Zusammenfassung
Didaktische Aufsätze:
-
Schlüchter, Grundfälle zur Lehre von der Kausalität, JuS 1976, 312, 378 und 518, JuS 1977, 104
-
Ebert/Kühl, Kausalität und objektive Zurechnung, Jura 1979, 561
-
Bloy, Prinzipien der objektiven Erfolgszurechnung beim vorsätzlichen Begehungsdelikt, JuS 1988, L41
-
Otto, Die objektive Zurechnung eines Erfolges im Strafrecht, Jura 1992, 90
-
Erb, Die Zurechnung von Erfolgen im Strafrecht, JuS 1994, 449
-
von Heintschel-Heinegg, Objektive Zurechnung im Strafrecht, JA 1994, 31, 126 und 213
-
Puppe, Die Lehre von der objektiven Zurechnung, Jura 1997, 408, 513, 624 und Jura 1998, 21
-
Puppe, Die Lehre von der objektiven Zurechnung und ihre Anwendung, ZJS 2008, 488 und 600
-
Schumann, Von der sogenannten „objektiven Zurechnung“ im Strafrecht, Jura 2008, 408
-
Kudlich, Objektive und subjektive Zurechnung von Erfolgen im Strafrecht, JA 2010, 681
-
Frisch, Objektive Zurechnung des Erfolgs, JuS 2011, 19, 116 und 205
Notes
- 1.
Hierzu Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, vor § 13 Rn. 24ff.; Roth-Stielow MDR 1964, 893; Roxin FS Honig 1970, 133; Otto FS Maurach 1972, 91; Schlüchter JuS 1976, 312, 378 und 518, JuS 1977, 104; Ebert/Kühl Jura 1979, 561; Kaufmann FS Jescheck 1985, 251; Struensee GA 1987, 97; Puppe ZStW 1987, 595; Bloy JuS 1988, L41; Ramirez GS Armin Kaufmann 1989, 213; Roxin GS Armin Kaufmann 1989, 237; Otto Jura 1992, 90; von Heintschel-Heinegg JA 1994, 31, 126 und 213; Erb JuS 1994, 449; Maiwald FS Miyazawa 1995, 465; Puppe Jura 1997, 408, 513, 624 und Jura 1998, 21; Hirsch FS Lenckner 1998, 119; Schünemann GA 1999, 207; Jakobs FS H. J. Hirsch 1999, 45; Frisch FS Roxin 2001, 213; Rengier FS Roxin 2001, 811; Samson FS Lüderssen 2002, 587; Frisch GA 2003, 719; Müssig FS Rudolphi 2004, 165; Kindhäuser FS Hruschka 2005, 527; Müssig FS Jakobs 2007, 405; Kahlo FS Küper 2007, 249; Schumann/Schumann FS Küper 2007, 543; Schumann Jura 2008, 408; Puppe ZJS 2008, 488 und 600; Kudlich JA 2010, 681; Roxin FS Maiwald 2010, 715; Frisch JuS 2011, 19, 116 und 205; Sanchez-Ostiz FS Roxin 2011, 361; Seher FS Frisch 2013, 207; Puppe GA 2015, 203; Schroeder FS von Heintschel-Heinegg 2015, 405.
- 2.
Zsf. Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, vor § 13 Rn. 31ff.; aus der Rspr. vgl. BGH B. v. 25.09.1957 - 4 StR 354/57 (Radfahrer) - BGHSt 11, 1 = NJW 1958, 149 (Anm. Roxin, Höchstrichterliche Rspr. AT, 1998, Nr. 6; Hemmer-BGH-Classics Strafrecht, 2003, Nr. 2; Puppe, AT, 3. Aufl. 2016, § 3 Rn. 18ff.; Mezger JZ 1958, 281; Fuchs DAR 1960, 5; Spendel JuS 1964, 14); jüngst LG Köln U. v. 14.04.2016 - 117 KLs 19/15 (Anm Preuß HRRS 2017, 23).
