Aufl. 2017, § 211 Rn. 18; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH U. v. 11.06.2013 – 1 StR 86/13 (Anm. Hecker JuS 2013, 1141; RÜ 2013, 709; LL 2014, 196); BGH B. v. 29.04.2014 – 3 StR 21/14 – NStZ 2014, 633 = StV 2015, 285 (Anm. Bosch JK 2014 StGB § 211/69; Brüning ZJS 2014, 454; famos 10/2014); BGH U. v. 20.08.2014 – 2 StR 605/13 – NStZ 2014, 574 (Anm. Liebhardt NStZ 2014, 575); BGH U. v. 13.05.2015 – 3 StR 460/14 – NStZ-RR 2015, 308; BGH U. v. 11.11.2015 – 5 StR 259/15 – NStZ-RR 2016, 72; BGH U. v. 25.11.2015 – 1 StR 349/15 – NStZ-RR 2016, 43 (Anm. Hecker JuS 2016, 364; RÜ 2016, 230; Satzger Jura 2017, 115); LG Detmold U. v. 17.06.2016 – 4 Ks 9/15, 4 Ks – 45 Js 3/13 – 9/15 (Anm. Schulz-Merkel jurisPR-StrafR 25/2016 Anm. 3); BGH B. v. 24.01.2017 – 2 StR 459/16 (Anm. Jäger JA 2017, 473).

  70. 70.

    Kindhäuser, LPK, 7. Aufl. 2017, § 211 Rn. 18; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 29.11.1978 – 2 StR 504/78 – BGHSt 28, 210 = NJW 1979, 378 (Anm. Meyer JR 1979, 441 und 485); BGH U. v. 04.07.1984 – 3 StR 199/84 – BGHSt 32, 382 = NJW 1985, 334 = StV 1984, 509 (Anm. Kühl, Höchstrichterliche Rspr. BT, 2002, Nr. 19; Jakobs JZ 1984, 996; Hassemer JuS 1985, 319; Meyer JR 1986, 133).

  71. 71.

    Eisele, BT I, 4. Aufl. 2017, Rn. 99.

  72. 72.

    Kindhäuser, LPK, 7. Aufl. 2017, § 211 Rn. 18; aus der Rspr. vgl. BGH B. v. 08.09.2010 – 2 StR 274/10 – NStZ-RR 2011, 10; zu vorausgegangenen einverständlichen Schlägereien Hofmann NStZ 2011, 66; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 20.08.2014 – 2 StR 605/13 – NStZ 2014, 574 (Anm. Liebhardt NStZ 2014, 575).

  73. 73.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 211 Rn. 37a; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH U. v. 13.05.2015 – 3 StR 460/14 – NStZ-RR 2015, 308.

  74. 74.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 211 Rn. 37a; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 29.04.2014 – 3 StR 21/14 – NStZ 2014, 633 = StV 2015, 285 (Anm. Bosch JK 2014 StGB § 211/69; Brüning ZJS 2014, 454; famos 10/2014); BGH U. v. 11.11.2015 – 5 StR 259/15 – NStZ-RR 2016, 72.

  75. 75.

    Hierzu Hillenkamp FS Rudolphi 2004, 463; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 10.05.2007 – 4 StR 11/07 – NStZ 2007, 523 (Anm. Kudlich JA 2007, 901; Jahn JuS 2007, 960; RA 2007, 483; Geppert JK 2008 StGB § 211/53).

  76. 76.

    Z.B. Eisele, BT I, 4. Aufl. 2017, Rn. 102.

  77. 77.

    S.o.

  78. 78.

    Hierzu Hillenkamp FS Miyazawa 1995, 141; Widmaier NJW 2003, 2788; Welke ZRP 2004, 15; Adomeit/Beckemper JA 2005, 35; Haverkamp GA 2006, 586; Schneider NStZ 2015, 64; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 25.03.2003 – 1 StR 483/02 – BGHSt 48, 255 = NJW 2003, 2464 = NStZ 2003, 482 = StV 2003, 665 (Anm. LL 2003, 777; RÜ 2003, 315; RA 2003, 463; famos 10/2003; Kargl Jura 2004, 189; Beckemper JA 2004, 99; Otto NStZ 2004, 142; Rengier NStZ 2004, 233; Hillenkamp JZ 2004, 48; Rotsch JuS 2005, 12).

  79. 79.

    Hierzu Widmaier NJW 2003, 2788; Zaczyk JuS 2004, 750; Küper GA 2006, 310; Kretschmer StraFo 2009, 189.

  80. 80.

    S. Rengier NStZ 2004, 233; Haverkamp GA 2006, 586; Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 211 Rn. 49ff.

  81. 81.

    Ausf. krit. Exner/Remmers ZJS 2011, 14.

  82. 82.

    Eisele, BT I, 4. Aufl. 2017, Rn. 103; näher Küper GA 2014, 611; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH U. v. 25.11.2015 – 1 StR 349/15 – NStZ-RR 2016, 43 (Anm. Hecker JuS 2016, 364; RÜ 2016, 230; Satzger Jura 2017, 115); BGH U. v. 16.12.2016 – 5 StR 465/15 – NStZ 2016, 405; BGH B. v. 24.01.2017 – 2 StR 459/16 (Anm. Jäger JA 2017, 473).

  83. 83.

    Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 211 Rn. 32; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 04.07.1084 – 3 StR 199/84 – BGHSt 32, 382 = NJW 1985, 334 = StV 1984, 509 (Anm. Kühl, Höchstrichterliche Rspr. BT, 2002, Nr. 19; Jakobs JZ 1984, 996; Hassemer JuS 1985, 319; Meyer JR 1986, 133).

  84. 84.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 211 Rn. 35b; Schneider, in: MK-StGB, 2. Aufl. 2012, § 211 Rn. 163ff.; näher Küper GA 2014, 611; aus der Rspr. vgl. BGH B. v. 19.06.2008 – 1 StR 217/08 – NStZ 2009, 29 (Anm. Puppe NStZ 2009, 208).

  85. 85.

    Hierzu Eisele, BT I, 4. Aufl. 2017, Rn. 96ff.; Mitsch JuS 2013, 783.

  86. 86.

    Schneider, in: MK-StGB, 2. Aufl. 2012, § 211 Rn. 168.

  87. 87.

    S. Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 211 Rn. 37; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 05.08.2014 – 1 StR 340/14 – NStZ 2015, 215 = StV 2015, 283 (Anm. Hecker JuS 2015, 370).

  88. 88.

    Eisele, BT I, 4. Aufl. 2017, Rn. 96; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH U. v. 20.05.2015 – 2 StR 464/14 – NJW 2016, 179 = NStZ 2015, 639 (Anm. Heghmanns ZJS 2016, 102).

  89. 89.

    H.M., z.B. Kindhäuser, LPK, 7. Aufl. 2017, § 211 Rn. 18; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 07.06.1955 – 5 StR 104/55 – BGHSt 8, 216 = NJW 1955, 1524 (Anm. Fahl JA 1999, 284).

  90. 90.

    Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 211 Rn. 37; aus der Rspr. vgl. BGH B. v. 06.05.2008 – 5 StR 128/63; BGH B. v. 06.05.2008 – 5 StR 92/08 – NStZ 2008, 569 (Anm. Schroeder JR 2008, 391; Senge jurisPR-StrafR 16/2008 Anm. 2).

  91. 91.

    Hierzu Kindhäuser, LPK, 7. Aufl. 2017, § 211 Rn. 18; Fahl Jura 1998, 456.

  92. 92.

    Z.B. BGH U. v. 08.10.1969 – 3 StR 90/69 – BGHSt 23, 119 = NJW 1969, 2292 (Anm. Kühl, Höchstrichterliche Rspr. BT, 2002, Nr. 18; Hemmer-BGH-Classics Strafrecht, 2003, Nr. 47; Hassemer JuS 1970, 95; Dreher MDR 1970, 248; Hassemer JuS 1971, 626); BGH U. v. 10.05.2007 – 4 StR 11/07 – NStZ 2007, 523 (Anm. Kudlich JA 2007, 901; Jahn JuS 2007, 960; RA 2007, 483; Geppert JK 2008 StGB § 211/53).

  93. 93.

    S. Eisele, BT I, 4. Aufl. 2017, Rn. 97.

  94. 94.

    Eisele, BT I, 4. Aufl. 2017, Rn. 104; aus der Rspr. vgl. BGH B. v. 26.01.1981 – 4 StR 430/80 – NStZ 1981, 181 (Anm. Hassemer JuS 1981, 694; Eser JR 1981, 177).

  95. 95.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 211 Rn. 39; aus der Rspr. vgl. BGH B. v. 19.06.2008 – 1 StR 217/08 – NStZ 2009, 29 (Anm. Puppe NStZ 2009, 208).

  96. 96.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 211 Rn. 40; näher Küper FS Beulke 2015, 467 aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 28.06.2016 – 3 StR 120/16 – NJW 2016, 2899 = NStZ-RR 2017, 78; BGH U. v. 16.12.2016 – 5 StR 465/15 – NStZ 2016, 405.

  97. 97.

    Eisele, BT I, 4. Aufl. 2017, Rn. 105.

  98. 98.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 211 Rn. 44; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 27.05.1982 – 4 StR 128/82 – NStZ 1983, 34 = StV 1982, 408.

  99. 99.

    Kindhäuser, LPK, 7. Aufl. 2017, § 211 Rn. 21; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 04.10.1957 – 2 StR 330/57 – BGHSt 11, 15 = NJW 1958, 189 (Anm. Jescheck JZ 1958, 749); BGH B. v. 02.12.1957 – GSSt 3/57 – BGHSt 11, 139 = NJW 1958, 309 (Anm. Schwalm MDR 1958, 396).

  100. 100.

    Kindhäuser, LPK, 7. Aufl. 2017, § 211 Rn. 21; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 06.11.2014 – 4 StR 416/14 – NStZ 2015, 31 = StV 2015, 284 (Anm. LL 2015, 419; RÜ 2015, 165; Engländer NStZ 2015, 32); BGH U. v. 29.01.2015 – 4 StR 433/14 – NStZ 2015, 392; BGH B. v. 26.11.2015 – 1 StR 538/15 – NStZ 2016, 148; BGH B. v. 23.06.2016 – 5 StR 152/16 – NStZ-RR 2016, 280.

  101. 101.

    Kindhäuser, LPK, 7. Aufl. 2017, § 211 Rn. 21; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH U. v. 21.11.2012 – 2 StR 309/12 – NStZ 2013, 158 = StV 2013, 631 (Anm. Bosch, JK 2013, StGB § 211/68; Jahn JuS 2013, 364; Theile ZJS 2013, 307; LL 2013, 280; RÜ 2013, 97; famos 9/2013; Bohnhorst/Skeries StV 2014, 340); BGH U. v. 11.06.2014 – 2 StR 117/14 – NStZ 2014, 639; LG Detmold U. v. 17.06.2016 – 4 Ks 9/15, 4 Ks – 45 Js 3/13 – 9/15 (Anm. Schulz-Merkel jurisPR-StrafR 25/2016 Anm. 3).

  102. 102.

    Schneider, in: MK-StGB, 2. Aufl. 2012, § 211 Rn. 181; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 15.05.1997 – 4 StR 118/97 (Steinewerfer) – NStZ-RR 1997, 294 (Anm. Martin JuS 1997, 85); BGH U. v. 04.12.2003 – 5 StR 457/03 – NStZ-RR 2004, 139 = StV 2004, 596 (Anm. Seebode StV 2004, 596).

  103. 103.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 211 Rn. 44; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 04.10.1957 – 2 StR 330/57 – BGHSt 11, 15 = NJW 1958, 189 (Anm. Jescheck JZ 1958, 749); BGH U. v. 27.09.1977 – 1 StR 470/77 – NJW 1978, 709 (Anm. Sonnen JA 1978, 309; Hassemer JuS 1978, 494); BGH U. v. 20.08.1981 – 4 StR 406/81 – StV 1981, 622.

  104. 104.

    Schneider, in: MK-StGB, 2. Aufl. 2012, § 211 Rn. 178; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 09.06.1964 – 1 StR 105/64 – BGHSt 19, 321 = NJW 1964, 1578 (Anm. Willms JuS 1964, 503); BGH U. v. 04.07.1984 – 3 StR 199/84 – BGHSt 32, 382 = NJW 1985, 334 = StV 1984, 509 (Anm. Kühl, Höchstrichterliche Rspr. BT, 2002, Nr. 19; Jakobs JZ 1984, 996; Hassemer JuS 1985, 319; Meyer JR 1986, 133).