- 3.
Vgl. nur Kindhäuser, LPK, 6. Aufl. 2015, vor § 13 Rn. 103.
- 4.
Krit. z.B. Hilgendorf FS Weber 2004, 33; Kindhäuser GA 2007, 447; Aichele ZStW 2011, 260; Gössel GA 2015, 18.
- 5.
Näher Oehler FS Schmidt 1961, 232; Maiwald FS Jescheck 1985, 405; Duttge FS Maiwald 2010, 133; Kindhäuser FS Maiwald 2010, 397; Hoyer FS Frisch 2013, 223; Schmoller FS Frisch 2013, 237.
- 6.
Kühl, AT, 8. Aufl. 2017, § 4 Rn. 46.
- 7.
Vgl. B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 245.
- 8.
Zur Bedeutung der Wahrscheinlichkeit für die Zurechnung Puppe ZStW 1983, 287.
- 9.
Zu HIV-Fällen vgl. Herzog/Nestler-Tremel StV 1987, 360; Prittwitz JA 1988, 427 und 486; Meier GA 1989, 207.
- 10.
Zur Sozialadäquanz Schaffstein ZStW 1960, 369; Klug FS Schmidt 1961, 249; Hirsch ZStW 1962, 78; Zipf ZStW 1970, 633; Peters FS Welzel 1974, 415; Roxin FS Klug 1983, 303; Eser FS Roxin 2001, 199; Dölling FS Otto 2007, 219; Otto FS Amelung 2009, 225; Altermann FS Eisenberg 2009, 233; Valerius JA 2014, 561; Knauer ZStW 2014, 844.
- 11.
Hierzu Schild Jura 1982, 464, 520 und 585; Kubink JA 2003, 257.
- 12.
Vgl. B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 245.
- 13.
Vgl. Kühl, AT, 8. Aufl. 2017, § 4 Rn. 49ff.; Eidam JA 2011, 912.
- 14.
S. Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 222 Rn. 13ff.
- 15.
Hierzu Rudolphi JuS 1969, 549; Geppert ZStW 1971, 947 (Mitfahrer); Spendel JuS 1974, 749; Dölling GA 1984, 71; Bindokat JZ 1986, 421; Geppert Jura 1987, 668 (HIV); Herzog/Nestler-Tremel StV 1987, 360 (HIV); Prittwitz NJW 1988, 2942 (HIV); Helgerth NStZ 1988, 261 (HIV); Wokalek/Köster MedR 1989, 286 (HIV); Otto FS Tröndle 1989, 157; Mayer JuS 1990, 784 (HIV); Otto Jura 1991, 443; Frisch NStZ 1992, 1 und 62; Weber FS Spendel 1992, 371 (BtM); Schroeder JuS 1994, 846; Cancio Meliá ZStW 1999, 357; Geppert Jura 2001, 490; Hellmann FS Roxin 2001, 271; Christmann Jura 2002, 679; Otto FS Lampe 2003, 491; Puppe ZIS 2007, 247; Duttge FS Otto 2007, 227; Lasson ZJS 2009, 359; Roxin JZ 2009, 399; Brand/Lotz JR 2011, 513 (Pozzing); Luzón Pena GA 2011, 295; Herzberg FS Puppe 2011, 497; Murmann FS Puppe 2011, 767; Radtke FS Puppe 2011, 831; Stratenwerth FS Puppe 2011, 1017; Sternberg-Lieben FS Puppe 2011, 1283 (BtM); Eisele JuS 2012, 577; Kretschmer NStZ 2012, 177; Hauck GA 2012, 202; Grünewald GA 2012, 364; Roxin GA 2012, 655; Walter NStZ 2013, 673; Oğlakcıoğlu HRRS 2013, 344; Gimbernat Ordeig FS Wolter 2013, 389; Timpe JR 2014, 52; aus der sehr umfangreichen Rspr. vgl. nur BGH U. v. 14.02.1984 - 1 StR 808/83 (Betäubungsmittel) - BGHSt 32, 262 = NJW 1984, 1469 = NStZ 1984, 410 = StV 1984, 244 (Anm. Roxin, Höchstrichterliche Rspr. AT, 1998, Nr. 3; Otto Jura 1984, 536; Seier JA 1984, 533; Hassemer JuS 1984, 724; Roxin NStZ 1984, 411; Horn JR 1984, 513; Kienapfel JZ 1984, 751; Stree JuS 1985, 179; Dach NStZ 1985, 24); BGH U. v. 04.11.1988 - 1 StR 262/88 HIV) - BGHSt 36, 1 (= NJW 1989, 781 = NStZ 1989, 114 = StV 1989, 61 (Anm. Roxin, Höchstrichterliche Rspr. AT, 1998, Nr. 8; Puppe, AT, 3. Aufl. 2016, § 9 Rn. 16ff.; Hemmer-BGH-Classics Strafrecht, 2003, Nr. 5; Sonnen JA 1989, 321; Hassemer JuS 1989, 761; Schlehofer NJW 1989, 2017; Helgerth NStZ 1989, 117; Prittwitz StV 1989, 123; Schünemann JR 1989, 89; Herzberg JZ 1989, 470; Nestler-Tremel NK 1989/3, 45; Frisch JuS 1990, 362); jüngst BGH U. v. 22.11.2016 - 1 StR 354/16 - NJW 2017, 418 = NStZ 2017, 223 (Anm. Kudlich JA 2017, 229; Berster NJW 2017, 420; Lorenz NStZ 2017, 226; Jansen jurisPR-StrafR 2/2017 Anm. 1).
- 16.
Zsf. Kindhäuser, LPK, 6. Aufl. 2015, vor § 13 Rn. 118ff.
- 17.
Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, vor § 13 Rn. 36.
- 18.
Zur Problematik der Selbstschädigung Minderjähriger Kindhäuser, LPK, 6. Aufl. 2015, vor § 13 Rn. 124; aus der Rspr. vgl. AG Saalfeld U. v. 15.09.2005 - 684 Js 26258/04 2 Cs jug - NStZ 2006, 100 (Anm. Kudlich JA 2006, 570).
- 19.
Vgl. Eser/Sternberg-Lieben, in: Sch/Sch, 29. Aufl. 2014, vor § 211 Rn. 36; aus der Rspr. vgl. OLG Düsseldorf B. v. 06.09.1973 - 1 Ws 333-336/73 - NJW 1973, 2215 (Anm. Geilen NJW 1974, 570; Bringewat JuS 1975, 155).
- 20.
Hierzu Böllinger JA 1989, 403; Amelung NJW 1996, 2393; Oğlakcıoğlu HRRS 2013, 344; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH U. v. 28.01.2014 - 1 StR 494/13 - BGHSt 59, 150 = NJW 2014, 1680 = NStZ 2014, 709 = NStZ-RR 2014, 147 = StV 2014, 603 (Anm. Kudlich JA 2014, 392; RÜ 2014, 301; Patzak NStZ 2014, 715; Ullmann/Pollähne StV 2014, 631).
- 21.
Zur Wechselwirkung von objektiver Zurechnung und mittelbarer Täterschaft vgl. von der Meden JuS 2015, 22 und 112.
- 22.
Hierzu Lange/Wagner NStZ 2011, 67; Krawczyk/Neugebauer JA 2011, 264; aus der Rspr. vgl. LG Berlin U. v. 03.07.2009 - (522) 1 Kap Js 603/07 Ks (1/08).
- 23.
S. nur B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 1049 m.w.N.
- 24.
B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 1049; krit. z.B. Puppe, AT, 3. Aufl. 2016, § 6 Rn. 6 (u.a. mit dem Hinweis auf den Einheitstäterbegriff bei Fahrlässigkeitsdelikten und darauf, dass die Rspr. gerade bei der Abgrenzung von Täterschaft und Teilnahme das objektive Kriterium der Tatherrschaft nicht als Ausgangspunkt verwendet); krit. z.B. auch Roxin GA 2012, 655.