  105. 105.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 211 Rn. 44b; aus der Rspr. vgl. BGH B. v. 07.07.2009 – 3 StR 204/09 – NStZ 2010, 87 = StV 2011, 92 (Anm. Kudlich JA 2009, 901; RA 2009, 595; famos 10/2009; Satzger JK 2010 StGB § 211/57; Hecker JuS 2010, 360; LL 2010, 310; Bachmann/Goeck NStZ 2010, 510; Berster ZIS 2010, 255).

  106. 106.

    S. Kindhäuser, LPK, 7. Aufl. 2017, § 211 Rn. 22; Geilen FS Spendel 1992, 519; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 18.10.2007 – 3 StR 226/07 – NStZ 2008, 93 = StV 2008, 353 (Anm. Bosch JA 2008, 389; Satzger JK 2008 StGB § 211/54; RÜ 2008, 104; RA 2008, 40; Mitsch NStZ 2008, 421; Winkler JurisPR-StrafR 4/2008 Anm. 3).

  107. 107.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 211 Rn. 48; aus der Rspr. vgl. BGH B. v. 03.04.2009 – 5 StR 525/07 – StV 2009, 524 (Anm. LL 2008, 461; RA 2008, 384; Neumann StV 2009, 526; Geppert JK 2010 StGB § 211/56).

  108. 108.

    Zu dieser Problematik Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 211 Rn. 45; Sonnen JA 1980, 35; Müller-Dietz Jura 1983, 568 und 628; Große NStZ 1996, 220; Bock/Mährlein ZRP 1997, 376; aus der Rspr. vgl. LG Verden Vorlegungsb. v. 05.03.1976 – 3 Ks 3/75 – NJW 1976, 980 (Anm. Hassemer JuS 1976, 542; Erichsen NJW 1976, 1721); BVerfG U. v. 21.06.1977 – 1 BvL 14/76 – BVerfGE 45, 187 = NJW 1977, 1525 (Anm. Sonnen JA 1977, 524; Hassemer JuS 1977, 833; Schmidhäuser JR 1978, 265; Griffel DRiZ 1978, 65; Barschkies DRiZ 1978, 209; Griffel DRiZ 1978, 304; Lange GS Schröder 1978, 217; Geilen GS Schröder 1978, 235; Rengier MDR 1979, 969 und 1980, 1; Beckmann GA 1979, 441; Walther JA 1996, 755); BGH U. v. 22.11.1994 – 1 StR 626/94 – NStZ 1995, 230 (Anm. Geppert JK 1996 StGB § 211/27; Winckler/Foerster NStZ 1996, 32).

  109. 109.

    Zsf. Eisele, BT I, 4. Aufl. 2017, Rn. 68ff., 107f.

  110. 110.

    Etwa Eser, in: Sch/Sch, 29. Aufl. 2014, § 211 Rn. 26 (von ihm als h.L. bezeichnet).

  111. 111.

    Explizit BGH U. v. 24.02.1955 – 3 StR 543/54 – BGHSt 7, 218 = NJW 1955, 759; BGH U. v. 29.11.1978 – 2 StR 504/78 – BGHSt 28, 210 = NJW 1979, 378 (Anm. Meyer JR 1979, 441 und 485); BGH B. v. 26.01.1981 – 4 StR 430/80 – NStZ 1981, 181 (Anm. Hassemer JuS 1981, 694; Eser JR 1981, 177); BGH B. v. 19.05.1981 – GSSt 1/81 – BGHSt 30, 105 = NJW 1981, 1965 = NStZ 1981, 344 = StV 1981, 519 (Anm. Sonnen JA 1981, 638; Lackner NStZ 1981, 348; Bruns JR 1981, 358; Geilen JK 1982 StGB § 211/9; Kratzsch JA 1982, 401; Hassemer JuS 1982, 67; Günther NJW 1982, 353; Rengier NStZ 1982, 225; Köhler JuS 1984, 762; Hauf JA 1996, 546); BGH B. v. 19.12.2006 – 3 StR 464/06 – NStZ-RR 2007, 106; BGH B. v. 25.08.2010 – 1 StR 393/10.

  112. 112.

    Z.B. Eisele, BT I, 4. Aufl. 2017, Rn. 69.

  113. 113.

    Etwa Sinn, in: SK-StGB, 133. Lfg. 2012, § 211 Rn. 8.

  114. 114.

    Explizite Ablehnung in der Rspr. bei OGH U. v. 24.08.1948 – StS 53/48 – OGHSt 1, 74 (Anm. Hartung SJZ 1949, 64); OGH U. v. 24.08.1948 – StS 55/48 – OGHSt 1, 81; KG U. v. 03.08.1949 – NJW 1950, 237 (Anm. Schönke NJW 1950, 238); BGH U. v. 16.01.1951 – 4 StR 58/50 – NJW 1951, 204; BGH U. v. 30.09.1952 – 1 StR 296/52 – BGHSt 3, 183 = NJW 1952, 1385; BGH U. v. 25.11.1952 – 1 StR 477/52 – BGHSt 3, 330 = NJW 1953, 391; BGH B. v. 22.09.1956 – GSSt 1/56 – BGHSt 9, 385 = NJW 1957, 70 (Anm. Jescheck JZ 1957, 386; Schwalm MDR 1957, 260); BGH B. v. 02.12.1957 – GSSt 3/57 – BGHSt 11, 139 = NJW 1958, 309 (Anm. Schwalm MDR 1958, 396); BGH U. v. 13.07. 1978 – 4 StR 248/78 – BGHSt 28, 77 = NJW 1978, 2402 (Anm. Hassemer JuS 1979, 371; Sonnen JA 1980, 62); BGH B. v. 26.01.1981 – 4 StR 430/80 – NStZ 1981, 181 (Anm. Hassemer JuS 1981, 694; Eser JR 1981, 177); BGH U. v. 20.08.1981 – 4 StR 406/81 – StV 1981, 622; BGH U. v. 02.12.1987 – 2 StR 559/87 – BGHSt 35, 116 = NJW 1988, 2679 = NStZ 1989, 68 = StV 1988, 104 (Anm. Hemmer-BGH-Classics Strafrecht, 2003, Nr. 50; Otto JK 1988 StGB § 211/16; Sonnen JA 1988, 405; Hohmann/Matt JA 1989, 134; Hassemer JuS 1989, 65; Schmidhäuser NStZ 1989, 55; Timpe NStZ 1989, 70; Laber MDR 1989, 861; Wohlers JuS 1990, 20); s. ferner Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 211 Rn. 53.

  115. 115.

    Nachweise bei Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 211 Rn. 45ff.; Küper JuS 2000, 740 (746).

  116. 116.

    BVerfG U. v. 21.06.1977 – 1 BvL 14/76 – BVerfGE 45, 187 = NJW 1977, 1525 (Anm. Sonnen JA 1977, 524; Hassemer JuS 1977, 833; Schmidhäuser JR 1978, 265; Griffel DRiZ 1978, 65; Barschkies DRiZ 1978, 209; Griffel DRiZ 1978, 304; Lange GS Schröder 1978, 217; Geilen GS Schröder 1978, 235; Rengier MDR 1979, 969 und 1980, 1; Beckmann GA 1979, 441; Walther JA 1996, 755).

  117. 117.

    S. zuletzt BGH U. v. 06.04.2016 – NStZ 2016, 469 (Anm. Jäger JA 2016, 629; Eisele JuS 2016, 947; famos 8/2016; Drees NStZ 2016, 471; Hinz JR 2016, 576; Berster ZIS 2017, 139; Zehetgruber HRRS 2017, 31).

  118. 118.

    Zum Ganzen auch Eisele, BT I, 4. Aufl. 2017, Rn. 71f.; Frommel StV 1982, 533; Bruns FS Kleinknecht 1985, 49; Fünfsinn Jura 1986, 136; Jähnke FS Spendel 1992, 537; Müller-Dietz FS Nishihara 1998, 248; Börgers JR 2004, 139; Reichenbach Jura 2009, 176

  119. 119.

    Hierzu Küper FS Seebode 2008, 197; Köhne Jura 2009, 265; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH U. v. 20.05.2015 – 2 StR 464/14 – NJW 2016, 179 = NStZ 2015, 639 (Anm. Heghmanns ZJS 2016, 102); LG Detmold U. v. 17.06.2016 – 4 Ks 9/15, 4 Ks – 45 Js 3/13 – 9/15 (Anm. Schulz-Merkel jurisPR-StrafR 25/2016 Anm. 3); BGH B. v. 08.11.2016 – 5 StR 390/16 – NJW 2017, 1252 = NStZ 2017, 218 (Anm. Bosch Jura 2017, 493).

  120. 120.

    Vgl. auch das Merkmal grausam in § 131 StGB, hierzu Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 131 Rn. 7; aus der Rspr. vgl. BVerfG B. v. 20.10.1992 – 1 BvR 698/89 – BVerfGE 87, 209 = NJW 1993, 1457 = NStZ 1993, 75.

  121. 121.

    Näher Schneider, in: MK-StGB, 2. Aufl. 2012, § 211 Rn. 131ff.

  122. 122.

    Anders z.B. Schneider, in: MK-StGB, 2. Aufl. 2012, § 211 Rn.140ff.

  123. 123.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 211 Rn. 56; aus der Rspr. vgl. BGH B. v. 17.06.2004 – 5 StR 115/03 (Engel) – BGHSt 49, 189 = NJW 2004, 2316 = NStZ 2005, 36 (Anm. Bertram NJW 2004, 2278; von Münch JZ 2004, 184; Zöller Jura 2005, 552; Gribbohm NStZ 2005, 38; Bröhmer/Bröhmer NStZ 2005, 38).

  124. 124.

    Kindhäuser, LPK, 7. Aufl. 2017, § 211 Rn. 24; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 08.11.2016 – 5 StR 390/16 – NJW 2017, 1252 = NStZ 2017, 218 (Anm. Bosch Jura 2017, 493).

  125. 125.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 211 Rn. 57; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 17.05.1990 – 1 StR 99/90 – BGHSt 37, 40 = NJW 1990, 2632 = NStZ 1990, 491 = StV 1990, 454.

  126. 126.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 211 Rn. 57; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH U. v. 20.05.2015 – 2 StR 464/14 – NJW 2016, 179 = NStZ 2015, 639 (Anm. Heghmanns ZJS 2016, 102).

  127. 127.

    H.M., s. Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 211 Rn. 58; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 21.03.1989 – 1 StR 16/89 – NJW 1989, 1739 = NStZ 1989, 363 = StV 1989, 433 (Anm. Heine JR 1990, 299).

  128. 128.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 211 Rn. 57; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 27.05.1982 – 4 StR 200/82 – NStZ 1982, 379; BGH B. v. 31.03.2004 – 5 StR 351/03; BGH B. v. 10.10.2006 – 5 StR 212/06 (Jessica); BGH B. v. 13.03.2007 – 5 StR 320/06 – NStZ 2007, 402 (Anm. RÜ 2007, 311; RA 2007, 264).

  129. 129.

    Lackner/Kühl, StGB, 28. Aufl. 2014, § 211 Rn. 10; aus der Rspr. vgl. zuletzt LG Detmold U. v. 17.06.2016 – 4 Ks 9/15, 4 Ks – 45 Js 3/13 – 9/15 (Anm. Schulz-Merkel jurisPR-StrafR 25/2016 Anm. 3); BGH B. v. 08.11.2016 – 5 StR 390/16 – NJW 2017, 1252 = NStZ 2017, 218 (Anm. Bosch Jura 2017, 493).

  130. 130.

    Hierzu von Danwitz Jura 1997, 569; Köhne Jura 2009, 265; Zieschang FS Puppe 2011, 1301; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH U. v. 14.01.2010 – 4 StR 450/09 – NStZ-RR 2010, 373 (Anm. Satzger JK 2010 StGB § 211/59; Jahn JuS 2010, 456; LL 2010, 606; famos 5/2010); BGH U. v. 25.03.2010 – 4 StR 594/09 – NStZ 2010, 515; BGH B. v. 21.12.2016 – 1 StR 375/16 – NStZ-RR 2017, 143.

  131. 131.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 211 Rn. 59.

  132. 132.

    Kindhäuser, LPK, 7. Aufl. 2017, § 211 Rn. 26; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH U. v. 16.03.2006 – 4 StR 594/05 – NStZ 2006, 503 (Anm. RÜ 2006, 308; RA 2006, 565; famos 8/2006; LL 2007, 191); BGH B. v. 16.01.2007 – 4 StR 598/06 – NStZ 2007, 330 = NStZ-RR 2007, 174; BGH B. v. 21.12.2016 – 1 StR 375/16 – NStZ-RR 2017, 143.

  133. 133.

    Hierzu Eisele, BT I, 4. Aufl. 2017, Rn. 112f.

  134. 134.

    Schneider, in: MK-StGB, 2. Aufl. 2012, § 211 Rn. 122.

  135. 135.

    Eisele, BT I, 4. Aufl. 2017, Rn. 112f.

  136. 136.

    Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 211 Rn. 50; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 26.02.1993 – 3 StR 207/92 – NStZ 1993, 341 (Anm. Brocker NStZ 1994, 33).

  137. 137.

    Hierzu Grünewald Jura 2005, 519.

  138. 138.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 211 Rn. 61; Eisele, BT I, 4. Aufl. 2017, Rn. 116.

  139. 139.

    S. BGH U. v. 04.02.1986 – 5 StR 776/85 – BGHSt 34, 13 (14).

  140. 140.

    Etwa Wessels/Hettinger, BT 1, 40. Aufl. 2016, Rn. 103.

  141. 141.

    Hierzu Grotendiek/Göbel NStZ 2003, 118; Köhne Jura 2009, 100; Kühl JA 2009, 566.

  142. 142.

    Eisele, BT I, 4. Aufl. 2017, Rn. 80; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH U. v. 22.10.2014 – 5 StR 380/14 – BGHSt 60, 52 = NJW 2014, 3737 = NStZ 2015, 33 = StV 2015, 691 (Anm. Satzger Jura 2015, 767; Drees NStZ 2015, 35; Bartsch StV 2015, 718; Grünewald HRRS 2015, 162).

  143. 143.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 211 Rn. 8; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 19.10.2001 – 2 StR 259/01 – BGHSt 47, 128 = NJW 2002, 382 = NStZ 2002, 84 = StV 2003, 19 (Anm. RÜ 2002, 168; Neumann JR 2002, 471; Otto JZ 2002, 567; Saliger StV 2003, 38); BGH B. v. 16.04.2007 – 5 StR 335/06 – NStZ 2007, 522 (Anm. Eisenberg/Schmitz NStZ 2008, 94).

  144. 144.

    Kindhäuser, LPK, 7. Aufl. 2017, § 211 Rn. 9.

  145. 145.

    Kindhäuser, LPK, 7. Aufl. 2017, § 211 Rn. 9 gegen BGH U. v. 19.10.2001 – 2 StR 259/01 – BGHSt 47, 128 = NJW 2002, 382 = NStZ 2002, 84 = StV 2003, 19 (Anm. RÜ 2002, 168; Neumann JR 2002, 471; Otto JZ 2002, 567; Saliger StV 2003, 38).

  146. 146.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 211 Rn. 8; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 15.04.1986 – 1 StR 651/85 – BGHSt 34, 59 = NJW 1986, 2120 = NStZ 1986, 454 (Anm. Geerds JR 1986, 519; Otto JK 1987 StGB § 211/15); BGH U. v. 12.01.1994 – 3 StR 633/93 – NJW 1994, 2629 = NStZ 1994, 239 = StV 1995, 636 (Anm. Kühl, Höchstrichterliche Rspr. BT, 2002, Nr. 16; Fabricius StV 1995, 637); BGH B. v. 16.04.2007 – 5 StR 335/06 – NStZ 2007, 522 (Anm. Eisenberg/Schmitz NStZ 2008, 94).

  147. 147.

    S. Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 211 Rn. 12; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 26.02.1986 – 3 StR 18/86; BGH U. v. 19.10.2001 – 2 StR 259/01 – BGHSt 47, 128 = NJW 2002, 382 = NStZ 2002, 84 = StV 2003, 19 (Anm. RÜ 2002, 168; Neumann JR 2002, 471; Otto JZ 2002, 567; Saliger StV 2003, 38).

  148. 148.

    S.o.

  149. 149.

    Z.B. Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 211 Rn. 12.

  150. 150.

    S. Sinn, in: SK-StGB, 133. Lfg. 2012, § 211 Rn. 13.

  151. 151.

    Hierzu Köhne Jura 2009, 100; Kühl JA 2009, 566.

  152. 152.

    S. Schneider, in: MK-StGB, 2. Aufl. 2012, § 211 Rn. 55; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 08.06.1955 – 3 StR 163/55 – BGHSt 7, 353 = NJW 1955, 1196.

  153. 153.

    Eisele, BT I, 4. Aufl. 2017, Rn. 81; aus der Rspr. vgl. OGH U. v. 23.01.1950 – StS 353/49 – OGHSt 2, 337; BGH U. v. 08.06.1955 – 3 StR 163/55 – BGHSt 7, 353 = NJW 1955, 1196; BGH U. v. 07.10.1981 – 2 StR 356/81 – StV 1982, 14; BGH U. v. 28.11.2007 – 2 StR 477/07 – BGHSt 52, 96 = NJW 2008, 1239 = NStZ 2008, 648 = StV 2008, 181 (Anm. RA 2008, 166; Herbst/Plüür HRRS 2008, 250).

  154. 154.

    Eisele, BT I, 4. Aufl. 2017, Rn. 81; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 17.09.1963 – 1 StR 301/63 – BGHSt 19, 101 = NJW 1963, 2236; BGH U. v. 06.03.1978 – 1 StR 348/78; BGH U. v. 29.07.1982 – 4 StR 279/82 – NJW 1982, 2565 = NStZ 1982, 464 = StV 1983, 18; BGH U. v. 28.01.1992 – 5 StR 491/91 – StV 1992, 259.

  155. 155.

    Zsf. Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 211 Rn. 9.

  156. 156.

    Schneider, in: MK-StGB, 2. Aufl. 2012, § 211 Rn. 54.

  157. 157.

    Eisele, BT I, 4. Aufl. 2017, Rn. 81; aus der Rspr. vgl. OGH U. v. 23.01.1950 – StS 353/49 – OGHSt 2, 337; BGH U. v. 29.07.1982 – 4 StR 279/82 – NJW 1982, 2565 = NStZ 1982, 464 = StV 1983, 18; BGH U. v. 22.04. 2005 – 2 StR 310/04 (Kannibale von Rotenburg) – BGHSt 50, 80 = NJW 2005, 1876 = NStZ 2005, 505 = StV 2005, 391 (Anm. Geppert JK 2005 StGB § 211/46a und b; Kubiciel JA 2005, 763; Kudlich JuS 2005, 958; LL 2005, 535; RÜ 2005, 365; RA 2005, 358; famos 7/2005; Schiemann NJW 2005, 2350; Kudlich JR 2005, 342; Otto JZ 2005, 799; Kreuzer StV 2007, 598; Momsen/Jung ZIS 2007, 162; Mitsch ZIS 2007, 197).

  158. 158.

    Schneider, in: MK-StGB, 2. Aufl. 2012, § 211 Rn. 54; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 21.12.1951 – 1 StR 675/51 – BGHSt 2, 60 = NJW 1952, 392; BGH B. v. 10.05.2001 – 4 StR 52/01 – NStZ 2001, 598; BGH B. v. 13.08.2003 – 2 StR 243/03 – NStZ-RR 2004, 8.

  159. 159.

    Schneider, in: MK-StGB, 2. Aufl. 2012, § 211 Rn. 58; aus der Rspr. vgl. BGH NStZ 2001, 598; BGH NStZ-RR 2004, 8.

  160. 160.

    S. zuletzt BGH U. v. 06.04.2016 – NStZ 2016, 469 (Anm. Jäger JA 2016, 629; Eisele JuS 2016, 947; famos 8/2016; Drees NStZ 2016, 471; Hinz JR 2016, 576; Berster ZIS 2017, 139; Zehetgruber HRRS 2017, 31).

  161. 161.

    Krit. ggü. dem BGH etwa Mitsch ZIS 2007, 197 (200); Kudlich JR 2005, 342 (343); Otto JZ 2005, 799.

  162. 162.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 211 Rn. 9; Eisele, BT I, 4. Aufl. 2017, Rn. 222; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 22.04. 2005 – 2 StR 310/04 (Kannibale von Rotenburg) – BGHSt 50, 80 = NJW 2005, 1876 = NStZ 2005, 505 = StV 2005, 391 (Anm. Geppert JK 2005 StGB § 211/46a und b; Kubiciel JA 2005, 763; Kudlich JuS 2005, 958; LL 2005, 535; RÜ 2005, 365; RA 2005, 358; famos 7/2005; Schiemann NJW 2005, 2350; Kudlich JR 2005, 342; Otto JZ 2005, 799; Kreuzer StV 2007, 598; Momsen/Jung ZIS 2007, 162; Mitsch ZIS 2007, 197).

  163. 163.

    Hierzu Paeffgen GA 1982, 255; Küper GS Meurer 2002, 191; Köhne Jura 2008, 805; Kühl JA 2009, 566.

  164. 164.

    Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 211 Rn. 17; aus der Rspr. vgl. BGH B. v. 18.02.1993 – 1 StR 49/93 – NJW 1993, 1664 = NStZ 1993, 385 = StV 1993, 469 (Anm. Kühl, Höchstrichterliche Rspr. BT, 2002, Nr. 17; Otto JK 1994 StGB § 211/24).

  165. 165.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 211 Rn. 10; aus der Rspr. vgl. BGH B. v. 09.01.2004 – 2 StR 391/03 – NStZ 2004, 441.

  166. 166.

    Kindhäuser, LPK, 7. Aufl. 2017, § 211 Rn. 12; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 02.09.1980 – 1 StR 434/80 – BGHSt 29, 317 = NJW 1981, 136 (Anm. Geilen JK 1981 StGB § 211/6; Alwart JR 1981, 293); BGH U. v. 22.01.1981 – 4 StR 480/80 – NJW 1981, 932 (Anm. Geilen JK 1981 StGB § 211/8; Hassemer JuS 1981, 612; Franke JZ 1982, 525).

  167. 167.

    Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 211 Rn. 17.

  168. 168.

    Kindhäuser, LPK, 7. Aufl. 2017, § 211 Rn. 11; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 16.02.1993 – 5 StR 463/92 – NJW 1993, 2125 = NStZ 1993, 398 = StV 1993, 289; BGH B. v. 18.02.1993 – 1 StR 49/93 – NJW 1993, 1664 = NStZ 1993, 385 = StV 1993, 469 (Anm. Kühl, Höchstrichterliche Rspr. BT, 2002, Nr. 17; Otto JK 1994 StGB § 211/24); BGH U. v. 16.06.2003 – 2 StR 69/03 – StV 2004, 355.

  169. 169.

    Kindhäuser, LPK, 7. Aufl. 2017, § 211 Rn. 11; aus der Rspr. vgl. BGH B. v. 18.02.1993 – 1 StR 49/93 – NJW 1993, 1664 = NStZ 1993, 385 = StV 1993, 469 (Anm. Kühl, Höchstrichterliche Rspr. BT, 2002, Nr. 17; Otto JK 1994 StGB § 211/24); BGH B. v. 09.02.1994 – 5 StR 668/93.

  170. 170.

    Hierzu Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 211 Rn. 11; aus der Rspr. vgl. OGH U. v. 24.08.1948 – StS 55/48 – OGHSt 1, 81; BGH U. v. 25.07.1952 – 1 StR 272/52 – BGHSt 3, 132 = NJW 1952, 1026; BGH U. v. 30.09.1952 – 1 StR 296/52 – BGHSt 3, 183 = NJW 1952, 1385; BGH U. v. 13.11.1979 – 1 StR 526/79; BGH B. v. 18.02.1993 – 1 StR 49/93 – NJW 1993, 1664 = NStZ 1993, 385 = StV 1993, 469 (Anm. Kühl, Höchstrichterliche Rspr. BT, 2002, Nr. 17; Otto JK 1994 StGB § 211/24); BGH U. v. 02.03.1995 – 1 StR 595/94 – BGHSt 41, 57 = NJW 1995, 2365 = NStZ 1995, 493.

  171. 171.

    S.o.

  172. 172.

    S. nur Eisele, BT I, 4. Aufl. 2017, Rn. 86.

  173. 173.