- 25.
S. Kindhäuser, LPK, 6. Aufl. 2015, vor § 13 Rn. 151; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 09.03.1994 - 3 StR 711/93 - NStZ 1994, 394 (Anm. Otto JK 1995 StGB § 226/6).
- 26.
Hierzu Kindhäuser, LPK, 6. Aufl. 2015, vor § 13 Rn. 152ff.; ausf. Frisch FS Nishihara 1998, 66; Radtke/Hoffmann GA 2007, 201; Roxin FS Puppe 2011, 909; Beckemper FS Roxin 2011, 397; Stuckenberg FS Roxin 2011, 411; Satzger Jura 2014, 695; aus der Rspr. vgl. OLG Stuttgart B. v. 20.02.2008 - 4 Ws 37/08 - NJW 2008, 1971 = NStZ 2009, 331 (Anm. Puppe, AT, 3. Aufl. 2016, § 5 Rn. 14ff.; Geppert JK 2008 StGB § 222/7; Kudlich JA 2008, 740; LL 2008, 820; RÜ 2008, 434; RA 2008, 462; Lampe jurisPR-StrafR 12/2008 Anm. 3; famos 7/2009; Puppe NStZ 2009, 333; Radtke/Hoffmann NStZ-RR 2009, 52; Furukawa GA 2010, 169).
- 27.
S. Flume, in: BeckOK-BGB, Stand 01.11.2016, § 249 Rn. 321ff.
- 28.
Gegen eine Zurechnung daher z.B. Rengier JuS 1998, 397 (400).
- 29.
Vgl. Wessels/Beulke/Satzger, AT, 46. Aufl. 2016, Rn. 192a; Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, vor § 13 Rn. 36c.
- 30.
S. auch OLG Stuttgart B. v. 20.02.2008 - 4 Ws 37/08 - NJW 2008, 1971 (1972).
- 31.
Ausf. Schaffstein FS Honig 1970, 169; Stratenwerth FS Gallas 1973, 227; Sancinetti FS Jakobs 2007, 583; Kindhäuser ZStW 2008, 481; de Sousa Mendes GA 2011, 557; Pest/Merget JR 2014, 166; aus der Rspr. vgl. OLG Stuttgart B. v. 19.06.1979 - 3 Ss (8) 237/79 - NJW 1979, 2573 (Anm. Hassemer JuS 1979, 907; Geppert JK 1980 StGB § 263/5; Joecks JA 1980, 127; Loos NJW 1980, 847; Frank NJW 1980, 848; Müller JuS 1981, 255; Heid JuS 1982, 22).
- 32.
Vgl. zsf. und krit. Kindhäuser, LPK, 6. Aufl. 2015, vor § 13 Rn. 109ff.
- 33.
Hierzu vgl. Rudolphi JuS 1969, 549; Triffterer FS Bockelmann 1979, 201; Burkhardt FS Nishihara 1998, 15; aus der Rspr. vgl. OLG Karlsruhe B. v. 09.06.1976 - 2 Ss 111/76 (Herzinfarkt der Unfallzeugin) - NJW 1976, 1853 (Anm. Hassemer JuS 1977, 52).
- 34.
Vgl. Kühl, AT, 8. Aufl. 2017, § 4 Rn. 61ff.
- 35.
Vgl. B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 249; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 09.12.1959 - 2 StR 489/59 (Bluter) - BGHSt 14, 52 = NJW 1960, 876.
- 36.
Hierzu Freund, in: MK-StGB, 3. Aufl. 2017, vor § 13 Rn. 430; Sowada FS Beulke 2015, 283; aus der Rspr. vgl. OLG Karlsruhe B. v. 09.06.1976 - 2 Ss 111/76 (Herzinfarkt der Unfallzeugin) - NJW 1976, 1853 (Anm. Hassemer JuS 1977, 52).