    Z.B. Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 211 Rn. 19.

  174. 174.

    Schneider, in: MK-StGB, 2. Aufl. 2012, § 211 Rn. 62; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 10.03.1999 – 3 StR 1/99 – NStZ-RR 1999, 235 (Anm. LL 1999, 722); BGH B. v. 07.12.2000 – 1 StR 414/00 – NJW 2001, 763 = NStZ 2001, 194 (Anm. Martin JuS 2001, 613; RA 2001, 149; Wolf FS Schreiber 2003, 519).

  175. 175.

    Hierzu s.u. dd) und ee).

  176. 176.

    Zsf. Eisele, BT I, 4. Aufl. 2017, Rn. 87; aus der Rspr. vgl. OLG Hamburg U. v. 27.08.1947 – Ss 71/47 – NJW 1947/48, 350.

  177. 177.

    Ganz h.M., z.B. Eisele, BT I, 4. Aufl. 2017, Rn. 88; aus der Rspr. vgl. BGH B. v. 09.01.2004 – 2 StR 391/03 – NStZ 2004, 441.

  178. 178.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 211 Rn. 10; näher Alwart GA 1983, 433; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 10.03.1999 – 3 StR 1/99 – NStZ-RR 1999, 235 (Anm. LL 1999, 722); BGH B. v. 07.12.2000 – 1 StR 414/00 – NJW 2001, 763 = NStZ 2001, 194 (Anm. Martin JuS 2001, 613; RA 2001, 149; Wolf FS Schreiber 2003, 519); BGH U. v. 12.01.2005 – 2 StR 229/04 – BGHSt 50, 1 = NJW 2005, 996 = NStZ 2005, 381 = StV 2005, 662 (Anm. Valerius JA 2005, 682; Kudlich JuS 2005, 1051; LL 2005, RÜ 2005, 198; 603; RA 2005, 217; famos 4/2005; Jäger JR 2005, 477; Puppe JZ 2005, 902; Kraatz Jura 2006, 613).

  179. 179.

    Kindhäuser, LPK, 7. Aufl. 2017, § 211 Rn. 11; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 25.07.1952 – 1 StR 272/52 – BGHSt 3, 132 = NJW 1952, 1026; BGH U. v. 13.11.1979 – 1 StR 526/79; BGH U. v. 02.09.1980 – 1 StR 434/80 – BGHSt 29, 317 = NJW 1981, 136 (Anm. Geilen JK 1981 StGB § 211/6; Alwart JR 1981, 293).

  180. 180.

    BGH U. v. 15.11.1996 – 3 StR 79/96 – BGHSt 42, 301 = NJW 1997, 807 = NStZ 1997, 182 (Anm. Kühl, Höchstrichterliche Rspr. BT, 2002, Nr. 23; Otto JK 1997 StGB § 212/3; Martin JuS 1997, 661; Schöch NStZ 1997, 409; Sonnen NK 1997/2, 38; Dölling JR 1998, 160).

  181. 181.

    Hierzu Köhler ZStW 1980, 121; Saliger ZStW 1997, 302; Geppert Jura 2004, 242; Köhne Jura 2011, 650.

  182. 182.

    Schneider, in:. MK-StGB, 2. Aufl. 2012, § 211 Rn. 208; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 13.09.1995 – 3 StR 360/95 – NStZ 1996, 81 (Anm. Otto JK 1996 StGB § 211/29; Fischer NStZ 1996, 416).

  183. 183.

    Hierzu Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 211 Rn. 57; Sonnen JA 1980, 35; aus der Rspr. vgl. BVerfG U. v. 21.06.1977 – 1 BvL 14/76 – BVerfGE 45, 187 = NJW 1977, 1525 (Anm. Sonnen JA 1977, 524; Hassemer JuS 1977, 833; Schmidhäuser JR 1978, 265; Griffel DRiZ 1978, 65; Barschkies DRiZ 1978, 209; Griffel DRiZ 1978, 304; Lange GS Schröder 1978, 217; Geilen GS Schröder 1978, 235; Rengier MDR 1979, 969 und 1980, 1; Beckmann GA 1979, 441; Walther JA 1996, 755).

  184. 184.

    S.o.

  185. 185.

    Z.B. BGH U. v. 02.12.1987 – 2 StR 559/87 – BGHSt 35, 116 = NJW 1988, 2679 = NStZ 1989, 68 = StV 1988, 104 (Anm. Hemmer-BGH-Classics Strafrecht, 2003, Nr. 50; Otto JK 1988 StGB § 211/16; Sonnen JA 1988, 405; Hohmann/Matt JA 1989, 134; Hassemer JuS 1989, 65; Schmidhäuser NStZ 1989, 55; Timpe NStZ 1989, 70; Laber MDR 1989, 861; Wohlers JuS 1990, 20).

  186. 186.

    Kindhäuser, LPK, 7. Aufl. 2017, § 211 Rn. 30; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 03.08.1978 – 4 StR 397/78 – BGHSt 28, 93 = NJW 1978, 2518 (Anm. Geilen JK 1979 StGB § 315 III/1; Rüth JR 1979, 516); BGH B. v. 02.07.2004 – 2 StR 174/04 – NStZ-RR 2004, 333.

  187. 187.

    Schneider, in: MK-StGB, 2. Aufl. 2012, § 211 Rn. 220.

  188. 188.

    Eschelbach, in: BeckOK-StGB, Stand 01.05.2017, § 211 Rn. 84; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 24.02.1999 – 3 StR 520/98 – NStZ-RR 1999, 234 (Anm. LL 1999, 722; Otto JK 2000 StGB § 211/33; Bosch/Schindler Jura 2005, 77); LG Passau U. v. 15.01.2004 – Ks 101 Js 7109/03 – NStZ 2005, 101 (Anm. Schneider NStZ 2005, 103).

  189. 189.

    Eser/Sternberg-Lieben, in: Sch/Sch, 29. Aufl. 2014, § 211 Rn. 32; aus der Rspr. vgl. OGH U. v. 24.08.1948 – StS 53/48 – OGHSt 1, 74 (Anm. Hartung SJZ 1949, 64); BGH U. v. 18.05.2000 – 4 StR 647/99 – BGHSt 46, 73 = NJW 2000, 2517 (Anm. RÜ 2000, 427; Geppert JK 2001 StPO § 251 I/1; Rose JR 2001, 345; Sinn JZ 2001, 51).

  190. 190.

    Eisele, BT I, 4. Aufl. 2017, Rn. 121; Kindhäuser, LPK, 7. Aufl. 2017, § 211 Rn. 30; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 03.08.1978 – 4 StR 397/78 – BGHSt 28, 93 = NJW 1978, 2518 (Anm. Geilen JK 1979 StGB § 315 III/1; Rüth JR 1979, 516).

  191. 191.

    Kindhäuser, LPK, 7. Aufl. 2017, § 211 Rn. 30; aus der Rspr. vgl. BGH B. v. 02.07.2004 – 2 StR 174/04 – NStZ-RR 2004, 333.

  192. 192.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 211 Rn. 63; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 02.12.1960 – 4 StR 453/60 – BGHSt 15, 291 = NJW 1961, 519 (Anm. Jescheck JZ 1961, 752; Fuhrmann JuS 1963, 19).

  193. 193.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 211 Rn. 68a; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 23.12.1998 – 3 StR 319/98 – NJW 1999, 1039 = NStZ 1999, 554 = StV 2000, 74 (Anm. Kudlich JA-R 1999, 21; Schroth NStZ 1999, 554; LL 2000, 404; Momsen JR 2000, 29); OLG Hamm B. v. 08.01.2008 – 3 Ss 528/07 – StV 2008, 588.

  194. 194.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 211 Rn. 68; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 11.05.1988 – 3 StR 89/88 – NJW 1988, 2682 = NStZ 1988, 454 und 469 = StV 1988, 343 und 486 und 1989, 4 (Anm. Hassemer JuS 1989, 65; Frister StV 1989, 343; Hanack JR 1989, 255).

  195. 195.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 211 Rn. 68.

  196. 196.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 211 Rn. 68; aus der Rspr. vgl. BGH B. v. 04.08.2010 – 2 StR 239/10 – NStZ 2011, 34 = NStZ-RR 2010, 372 (Anm. RA 2010, 614; Hecker JuS 2011, 181; famos 12/2011).

  197. 197.

    Eschelbach, in: BeckOK-StGB, Stand 01.05.2017, § 211 Rn. 88; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 17.05.2011 – 1 StR 50/11 – BGHSt 56, 239 = NJW 2011, 2223 = NStZ 2011, 579 = StV 2012, 85 (Anm. Jäger JA 2011, 792; Jahn JuS 2011, 942; RA 2011, 384; Brand NStZ 2011, 698; Steinberg JR 2011, 490; Theile ZJS 2011, 405; Brunhöber HRRS 2011, 513; Satzger JK 2012 StGB § 211/61).

  198. 198.

    Schneider, in: MK-StGB, 2. Aufl. 2012, § 211 Rn. 217.

  199. 199.

    Hierzu Eisele, BT I, 4. Aufl. 2017, Rn. 123; Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 211 Rn. 65f.; Kretschmer StraFo 2009, 189; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 15.10.1991 – 1 StR 442/91 – NJW 1992, 919 = NStZ 1992, 127 (Anm. Otto JK 1992 StGB § 211/22; Hohmann NStZ 1993, 183); BGH B. v. 12.01.1999 – 1 StR 622/98 – NStZ 1999, 243 (Anm. Otto JK 1999 StGB § 211/6); BGH U. v. 23.06.1999 – 3 StR 147/99 – NStZ 1999, 615; BGH U. v. 06.04.2005 – 5 StR 22/05 – NStZ-RR 2005, 201; BGH U. v. 17.05.2011 – 1 StR 50/11 – BGHSt 56, 239 = NJW 2011, 2223 = NStZ 2011, 579 = StV 2012, 85 (Anm. Jäger JA 2011, 792; Jahn JuS 2011, 942; RA 2011, 384; Brand NStZ 2011, 698; Steinberg JR 2011, 490; Theile ZJS 2011, 405; Brunhöber HRRS 2011, 513; Satzger JK 2012 StGB § 211/61).

  200. 200.

    S.o.

  201. 201.

    Eisele, BT I, 4. Aufl. 2017, Rn. 123.

  202. 202.

    Z.B. Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 211 Rn. 65f.

  203. 203.

    Kindhäuser, LPK, 7. Aufl. 2017, § 211 Rn. 32; aus der Rspr. vgl. OGH U. v. 08.03.1949 – StS 144/48 – OGHSt 1, 357; BGH U. v. 02.12.1960 – 4 StR 453/60 – BGHSt 15, 291 = NJW 1961, 519 (Anm. Jescheck JZ 1961, 752; Fuhrmann JuS 1963, 19); BGH U. v. 13.10.1987 – 5 StR 513/87 – StV 1988, 62.

  204. 204.

    Kindhäuser, LPK, 7. Aufl. 2017, § 211 Rn. 32; Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 211 Rn. 68a; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 06.10.2004 – 1 StR 286/04 – NStZ 2005, 332 (Anm. RÜ 2005, 82; RA 2005, 121); BGH U. v. 02.04.2008 – 2 StR 621/07 – NStZ-RR 2008, 238.

  205. 205.

    Hierzu Eisele, BT I, 4. Aufl. 2017, Rn. 124f.; Geilen FS Lackner 1987, 571; aus der Rspr. (auch zur Ermöglichungsabsicht) vgl. zuletzt BGH B. v. 23.06.2016 – 5 StR 152/16 – NStZ-RR 2016, 280.

  206. 206.

    Vgl. zuletzt BGH B. v. 04.08.2010 – 2 StR 239/10 – NStZ 2011, 34 = NStZ-RR 2010, 372 (Anm. RA 2010, 614; Hecker JuS 2011, 181; famos 12/2011).

  207. 207.

    Hierzu Grünewald GA 2005, 502; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH U. v. 21.08.2014 – 3 StR 203/14 – NStZ 2015, 265 = NStZ-RR 2014, 368 = StV 2015, 297; BGH B. v. 14.01.2015 – 4 StR 532/14 – NStZ-RR 2016, 109; BGH B. v. 03.02.2015 – 3 StR 541/14 – NStZ 2015, 458 = StV 2015, 693 (Anm. Jäger JA 2015, 711; Eisele JuS 2015, 754; Satzger Jura 2016, 328); BGH U. v. 20.05.2015 – 2 StR 464/14 – NJW 2016, 179 = NStZ 2015, 639 (Anm. Heghmanns ZJS 2016, 102); BGH U. v. 03.06.2015 – 2 StR 422/14 – NJW 2016, 1528 = NStZ 2015, 693 (Anm. Berster NStZ 2015, 694); BGH U. v. 28.04.2016 – 4 StR 563/15 – NStZ 2016, 607 (Anm. Bosch Jura 2016, 1454; Kudlich JA 2016, 707; Hecker JuS 2016, 850; RÜ 2016, 513; Kulhanek NStZ 2016, 609).

  208. 208.

    Ausf. Sinn, in: SK-StGB, 133. Lfg. 2012, § 211 Rn. 78ff.

  209. 209.

    Hierzu Kindhäuser, LPK, 7. Aufl. 2017, § 211 Rn. 38; Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 211 Rn. 72f.; Schlüchter FG 50 Jahre BGH IV 2000, 933; Haas FS Weber 2004, 235; Grünewald GA 2005, 502; Theile JuS 2006, 110; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 07.07.2011 – 5 StR 561/10 (Vertuschung einer fehlerhaften Operation I) – BGHSt 56, 277 = NJW 2011, 2895 = NStZ 2012, 86 = StV 2012, 91 (Anm. Bosch JK 2011 StGB § 227/6; RA 2011, 530; Kudlich NJW 2011, 2856; Beckemper ZJS 2012, 132; Lindemann/Wostry HRRS 2012, 138; Sternberg-Lieben/Reichmann MedR 2012, 97).

  210. 210.

    S.o.

  211. 211.

    S. etwa Eisele, BT I, 4. Aufl. 2017, Rn. 132.

  212. 212.

    Z.B. Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 211 Rn. 73ff.

  213. 213.

    Hierzu Köhne Jura 2011, 650.

  214. 214.

    Eschelbach, in: BeckOK-StGB, Stand 01.05.2017, § 211 Rn. 73; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH U. v. 03.06.2015 – 2 StR 422/14 – NJW 2016, 1528 = NStZ 2015, 693 (Anm. Berster NStZ 2015, 694).

  215. 215.

    Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 211 Rn. 55.

  216. 216.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 211 Rn. 65; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 09.03.1993 – 1 StR 870/92 – BGHSt 39, 159 = NJW 1993, 1724 = NStZ 1993, 438 (Anm. Kühl, Höchstrichterliche Rspr. BT, 2002, Nr. 20; Hemmer-BGH-Classics Strafrecht, 2003, Nr. 51; Jung JuS 1993, 873; Graul JR 1993, 510; Geppert JK 1994 StGB § 211/25; Schroeder JuS 1994, 294); BGH U. v. 07.10.1997 – 1 StR 418/97 – NStZ-RR 1998, 203.

  217. 217.

    H.M., s. Kindhäuser, LPK, 7. Aufl. 2017, § 211 Rn. 34; Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 211 Rn. 64; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH U. v. 03.06.2015 – 2 StR 422/14 – NJW 2016, 1528 = NStZ 2015, 693 (Anm. Berster NStZ 2015, 694).

  218. 218.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 211 Rn. 65.

  219. 219.

    S. Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 211 Rn. 65f.; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 19.12.1979 – 3 StR 427/79 – NJW 1980, 792; BGH U. v. 05.04.2001 – 5 StR 495/00.

  220. 220.

    S. Eschelbach, in: BeckOK-StGB, Stand 01.05.2017, § 211 Rn. 79; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 12.02.1998 – 4 StR 617/97 – NStZ 1998, 352 = StV 2000, 21; BGH U. v. 18.05.2000 – 4 StR 647/99 – BGHSt 46, 73 = NJW 2000, 2517 (Anm. RÜ 2000, 427; Geppert JK 2001 StPO § 251 I/1; Rose JR 2001, 345; Sinn JZ 2001, 51).

  221. 221.

    Hierzu Kindhäuser, LPK, 7. Aufl. 2017, § 211 Rn. 34; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 02.03.1995 – 1 StR 595/94 – BGHSt 41, 57 = NJW 1995, 2365 = NStZ 1995, 493.

  222. 222.

    Kindhäuser, LPK, 7. Aufl. 2017, § 211 Rn. 32; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 13.09.1995 – 3 StR 360/95 – NStZ 1996, 81 (Anm. Otto JK 1996 StGB § 211/29; Fischer NStZ 1996, 416).

  223. 223.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 211 Rn. 67.

  224. 224.

    Hierzu Paeffgen GA 1982, 255; Schütz JA 2007, 23; Köhne Jura 2008, 805; Schneider FS Widmaier 2008, 759; Kühl JuS 2010, 1041; Bosch Jura 2015, 803; Merkel ZIS 2015, 429; Helmers HRRS 2016, 90.

  225. 225.

    Kindhäuser, LPK, 7. Aufl. 2017, § 211 Rn. 13; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH U. v. 22.10.2014 – 5 StR 380/14 – BGHSt 60, 52 = NJW 2014, 3737 = NStZ 2015, 33 = StV 2015, 691 (Anm. Satzger Jura 2015, 767; Drees NStZ 2015, 35; Bartsch StV 2015, 718; Grünewald HRRS 2015, 162); BGH U. v. 15.09.2015 – 5 StR 222/15 – NStZ 2015, 690 (Anm. Drees NStZ 2015, 692; Satzger Jura 2016, 827).

  226. 226.

    S. Schneider, in: MK-StGB, 2. Aufl. 2012, § 211 Rn. 73ff.

  227. 227.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 211 Rn. 18; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 09.11.2005 – 1 StR 234/05 – NStZ 2006, 166 = StV 2006, 183 (Anm. Rose ZIS 2006, 221); BGH U. v. 14.12.2006 – 4 StR 419/06 – NStZ-RR 2007, 111 (Anm. von Heintschel-Heinegg JA 2007, 386; RA 2007, 147); BGH U. v. 28.11.2007 – 2 StR 477/07 – BGHSt 52, 96 = NJW 2008, 1239 = NStZ 2008, 648 = StV 2008, 181 (Anm. RA 2008, 166; Herbst/Plüür HRRS 2008, 250).

  228. 228.

    Lackner/Kühl, StGB, 28. Aufl. 2014, § 211 Rn. 5; aus der Rspr. vgl. BGH B. v. 21.02.2013 – 3 StR 496/12 – NStZ 2013, 470; BGH U. v. 22.10.2014 – 5 StR 380/14 – BGHSt 60, 52 = NJW 2014, 3737 = NStZ 2015, 33 = StV 2015, 691 (Anm. Satzger Jura 2015, 767; Drees NStZ 2015, 35; Bartsch StV 2015, 718; Grünewald HRRS 2015, 162).

  229. 229.

    Hierzu Schneider, in: MK-StGB, 2. Aufl. 2012, § 211 Rn. 83f.; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 12.02.1998 – 4 StR 617/97 – NStZ 1998, 352 = StV 2000, 21; LG Passau U. v. 15.01.2004 – Ks 101 Js 7109/03 – NStZ 2005, 101 (Anm. Schneider NStZ 2005, 103).

  230. 230.

    Eschelbach, in: BeckOK-StGB, Stand 01.05.2017, § 211 Rn. 31, 34; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 14.10.1954 – 4 StR 362/54 – BGHSt 6, 329 = NJW 1954, 1896 (Anm. Engisch GA 1955, 161); BGH U. v. 12.11.1980 – 3 StR 385/80 – NStZ 1981, 100; BGH U. v. 12.08.1997 – 1 StR 348/97 – NStZ-RR 1998, 133; BGH B. v. 28.07.1998 – 4 StR 293/98 – StV 2000, 76; BGH B. v. 27.03.2012 – 2 StR 476/11 – NStZ 2012, 443.

  231. 231.

    Lackner/Kühl, StGB, 28. Aufl. 2014, § 211 Rn. 15; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH U. v. 22.10.2014 – 5 StR 380/14 – BGH U. v. 22.10.2014 – 5 StR 380/14 – BGHSt 60, 52 = NJW 2014, 3737 = NStZ 2015, 33 = StV 2015, 691 (Anm. Satzger Jura 2015, 767; Drees NStZ 2015, 35; Bartsch StV 2015, 718; Grünewald HRRS 2015, 162).

  232. 232.

    Eschelbach, in: BeckOK-StGB, Stand 01.05.2017, § 211 Rn. 33; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 24.05.2012 – 4 StR 62/12 – NStZ 2012, 694 (Anm. Bosch JK 2012 StGB § 211/64); BGH U. v. 30.08.2012 – 4 StR 84/12 – NStZ 2013, 337 (Anm. RÜ 2012, 777; Bosch JK 2013 StGB § 211/66; LL 2013, 515; famos 1/2013); BGH U. v. 12.06.2013 – 5 StR 129/13 – NStZ 2013, 524.

  233. 233.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 211 Rn. 29; aus der Rspr. vgl. BGH B. v. 10.01.2006 – 5 StR 341/05 – NJW 2006, 1008 = NStZ 2006, 286 = StV 2006, 579 (Anm. Satzger JK 2006 StGB § 211/50; Kudlich JA 2006, 573; LL 2006, 463; RÜ 2006, 194; RA 2006, 233; Küper JZ 2006, 608; Küper JZ 2006, 1157; Gasa/Marlie ZIS 2006, 194; Gropp FS Seebode 2008, 125); BGH B. v. 27.04.2006 – 5 StR 79/06 – NStZ-RR 2006, 234; BGH U. v. 05.09.2007 – 2 StR 306/07.

  234. 234.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 211 Rn. 16; Grotendiek/Göbel NStZ 2003, 118; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH U. v. 29.10.2008 – 2 StR 349/08 – BGHSt 53, 31 = NJW 2009, 305 = NStZ 2009, 568 = StV 2009, 527 (Anm. Streng JR 2009, 341; Winkler jurisPR-StrafR 2/2009 Anm. 1; Haas FS Krey 2010, 117); BGH U. v. 10.02.2010 – 2 StR 391/09 – NStZ-RR 2010, 175 (Anm. Satzger JK 2010 StGB § 211/58; RA 2010, 183); BGH U. v. 12.06.2013 – 5 StR 129/13 – NStZ 2013, 524; BGH U. v. 14.05.2014 – 2 StR 556/13 – NStZ 2015, 391.

  235. 235.

    Hierzu Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 211 Rn. 29ff.; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 20.02.2002 – 5 StR 538/01 – NStZ 2002, 369 = StV 2003, 21 (Anm. Hermanns/Klein JA 2002, 749; famos 6/2002; Otto JK 2003 StGB § 211/39; Saliger StV 2003, 22); BGH U. v. 28.01.2004 – 2 StR 452/03 – NJW 2004, 1466 = NStZ 2004, 332 (Anm. Ogorek JA 2004, 787; LL 2004, 464; RÜ 2004, 249; RA 2004, 339); BGH B. v. 13.10.2005 – 5 StR 401/05 – NStZ-RR 2006, 43; BGH B. v. 27.04.2006 – 5 StR 79/06 – NStZ-RR 2006, 234; BGH U. v. 05.09.2007 – 2 StR 306/07.

  236. 236.

    Schneider, in: MK-StGB, 2. Aufl. 2012, § 211 Rn. 109; aus der Rspr. vgl. BGH B. v. 20.08.2004 – 2 StR 281/04 – NStZ-RR 2004, 361 (Anm. RA 2004, 717; Otto JK 2005 StGB § 211/42; Kudlich JuS 2005, 186); BGH U. v. 05.09.2007 – 2 StR 306/07.

  237. 237.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 211 Rn. 19; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 24.11.2005 – 4 StR 243/05 – NStZ 2006, 288 (Anm. Satzger JK 2006 StGB § 211/48; RÜ 2006, 87; RA 2006, 89; Puppe NStZ 2006, 290); BGH U. v. 10.03.2006 – 2 StR 561/05 – NStZ 2006, 338 = StV 2006, 468 (Anm. Satzger JK 2006 StGB § 211/51; RÜ 2006, 252; RA 2006, 294); BGH U. v. 23.08.2006 – 1 StR 266/06 – NStZ-RR 2007, 14; BGH U. v. 14.12.2006 – 4 StR 419/06 – NStZ-RR 2007, 111 (Anm. von Heintschel-Heinegg JA 2007, 386; RA 2007, 147); BGH U. v. 15.02.2007 – 4 StR 467/06 – NStZ-RR 2007, 174; BGH U. v. 01.03.2012 – 3 StR 425/11 – NStZ 2012, 691.