- 37.
Hierzu Hillenkamp/Cornelius, 32 Probleme aus dem Strafrecht AT, 15. Aufl. 2017, 31. P.; Baumann DAR 1955, 210; Kaufmann FS Schmidt 1961, 200; Roxin ZStW 1962, 411; Mühlhaus DAR 1965, 35; Rudolphi JuS 1969, 549; Ulsenheimer JZ 1969, 364; Seebald GA 1969, 193; Mühl DAR 1972, 47; Mühlhaus DAR 1972, 169; Stratenwerth FS Gallas 1973, 227; Bindokat JZ 1977, 549; Otto NJW 1980, 417; Wachsmuth/Schreiber NJW 1982, 2094; Schlüchter JA 1984, 673; Ranft NJW 1984, 1425; Krümpelmann GA 1984, 491; Bindokat JuS 1985, 32; Kaufmann FS Jescheck 1985, 273; Krümpelmann FS Jescheck 1985, 313; Küper FS Lackner 1987, 247; Jordan GA 1997, 349; Burgstaller FS Moos 1997, 55; Puppe FS Roxin 2001, 287; Greco ZIS 2011, 674; Weber FS Puppe 2011, 1059; Dehne-Niemann GA 2012, 89; Gössel FS Frisch 2013, 423; Puppe FS Frisch 2013, 447; Schmoller FS Wolter 2013, 479; Magnus JuS 2015, 402; Haas GA 2015, 86; aus der Rspr. vgl. jüngst OLG Hamburg B. v. 08.06.2016 - 1 Ws 131/16 - NStZ 2016, 530 (Anm. RÜ 2016, 640; Miebach NStZ 2016, 536; Wilhelm HRRS 2017, 68).
- 38.
S. nur Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, vor § 13 Rn. 29.
- 39.
S.o., z.B. BGH B. v. 25.09.1957 - 4 StR 354/57 (Radfahrer) - BGHSt 11, 1 (3ff.); BGH U. v. 27.04.1966 - 2 StR 36/66 (Vollnarkose/Herzfehler) - BGHSt 21, 59 (61).
- 40.
Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 222 Rn. 22; Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, vor § 13 Rn. 29.
- 41.
S. z.B. B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 1045.
- 42.
Etwa Lackner/Kühl, StGB, 28. Aufl. 2014, § 15 Rn. 22 m.w.N.
- 43.
Spendel JuS 1964, 14; zsf. B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 1043.
- 44.
Puppe, AT, 3. Aufl. 2016, § 3 Rn. 1ff., 13ff.; Hoyer, in: SK- StGB, 39. Lfg. 2004, Anh. zu § 16 Rn. 66ff.
- 45.
Vgl. Puppe, AT, 3. Aufl. 2016, § 3 Rn. 1ff., 13ff.
- 46.
Hierzu ausf. Rudolphi JuS 1969, 549; Roxin FS Gallas 1973, 241; Krümpelmann FS Bockelmann 1979, 443; Otto NJW 1980, 417; Puppe ZStW 1987, 595; Puppe FS Bemmann 1997, 227; aus der Rspr. vgl. jüngst OLG Hamm B. v. 20.08.2015 - 5 RVs 102/15 - NStZ-RR 2016, 27 (Anm. Satzger Jura 2016, 1456; Eisele JuS 2016, 80; famos 4/2016; Rostalski jurisPR-StrafR 2/2016 Anm. 2).
- 47.
Zum „Dazwischentreten“ B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 253ff., 1050ff.
- 48.
Hierzu Hillenkamp/Cornelius, 32 Probleme aus dem Strafrecht AT, 15. Aufl. 2017, 32. P.; Naucke ZStW 1964, 409; Jakobs ZStW 1977, 1; Bindokat JZ 1986, 421; Roxin FS Tröndle 1989, 177; Hruschka ZStW 1998, 581; Saito FS Roxin 2001, 261; Otto FS Lampe 2003, 491; Mitsch ZJS 2011, 128; Radtke FS Puppe 2011, 831.