  238. 238.

    Z.B. Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 211 Rn. 22ff.

  239. 239.

    Hierzu von Hirsch/Neumann GA 2007, 671; Steinhilber JA 2010, 430.

  240. 240.

    Zur strittigen Systematik der Tötungsdelikte s.o. C II 2.

  241. 241.

    Hierzu Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 216 Rn. 25; Bernsmann JZ 1983, 45; Herzberg JZ 2000, 1093; aus der Rspr. vgl. RG U. v. 27.08.1919 – II 357/19 – RGSt 53, 293; BGH U. v. 07.02.1952 – 3 StR 1095/51 – BGHSt 2, 258 = NJW 1952, 753 (Anm. Schönke NJW 1952, 754); BGH U. v. 15.05.1959 – 4 StR 475/58 (Hammerteich) – BGHSt 13, 162 = NJW 1959, 1738 (Anm. Behrisch NJW 1960, 471; Gallas JZ 1960, 649 und 686).

  242. 242.

    Kindhäuser, LPK, 7. Aufl. 2017, § 216 Rn. 1.

  243. 243.

    Hierzu Hillenkamp, 40 Probleme aus dem Strafrecht BT, 12. Aufl. 2013, 2. P.; Klinkenberg JR 1978, 441; Wellmann JR 1979, 182; Schmidhäuser FS Welzel 1974, 801; Geilen JZ 1975, 145; Bringewat ZStW 1975, 623; Roxin FS Dreher 1977, 331; Klinkenberg JR 1978, 441; Wellmann JR 1979, 182; Klinkenberg JR 1979, 183; Schilling JZ 1979, 159; Bottke GA 1983, 22; Herzberg JA 1985, 131, 177, 265 und 336; Herzberg NJW 1986, 1635; Neumann JA 1987, 244; Hohmann/König NStZ 1989, 304; Herzberg NStZ 1989, 559; Schroeder ZStW 1994, 565; Krack KJ 1995, 60; Engländer Jura 2004, 234; Herzberg NStZ 2004, 1; Dölling FS Laufs 2006, 767; Schreiber FS Jakobs 2007, 615; Kubiciel JZ 2009, 600; Stratenwerth FS Amelung 2009, 335; Kühl Jura 2010, 81; Dölling FS Maiwald 2010, 119; Herzberg FS Puppe 2011, 497; Roxin GA 2013, 313; Henking JZ 2015, 174; Bechtel JuS 2016, 882; Herzberg ZIS 2016, 440; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 04.07.1984 – 3 StR 96/84 (Wittig) – BGHSt 32, 367 = NJW 1984, 2639 = NStZ 1985, 119 (Anm. Roxin, Höchstrichterliche Rspr. AT, 1998, Nr. 87; Hemmer-BGH-Classics Strafrecht, 2003, Nr. 55; Solbach JA 1984, 756; Sowada Jura 1985, 75; Hassemer JuS 1985, 238; Schultz JuS 1985, 270; Gropp NStZ 1985, 97; Eser MedR 1985, 6); OLG München B. v. 31.07.1987 – 1 Ws 23/87 (Hackethal) – NJW 1987, 2940 (Anm. Solbach JA 1987, 579; Otto JK 1988 StGB § 216/4 und § 323 c/2; Herzberg JZ 1988, 182); BGH U. v. 07.02.2001 – 5 StR 474/00 – BGHSt 46, 279 = NJW 2001, 1802 = NStZ 2001, 324 = StV 2001, 684 (Anm. Otto JK 2001 StGB § 34/3; Duttge NStZ 2001, 546); OLG Hamburg B. v. 08.06.2016 – 1 Ws 131/16 – NStZ 2016, 530 (Anm. RÜ 2016, 640; Miebach NStZ 2016, 536; Wilhelm HRRS 2017, 68); KG B. v. 12.12.2016 – 3 Ws 637/16, 3 Ws 637/16 – 161 AR 160/16 (Anm. Ambrosy jurisPR-StrafR 5/2017 Anm. 3).

  244. 244.

    Strittig, hierzu Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 216 Rn. 17ff.; Engländer Jura 2004, 234; Herzberg Jura 2004, 670; Herzberg NStZ 2004, 1; Hecker/Witteck JuS 2005, 397; Roxin FS Otto 2007, 441; Herzberg FS Puppe 2011, 497.

  245. 245.

    I.E. strittig, s. obige Nachweise.

  246. 246.

    Zu Euthanasie und Sterbehilfe Kohlhaas NJW 1973, 548; Simson FS Schwinge 1973, 89; Hirsch FS Welzel 1974, 775; Trockel NJW 1975, 1440; Helgerth JR 1976, 45; Zimmermann NJW 1977, 2101; Engisch FS Dreher 1977, 309; Meyer ZRP 1978, 188; Schmitt JZ 1979, 462; Detering JuS 1983, 418; Kaufmann MedR 1983, 121; Schmitt JZ 1985, 365; Kutzer MDR 1985, 710; Brändel ZRP 1985, 85; Hoerster NJW 1986, 1786; Schreiber NStZ 1986, 337; Arzt JR 1986, 309; Eser JZ 1986, 786; Schmitt MDR 1986, 617; Leonardy DRiZ 1986, 281; Wassermann DRiZ 1986, 291; Uhlenbruck ZRP 1986, 209; Schöch ZRP 1986, 236; Hirsch ZRP 1986, 239; Jäger FS Pongratz 1986, 365; Tröndle ZStW 1987, 25; Dölling MedR 1987, 6; Hirsch FS Lackner 1987, 597; Hoerster ZRP 1988, 1; Wilms/Jäger ZRP 1988, 41; Giesen JZ 1990, 929; von Lutterotti MedR 1992, 7; Schöttler ZRP 1992, 132; Kutzer NStZ 1994, 110; Pelzl KJ 1994, 179; Lilie FS Steffen 1995, 273; Verrel JZ 1996, 224; Rilinger GA 1997, 418; Otto Jura 1999, 434; Ankermann MedR 1999, 387; Fabricius FS Brauneck 1999, 405; Schreiber FS Deutsch 1999, 773; Schreiber FS Hanack 1999, 735; Schöch FS H. J. Hirsch 1999, 693; Eibach MedR 2000, 10; Kutzer MedR 2001, 77; Czerner MedR 2001, 354; Achenbach Jura 2002, 542; Kintzi DRiZ 2002, 256; Schimmelpfeng-Schütte MedR 2002, 146; Oduncu/Eisenmenger MedR 2002, 327; Storr MedR 2002, 436; Stackmann MedR 2002, 490; Witteck KritV 2003, 163; Strätling/Lipp/May/Kutzer/Glogner/Schlaudraff/Neuman/Simon MedR 2003, 483; Kutzer ZRP 2003, 209; Albrecht FS Schreiber 2003, 551; Arzt FS Schreiber 2003, 583; Stratenwerth FS Schreiber 2003, 893; Wolfslast FS Schreiber 2003, 913; Holzhauer ZRP 2004, 41; Schreiber FS Rudolphi 2004, 543; Beckmann DRiZ 2005, 252; Kutzer DRiZ 2005, 257; Landau ZRP 2005, 50; Oduncu MedR 2005, 437; Sternberg-Lieben FS Eser 2005, 1185; Ulsenheimer FS Eser 2005, 1225; Kusch NJW 2006, 261; Otto NJW 2006, 2217; Schreiber NStZ 2006, 473; Duttge NStZ 2006, 479; Janes/Schick NStZ 2006, 484; Lüderssen JZ 2006, 689; Ingelfinger JZ 2006, 821; Neumann/Saliger HRRS 2006, 280; Birkner ZRP 2006, 52; Zuck ZRP 2006, 173; Merkel FS Schroeder 2006, 297; Roxin FS Jakobs 2007, 571; Schreiber FS Jakobs 2007, 615; Verrel FS Jakobs 2007, 715; Neumann FS Herzberg 2008, 575; Putz FS Widmaier 2008, 701; Kühl Jura 2009, 881; Kubiciel JZ 2009, 600; Stratenwerth FS Amelung 2009, 335; Lorenz MedR 2010, 823; Kubiciel JA 2011, 86; Brunhöber JuS 2011, 401; Fischer FS Roxin 2011, 557; Rosenau FS Roxin 2011, 577; Magnus NStZ 2013, 1; Roxin GA 2013, 313; Pawlik FS Frisch 2013, 697; Kahlo FS Frisch 2013, 711; Streng FS Frisch 2013, 739; Pawlik FS Wolter 2013, 627; Duttge MedR 2014, 621; Jurgeleit NJW 2015, 2708; Henking JZ 2015, 174; Jäger JZ 2015, 875; Hoven ZIS 2016, 1; Herzberg ZIS 2016, 440.

  247. 247.

    BGH U. v. 25.06.2010 – 2 StR 454/09 (Putz) – BGHSt 55, 191 = NJW 2010, 2963 = NStZ 2010, 630 = StV 2011, 277 (Anm. Bosch JA 2010, 908; Kubiciel ZJS 2010, 656; Hecker JuS 2010, 1027; LL 2010, 681; RA 2010, 505; famos 9/2010; Gaede NJW 2010, 2925; Verrel NStZ 2010, 671; Mandla NStZ 2010, 698; Geppert JK 2011 StGB § 216/8; Wolfslast/Weinreich StV 2011, 286; Hirsch JR 2011, 37; Schumann JR 2011, 142; Engländer JZ 2011, 513; Eidam GA 2011, 232; Walter ZIS 2011, 76; Dölling ZIS 2011, 345; Rissing-van Saan ZIS 2011, 544; Lanzrath/große Deters HRRS 2011, 161; Rosenau FS Rissing-van Saan 2011, 547; Joerden FS Roxin 2011, 593; Ast ZStW 2012, 612; Haas JZ 2016, 714).

  248. 248.

    S. Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, vor § 211 Rn. 33ff.

  249. 249.

    Eisele, BT I, 4. Aufl. 2017, Rn. 157.

  250. 250.

    Eisele, BT I, 4. Aufl. 2017, Rn. 159; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 08.05.1991 – 3 StR 467/90 – BGHSt 37, 376 = NJW 1991, 2357 = NStZ 1992, 34 = StV 1991, 347 (Anm. Kühl, Höchstrichterliche Rspr. BT, 2002, Nr. 22; Solbach JA 1991, 342; Otto JK 1992 StGB § 211/21; Roxin NStZ 1992, 35; Langer JR 1993, 133); BGH U. v. 07.02.2001 – 5 StR 474/00 – BGHSt 46, 279 = NJW 2001, 1802 = NStZ 2001, 324 = StV 2001, 684 (Anm. Otto JK 2001 StGB § 34/3; Duttge NStZ 2001, 546).

  251. 251.

    EGMR U. v. 29.04.2002 – 2346/02 – NJW 2002, 2851 (Anm. Otto JK 2003 StGB § 216/5; Dörr JuS 2003, 81).

  252. 252.

    Hierzu Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, vor § 211 Rn. 33f.; Herzberg NJW 1996, 3043; Kutzer GS Schlüchter 2002, 347; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 07.02.2001 – 5 StR 474/00 – BGHSt 46, 279 = NJW 2001, 1802 = NStZ 2001, 324 = StV 2001, 684 (Anm. Otto JK 2001 StGB § 34/3; Duttge NStZ 2001, 546); BGH B. v. 10.11.2010 – 2 StR 320/10 – NJW 2011, 161 = NStZ 2011, 274 = StV 2011, 282 (Anm. Satzger JK 2011 StGB § 216/9; Jäger JA 2011, 309; LL 2011, 315; RA 2011, 33; Verrel NStZ 2011, 276; Wolfslast/Weinrich StV 2011, 286; Olzen/Metzmacher JR 2011, 318).

  253. 253.

    S.o., z.B. Eisele, BT I, 4. Aufl. 2017, Rn. 158.

  254. 254.

    Hierzu zsf. Eisele, BT I, 4. Aufl. 2017, Rn. 160ff.; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 13.09.1994 – 1 StR 357/94 (Kempten) – BGHSt 40, 257 = NJW 1995, 204 = NStZ 1995, 80 = StV 1995, 408 (Anm. Roxin, Höchstrichterliche Rspr. AT, 1998, Nr. 33; Hemmer-BGH-Classics Strafrecht, 2003, Nr. 56; Otto JK 1995 StGB § 25 I/4 und 5 und § 212/2; Schmidt JuS 1995, 361; Schöch NStZ 1995, 153; Helgerth JR 1995, 338; Vogel MDR 1995, 337; Deichmann MDR 1995, 983; Merkel ZStW 1995, 545; Rönnau JA 1996, 108; Bernsmann ZRP 1996, 87; Dörner ZRP 1996, 93; Tolmein KJ 1996, 510; Stoffers Jura 1998, 580; Hiersche FS Hanack 1999, 697; Brammsen NStZ 2000, 337).

  255. 255.

    Ausf. Sax JZ 1975, 137; Stoffers JA 1992, 138 und 177; Gropp GS Schlüchter 2002, 173; Czerner JR 2005, 94; Verrel FS Jakobs 2007, 715.

  256. 256.

    Zum Ganzen Eisele, BT I, 4. Aufl. 2017, Rn. 160ff.

  257. 257.

    Hierzu Eschelbach, in: BeckOK-StGB, Stand 01.05.2017, § 216 Rn. 4; Reus JZ 2010, 80; Coeppicus NJW 2011, 2085; Dölling FS Puppe 2011, 1365; Sternberg-Lieben FS Roxin 2011, 537; Kutzer FS Rissing-van Saan 2011, 337; Sternberg-Lieben/Reichmann NJW 2012, 257; Boemke NJW 2013, 1412; aus der Rspr. vgl. BGH B. v. 10.11.2010 – 2 StR 320/10 – NJW 2011, 161 = NStZ 2011, 274 = StV 2011, 282 (Anm. Satzger JK 2011 StGB § 216/9; Jäger JA 2011, 309; LL 2011, 315; RA 2011, 33; Verrel NStZ 2011, 276; Wolfslast/Weinrich StV 2011, 286; Olzen/Metzmacher JR 2011, 318).

  258. 258.

    Hierzu zsf. Eisele, BT I, 4. Aufl. 2017, Rn. 209ff.; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH U. v. 07.10.2010 – 3 StR 168/10 – NStZ 2011, 340 = StV 2011, 284 (Anm. Satzger JK 2011 StGB § 216/10; LL 2011, 569; Wolfslast/Weinrich StV 2011, 286); OLG Hamburg B. v. 08.06.2016 – 1 Ws 131/16 – NStZ 2016, 530 (Anm. RÜ 2016, 640; Miebach NStZ 2016, 536; Wilhelm HRRS 2017, 68); KG B. v. 12.12.2016 – 3 Ws 637/16, 3 Ws 637/16 – 161 AR 160/16 (Anm. Ambrosy jurisPR-StrafR 5/2017 Anm. 3).

  259. 259.

    Hierzu Kindhäuser, LPK, 7. Aufl. 2017, § 216 Rn. 4; Gierhake GA 2012, 291; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 14.09.2011 – 2 StR 145/11 – NStZ 2012, 85 = StV 2012, 90 (Anm. Hecker JuS 2012, 365).

  260. 260.

    Eisele, BT I, 4. Aufl. 2017, Rn. 210.

  261. 261.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 216 Rn. 8; aus der Rspr. vgl. BGH B. v. 25.11.1986 – 1 StR 613/86 – NJW 1987, 1092 = NStZ 1987, 365 (Anm. Otto JK 1987 StGB § 216/2; Roxin NStZ 1987, 345; Herzberg JuS 1988, 771; Kühl JR 1988, 338; Herzberg NStZ 1989, 559).

  262. 262.

    Kindhäuser, LPK, 7. Aufl. 2017, § 216 Rn. 3; aus der Rspr. vgl. RG U. v. 17.09.1934 – 2 D 839/33 – RGSt 68, 306.

  263. 263.

    Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 216 Rn. 7.

  264. 264.

    Eschelbach, in: BeckOK-StGB, Stand 01.05.2017, § 216 Rn. 9; aus der Rspr. vgl. BGH B. v. 25.11.1986 – 1 StR 613/86 – NJW 1987, 1092 = NStZ 1987, 365 (Anm. Otto JK 1987 StGB § 216/2; Roxin NStZ 1987, 345; Herzberg JuS 1988, 771; Kühl JR 1988, 338; Herzberg NStZ 1989, 559).

  265. 265.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 216 Rn. 9.

  266. 266.

    BGH U. v. 22.01.1981 – 4 StR 480/80 – NJW 1981, 932 (Anm. Geilen JK 1981 StGB § 211/8; Hassemer JuS 1981, 612; Franke JZ 1982, 525); BGH U. v. 07.10.2010 – 3 StR 168/10 – NStZ 2011, 340 = StV 2011, 284 (Anm. Satzger JK 2011 StGB § 216/10; LL 2011, 569; Wolfslast/Weinrich StV 2011, 286); BGH U. v. 14.09.2011 – 2 StR 145/11 – NStZ 2012, 85 = StV 2012, 90 (Anm. Hecker JuS 2012, 365); OLG Hamburg B. v. 08.06.2016 – 1 Ws 131/16 – NStZ 2016, 530 (Anm. RÜ 2016, 640; Miebach NStZ 2016, 536; Wilhelm HRRS 2017, 68).

  267. 267.

    Eschelbach, in: BeckOK-StGB, Stand 01.05.2017, § 216 Rn. 9; aus der Rspr. vgl. BGH B. v. 25.11.1986 – 1 StR 613/86 – NJW 1987, 1092 = NStZ 1987, 365 (Anm. Otto JK 1987 StGB § 216/2; Roxin NStZ 1987, 345; Herzberg JuS 1988, 771; Kühl JR 1988, 338; Herzberg NStZ 1989, 559).

  268. 268.

    Eschelbach, in: BeckOK-StGB, Stand 01.05.2017, § 216 Rn. 9.

  269. 269.

    Hierzu Eisele, BT I, 4. Aufl. 2017, Rn. 216f.; ausf. Scheinfeld GA 2007, 695; aus der Rspr. vgl. RG U. v. 17.09.1934 – 2 D 839/33 – RGSt 68, 306.

  270. 270.

    H.M., Eisele, BT I, 4. Aufl. 2017, Rn. 215; aus der Rspr. vgl. BGH B. v. 25.11.1986 – 1 StR 613/86 – NJW 1987, 1092 = NStZ 1987, 365 (Anm. Otto JK 1987 StGB § 216/2; Roxin NStZ 1987, 345; Herzberg JuS 1988, 771; Kühl JR 1988, 338; Herzberg NStZ 1989, 559); BGH U. v. 22.04.2005 – 2 StR 310/04 (Kannibale von Rotenburg) – BGHSt 50, 80 = NJW 2005, 1876 = NStZ 2005, 505 = StV 2005, 391 (Anm. Geppert JK 2005 StGB § 211/46a und b; Kubiciel JA 2005, 763; Kudlich JuS 2005, 958; LL 2005, 535; RÜ 2005, 365; RA 2005, 358; famos 7/2005; Schiemann NJW 2005, 2350; Kudlich JR 2005, 342; Otto JZ 2005, 799; Kreuzer StV 2007, 598; Momsen/Jung ZIS 2007, 162; Mitsch ZIS 2007, 197); BVerfG B. v. 07.10.2008 – 2 BvR 578/07 – BVerfGK 14, 295 = NJW 2009, 1061 (Anm. Senge jurisPR-StrafR 25/2008 Anm. 1); BGH U. v. 06.04.2016 – NStZ 2016, 469 (Anm. Jäger JA 2016, 629; Eisele JuS 2016, 947; famos 8/2016; Drees NStZ 2016, 471; Hinz JR 2016, 576; Berster ZIS 2017, 139; Zehetgruber HRRS 2017, 31).

  271. 271.

    H.M., s. nur Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 211 Rn. 14a.

  272. 272.

    Zu § 217 StGB Gaede JuS 2016, 385; Duttge NJW 2016, 120; Roxin NStZ 2016, 185; Grünewald JZ 2016, 938; Hecker GA 2016, 455; Berghäuser ZStW 2016, 741; Hoven ZIS 2016, 1; Herzberg ZIS 2016, 440; Weigend/Hoven ZIS 2016, 681; Kubiciel jurisPR-StrafR 1/2016 Anm. 1; Hillenkamp KriPoZ 2016, 3; Nakamichi ZIS 2017, 324; zur voherigen rechtspolitische Diskussion Lüttig ZRP 2008, 57; Buschmann DRiZ 2012, 262; Schliemann DRiZ 2012, 263; Freund/Timm GA 2012, 491; Feldmann GA 2012, 498; Kempf JR 2013, 11; Roxin GA 2013, 313; Schliemann ZRP 2013, 51; Rosenau/Sorge NK 2013, 108; Brose ZRP 2014, 235; Jäger JZ 2015, 875; Kubiciel ZRP 2015, 194.

  273. 273.

    S. Oğlakcıoğlu, in: BeckOK-StGB, Stand 01.05.2017, § 217 Rn. 4f.

  274. 274.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 217 Rn. 3a ff.; näher Kubiciel ZIS 2016, 396.

  275. 275.

    Zsf. Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 217 Rn. 2; Oğlakcıoğlu, in: BeckOK-StGB, Stand 01.05.2017, § 217 Rn. 6ff.

  276. 276.

    BVerfG B. v. 21.12.2015 – 2 BvR 2347/15 – NJW 2016, 558 (Anm. Weißer ZJS 2016, 525; Fateh/Moghadam MedR 2016, 714.).

  277. 277.

    S. Oğlakcıoğlu, in: BeckOK-StGB, Stand 01.05.2017, § 217 Rn. 24ff.

  278. 278.

    S. Eisele, BT I, 4. Aufl. 2017, Rn. 202b; Wessels/Hettinger, BT 1, 40. Aufl. 2016, Rn. 64b, c; Oğlakcıoğlu, in: BeckOK-StGB, Stand 01.05.2017, § 217 Rn. 1ff.

  279. 279.

    Wessels/Hettinger, BT 1, 40. Aufl. 2016, Rn. 64e; Oğlakcıoğlu, in: BeckOK-StGB, Stand 01.05.2017, § 217 Rn. 17.

  280. 280.

    Aus der Rspr. zu anderen Normen vgl. BGH U. v. 21.04.1982 – 2 StR 710/81 – NStZ 1982, 335; BayObLG B. v. 30.07.1982 – RReg. 4 St 140/82; BayObLG B. v. 20.06.1991 – RReg. 4 St 10/91 – NStZ 1991, 496; KG U. v. 16.07.1998 – 1 Ss 308/97 – NJW 1998, 3791 = NStZ 1998, 571 (Anm. Otto JK 1999 StGB § 13/28).

  281. 281.

    Oğlakcıoğlu, in: BeckOK-StGB, Stand 01.05.2017, § 217 Rn. 22; aus der Rspr. zu anderen Normen vgl. KG U. v. 16.03.1977 – (1) Ss 172/76 – NJW 1977, 2223.

  282. 282.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 217 Rn. 6; Wessels/Hettinger, BT 1, 40. Aufl. 2016, Rn. 64h; Oğlakcıoğlu, in: BeckOK-StGB, Stand 01.05.2017, § 217 Rn. 22; aus der Rspr. zu anderen Normen vgl. BGH U. v. 12.09.1996 – 4 StR 173/96 – NJW 1997, 334 = NStZ 1997, 89 = StV 1996, 664; BGH B. v. 01.12.2000 – 2 StR 379/00 – NStZ 2001, 247 (Anm. Heger JA 2001, 631).

  283. 283.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 217 Rn. 8; Oğlakcıoğlu, in: BeckOK-StGB, Stand 01.05.2017, § 217 Rn. 28f.

  284. 284.

    Wessels/Hettinger, BT 1, 40. Aufl. 2016, Rn. 64f.; Oğlakcıoğlu, in: BeckOK-StGB, Stand 01.05.2017, § 217 Rn. 24; aus der Rspr. zu anderen Normen vgl. RG U. v. 25.11.1926 – II 24/26 – RGSt 61, 52; RG U. v. 09.08.1938 – 1 D 336/38 – RGSt 72, 315; BayObLG B. v. 17.07.1980 – 3 Ob OWi 95/80 – NStZ 1981, 29.

  285. 285.

    Hierzu (krit.) Oğlakcıoğlu, in: BeckOK-StGB, Stand 01.05.2017, § 217 Rn. 27.

  286. 286.