- 49.
S. nur B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 101, 1053 m.w.N.
- 50.
Vgl. Otto, AT, 7. Aufl. 2004, § 6 Rn. 53ff. m.w.N.
- 51.
Vgl. B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 253, Bsp. 3.
- 52.
Hierzu Naucke ZStW 1964, 409; Rudolphi JuS 1969, 549; Jakobs ZStW 1977, 1; Burgstaller FS Jescheck 1985, 357; Roxin FS Tröndle 1989, 177; Otto FS Wolff 1998, 395; Hauck GA 2009, 280; Radtke FS Puppe 2011, 831; Schneider ZJS 2013, 362; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 30.06.1982 - 2 StR 226/82 (Hochsitz; Kunstfehler) - BGHSt 31, 96 = NJW 1982, 2831 = NStZ 1983, 21 = StV 1983, 61 (Anm. Kühl, Höchstrichterliche Rspr. BT, 2002, Nr. 31; Puppe, AT, 3. Aufl. 2016, § 10 Rn. 20ff.; Küpper JA 1983, 229; Hassemer JuS 1983, 227; Puppe NStZ 1983, 22; Schlapp StV 1983, 62; Hirsch JR 1983, 78; Stree JZ 1983, 75; Maiwald JuS 1984, 439); jüngst LG Köln U. v. 14.04.2016 - 117 KLs 19/15 (Anm Preuß HRRS 2017, 23).
- 53.
Hierzu zsf. Sternberg-Lieben, in: Sch/Sch, 29. Aufl. 2014, § 15 Rn. 169; aus der Rspr. vgl. OLG Celle U. v. 03.07.1957 - 1 Ss 177/57 - NJW 1958, 271; BGH U. v. 03.07.1959 - 4 StR 196/59 (Anm. Maurach GA 1960, 97); OLG Celle U. v. 14.11.2000 - 32 Ss 78/00 - NJW 2001, 2816 = StV 2002, 366 (Anm. RA 2001, 554; RÜ 2002, 411; famos 10/2002; Walther StV 2002, 367).
- 54.
Vgl. OLG Celle U. v. 03.07.1957 - 1 Ss 177/57 - NJW 1958, 271.
- 55.
Zu dieser Unterscheidung Kindhäuser, LPK, 6. Aufl. 2015, vor § 13 Rn. 145ff.
- 56.
Kindhäuser, LPK, 6. Aufl. 2015, vor § 13 Rn. 145.
- 57.
S.o.
- 58.
Sternberg-Lieben, in: Sch/Sch, 29. Aufl. 2014, § 15 Rn. 169 m.w.N.
- 59.
I.E. problematisch, vgl. Heuchemer, in: BeckOK-StGB, Stand 01.12.2016, § 13 Rn. 28; aus der Rspr. vgl. jüngst OLG Hamm B. v. 20.08.2015 - 5 RVs 102/15 - NStZ-RR 2016, 27 (Anm. Satzger Jura 2016, 1456; Eisele JuS 2016, 80; famos 4/2016; Rostalski jurisPR-StrafR 2/2016 Anm. 2).
Author information
Authors and Affiliations
Corresponding author
Rights and permissions
Copyright information
© 2018 Springer-Verlag GmbH Deutschland, ein Teil von Springer Nature
About this chapter
Cite this chapter
Bock, D. (2018). 8. Kapitel: Objektive Zurechnung. In: Strafrecht Allgemeiner Teil. Springer-Lehrbuch. Springer, Berlin, Heidelberg. https://doi.org/10.1007/978-3-662-54789-2_8
Download citation
DOI: https://doi.org/10.1007/978-3-662-54789-2_8
Published:
Publisher Name: Springer, Berlin, Heidelberg
Print ISBN: 978-3-662-54788-5
Online ISBN: 978-3-662-54789-2
eBook Packages: Social Science and Law (German Language)