    Oğlakcıoğlu, in: BeckOK-StGB, Stand 01.05.2017, § 217 Rn. 24.

  287. 287.

    Hierzu Oğlakcıoğlu, in: BeckOK-StGB, Stand 01.05.2017, § 217 Rn. 25f.

  288. 288.

    I.E. aufgrund des unklaren Rechtsguts problematisch, s. Oğlakcıoğlu, in: BeckOK-StGB, Stand 01.05.2017, § 217 Rn. 33ff.

  289. 289.

    Näher Eisele, BT I, 4. Aufl. 2017, Rn. 202g.

  290. 290.

    Oğlakcıoğlu, in: BeckOK-StGB, Stand 01.05.2017, § 217 Rn. 34.

  291. 291.

    Hierzu van Els NJW 1967, 966; Küper Jura 1994, 513; Sternberg-Lieben/Fisch Jura 1999, 45; Küper ZStW 1999, 30; Hacker/Lautner Jura 2006, 274; Heger ZStW 2007, 593; Hettinger/Wielant FS Herzberg 2008, 649; Wengenroth JA 2012, 584; Ladiges JuS 2012, 687.

  292. 292.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 221 Rn. 1.

  293. 293.

    Frühere Fassung des § 221 I StGB: „Wer eine wegen jugendlichen Alters, Gebrechlichkeit oder Krankheit hilflose Person aussetzt, oder wer eine solche Person, wenn sie unter seiner Obhut steht oder wenn er für ihre Unterbringung, Fortschaffung oder Aufnahme zu sorgen hat, in hilfloser Lage verläßt, wird mit Freiheitsstrafe von drei Monaten bis zu fünf Jahren bestraft.“

  294. 294.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 221 Rn. 7; näher Schroth NJW 1998, 2861; Ebel NStZ 2002, 404; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 05.03.2008 – 2 StR 626/07 – BGHSt 52, 153 = NJW 2008, 2199 (Anm. Jahn JuS 2008, 647; Brüning ZJS 2008, 419; Hardtung JZ 2008, 953; Satzger JK 2009 StGB § 221/6).

  295. 295.

    Kindhäuser, LPK, 7. Aufl. 2017, § 221 Rn. 8.

  296. 296.

    Hierzu Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 221 Rn. 9f.; Kindhäuser, LPK, 7. Aufl. 2017, § 221 Rn. 7.

  297. 297.

    S. Kindhäuser, LPK, 7. Aufl. 2017, § 221 Rn. 8; Hillenkamp, 40 Probleme aus dem Strafrecht BT, 12. Aufl. 2013, 3. P.; aus der Rspr. vgl. KG U. v. 31.08.1972 – (2) Ss 70/72 (27/72) (Anm. Schröder JR 1973, 73); BGH U. v. 05.03.2008 – 2 StR 626/07 – BGHSt 52, 153 = NJW 2008, 2199 (Anm. Jahn JuS 2008, 647; Brüning ZJS 2008, 419; Hardtung JZ 2008, 953; Satzger JK 2009 StGB § 221/6).

  298. 298.

    Skeptisch aber wohl Jahn JuS 2008, 647 (648).

  299. 299.

    S. Kindhäuser, LPK, 7. Aufl. 2017, § 221 Rn. 8; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 27.03.1953 – 1 StR 689/52 – BGHSt 4, 113 = NJW 1953, 1070 (Anm. Niethammer JZ 1953, 511); OLG Zweibrücken B. v. 18.08.1997 – 1 Ss 159/97 – NJW 1998, 841 = NStZ 1997, 601 (Anm. Otto JK 1998 StGB § 221/5; LL 1998, 311); BGH U. v. 05.03.2008 – 2 StR 626/07 – BGHSt 52, 153 = NJW 2008, 2199 (Anm. Jahn JuS 2008, 647; Brüning ZJS 2008, 419; Hardtung JZ 2008, 953; Satzger JK 2009 StGB § 221/6).

  300. 300.

    I.E. problematisch, s. Kindhäuser, LPK, 7. Aufl. 2017, § 221 Rn. 8.

  301. 301.

    Etwa Wolters, in: SK-StGB, 141. Lfg. 2014, § 221 Rn. 4.

  302. 302.

    Hierzu Eisele, BT I, 4. Aufl. 2017, Rn. 244ff.

  303. 303.

    Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 221 Rn. 11.

  304. 304.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 221 Rn. 12; aus der Rspr. vgl. BGH B. v. 19.10.2011 – 1 StR 233/11 – BGHSt 57, 28 = NJW 2012, 546 = NStZ 2012, 210 = StV 2013, 24 (Anm. Bosch JK 2012 StGB § 221 I Nr. 1, 2/7; Jäger JA 2012, 154; Theile ZJS 2012, 389; famos 4/2012; Freund/Timm HRRS 2012, 223; Krüger/Wengenroth NStZ 2013, 102; Momsen StV 2013, 54).

  305. 305.

    Eisele, BT I, 4. Aufl. 2017, Rn. 245f.; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 30.09.1991 – 1 StR 339/91 – NJW 1992, 581 = NStZ 1992, 128 = StV 1992, 318 (Anm. Walther NStZ 1992, 231; Mitsch StV 1992, 319; Horn JR 1992, 248; Schroeder JZ 1992, 378); BGH U. v. 05.03.2008 – 2 StR 626/07 – BGHSt 52, 153 = NJW 2008, 2199 (Anm. Jahn JuS 2008, 647; Brüning ZJS 2008, 419; Hardtung JZ 2008, 953; Satzger JK 2009 StGB § 221/6).

  306. 306.

    Eisele, BT I, 4. Aufl. 2017, Rn. 242.

  307. 307.

    Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 221 Rn. 13; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 19.07.1973 – 4 StR 284/73 (Normalfahrer) – BGHSt 25, 218 = NJW 1973, 1706 (Anm. Roxin, Höchstrichterliche Rspr. AT, 1998, Nr. 94; Hassemer JuS 1973, 785; Otto NJW 1974, 528; Rudolphi JR 1974, 160); BGH U. v. 05.12.1974 – 4 StR 529/74 – BGHSt 26, 35 = NJW 1975, 1175 (Anm. Roxin, Höchstrichterliche Rspr. AT, 1998, Nr. 91; Hassemer JuS 1975, 466); OLG Stuttgart B. v. 19.11.2007 – 2 Ws 297/07 – NStZ 2009, 102 (Anm. RÜ 2008, 101; famos 3/2008).

  308. 308.

    Hierzu Eisele, BT I, 4. Aufl. 2017, Rn. 249ff.; zur früheren Gesetzesfassung Küper JZ 1995, 168.

  309. 309.

    S. Eisele, BT I, 4. Aufl. 2017, Rn. 249ff.; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 05.12.1974 – 4 StR 529/74 – BGHSt 26, 35 = NJW 1975, 1175 (Anm. Roxin, Höchstrichterliche Rspr. AT, 1998, Nr. 91; Hassemer JuS 1975, 466); s. auch andere Delikte, die ein Merkmal konkreter Gefährdung beinhalten: §§ 113 II 2 Nr. 2, 218 II 2 Nr. 2, 225 III Nr. 1, 2, 239 III Nr. 2, 250 I Nr. 1 c, II Nr. 3b, 306a II, 306b II Nr. 1, 315 I, 315a I, 315b I, 315 c I StGB.

  310. 310.

    H.M., s. Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 221 Rn. 15; aus der Rspr. vgl. RG U. v. 30.10.1925 – I 478/25 – RGSt 59, 388; OLG Zweibrücken B. v. 18.08.1997 – 1 Ss 159/97 – NJW 1998, 841 = NStZ 1997, 601 (Anm. Otto JK 1998 StGB § 221/5; LL 1998, 311).

  311. 311.

    Hierzu Eser/Sternberg-Lieben, in: Sch/Sch, 29. Aufl. 2014, § 221 Rn. 8.

  312. 312.

    Hierzu Eisele, BT I, 4. Aufl. 2017, Rn. 251; näher Schroth NJW 1998, 2861.

  313. 313.

    Kindhäuser, LPK, 7. Aufl. 2017, § 221 Rn. 4; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 18.04.2002 – 3 StR 52/02 – NJW 2002, 2043 = NStZ 2002, 542 = StV 2002, 332 und 423 (Anm. LL 2002, 692; RÜ 2002, 362; RA 2002, 437; famos 8/2002; Otto JK 2003 StGB § 250 I/10; Baier JA 2003, 107; Hellmann JuS 2003, 17; Degener StV 2003, 332; Schroth JR 2003, 248); BGH U. v. 17.07.2007 – 5 StR 92/07 – NStZ-RR 2007, 304 = StV 2007, 635 (Anm. RÜ 2007, 643; RA 2007, 671; Satzger JK 2008 StGB § 225 I/3); LG Heidelberg U. v. 06.05.200 8 –2 KLs 22 Js 6935/07; BGH B. v. 22.07.2010 – 5 StR 256/10 – NStZ-RR 2011, 12; LG München I U. v. 18.12.2012 – 9 KLs 235 Js 215202/11; BGH U. v. 23.07.2015 – 3 StR 633/14 – NStZ-RR 2015, 369 = StV 2016, 432.

  314. 314.

    Aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 18.04.2002 – 3 StR 52/02 – NJW 2002, 2043 = NStZ 2002, 542 = StV 2002, 332 und 423 (Anm. LL 2002, 692; RÜ 2002, 362; RA 2002, 437; famos 8/2002; Otto JK 2003 StGB § 250 I/10; Baier JA 2003, 107; Hellmann JuS 2003, 17; Degener StV 2003, 332; Schroth JR 2003, 248); BGH U. v. 20.03.2003 – 4 StR 527/02 – NStZ 2003, 662 (Anm. RA 2003, 445).

  315. 315.

    Hierzu Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 221 Rn. 21.

  316. 316.

    Hierzu Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 221 Rn. 21.

  317. 317.

    Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 221 Rn. 29.

  318. 318.

    Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 221 Rn. 30; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 05.11.1985 – 1 StR 491/85 – BGHSt 33, 340 = NJW 1986, 1053 = NStZ 1986, 215 = StV 1986, 199 (Anm. Jakobs NStZ 1986, 216; Gössel JR 1986, 516).

  319. 319.

    Kindhäuser, LPK, 7. Aufl. 2017, § 221 Rn. 20.

  320. 320.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 221 Rn. 22f.; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 10.01.2008 – 3 StR 463/07 – NStZ 2008, 395 (Anm. RA 2008, 308; Gerhold NK 2009, 69).

  321. 321.

    Zum Gefahrverwirklichungszusammenhang bei § 221 II Nr. 2, III StGB Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 221 Rn. 23; aus der Rspr. vgl. BGH B. v. NStZ 1983, 424 – NStZ 1983, 424 = StV 1983, 445; BGH U. v. 10.07.1985 – 3 StR 104/85 – NStZ 1985, 501 = StV 1986, 201 (Anm. Otto JK 1986 StGB § 221/2; Ulsenheimer StV 1986, 201); BGH U. v. 10.01.2008 – 3 StR 463/07 – NStZ 2008, 395 (Anm. RA 2008, 308; Gerhold NK 2009, 69).

  322. 322.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 221 Rn. 28; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 27.03.1953 – 1 StR 689/52 – BGHSt 4, 113 = NJW 1953, 1070 (Anm. Niethammer JZ 1953, 511).

  323. 323.

    S. zuletzt BGH B. v. 27.09.2016 – 4 StR 391/16 – NStZ 2017, 90 (Anm. Bosch Jura 2017, 492; Bock NStZ 2017, 91).

Author information

Authors and Affiliations

Authors

Rights and permissions

Reprints and permissions

Copyright information

© 2018 Springer-Verlag GmbH Deutschland, ein Teil von Springer Nature

About this chapter

Check for updates. Verify currency and authenticity via CrossMark

Cite this chapter

Bock, D. (2018). 2. Kapitel Straftaten gegen das Leben, §§ 211ff. StGB. In: Strafrecht Besonderer Teil 1. Springer-Lehrbuch. Springer, Berlin, Heidelberg. https://doi.org/10.1007/978-3-662-54791-5_2

Download citation

  • DOI: https://doi.org/10.1007/978-3-662-54791-5_2

  • Published:

  • Publisher Name: Springer, Berlin, Heidelberg

  • Print ISBN: 978-3-662-54790-8

  • Online ISBN: 978-3-662-54791-5

  • eBook Packages: Social Science and Law (German Language)

Publish with us

Policies and ethics