Zusammenfassung
Mit Erfüllung des Tatbestands verwirklicht der Täter grundsätzlich das äußere Erfolgs- und innere Handlungsunrecht, welches der Gesetzgeber für strafwürdig erachtet hat. Er handelt dann fast immer auch wider das Recht, d. h. rechtswidrig und somit straflos. Ein darauf anspielendes Bonmot lautet: „Tatbestandsmäßigkeit indiziert Rechtswidrigkeit“, dessen Aussagekraft aber so begrenzt ist, dass man es in einer Falllösung nicht niederschreiben sollte.
Notes
- 1.
B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 310f.; kritisch aber z.B. Schlehofer, in: MK-StGB, 3. Aufl. 2017, vor § 32 Rn. 39.
- 2.
Vgl. Momsen/Savic, in: BeckOK-StGB, Stand 01.12.2016, § 32 Rn. 1 und 13.
- 3.
Vgl. nur Kühl, AT, 8. Aufl. 2017, § 7 Rn. 164; krit. allerdings Erb, in: MK-StGB, 3. Aufl. 2017, § 32 Rn. 204ff.
- 4.
S. Kindhäuser, LPK, 6. Aufl. 2015, vor § 32 Rn. 5ff.; Stratenwerth ZStW 1956, 41; Rudolphi GS Armin Kaufmann 1989, 371; Günther FS Spendel 1992, 189.
- 5.
Vgl. Kretschmer NStZ 2012, 177.
- 6.
Schlehofer, in: MK-StGB, 3. Aufl. 2017, vor § 32 Rn. 59; näher Lenckner GA 1985, 295; Frisch GA 2016, 121.
- 7.
S. Warda FS Maurach 1972, 143.
- 8.
Hierzu B. Heinrich, AT, 5 Aufl. 2016, Rn. 319ff.
- 9.
Zur Unterscheidung beider Ebenen Küper JuS 1987, 81; Roxin JuS 1988, 425; Schünemann Coimbra-Symposium Roxin 1995, 149; Cortes Rosa Coimbra-Symposium Roxin 1995, 183.
- 10.
Hierzu Hillenkamp/Cornelius, 32 Probleme aus dem Strafrecht AT, 15. Aufl. 2017, 4. P.; von Weber FS Mezger 1954, 183; Lampe GA 1978, 7; Spendel FS Bockelmann 1979, 245; Hruschka GA 1980, 1; Prittwitz GA 1980, 381; Prittwitz Jura 1984, 74; Spendel FS Oehler 1985, 197; Triffterer FS Oehler 1985, 209; Herzberg JA 1986, 190; Rohrer JA 1986, 363; Herzberg JA 1986, 541; Frisch FS Lackner 1987, 113; Scheffler Jura 1993, 617; Puppe FS Stree/Wessels 1993, 183; Graul JuS 1994, L73; Graul JuS 1995, L41; Geppert Jura 1995, 103; Graul JuS 2000, L41; Meyer GA 2003, 807; Frister FS Rudolphi 2004, 45; Streng FS Otto 2007, 469; Rönnau JuS 2009, 594; Berster GA 2016, 36; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 15.01.1952 - 1 StR 552/51 - BGHSt 2, 111 = NJW 1952, 312; zuletzt BGH U. v. 27.10.2015 - NStZ 2016, 333 (Anm. Bosch Jura 2016, 702; Eisele JuS 2016, 366; RÜ 2016, 100; Rückert NStZ 2016, 334; Hinz JR 2017, 126); BGH B. v. 11.10.2016 - 1 StR 462/16 - NJW 2017, 1186 (Anm. Mitsch NJW 2017, 1188; Kratz jurisPR-StrafR 5/2017 Anm. 2).
- 11.
Spendel DRiZ 1978, 327 (331).
- 12.
S. nur B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 388f. m.w.N.
- 13.
Vgl. Kindhäuser, LPK, 6. Aufl. 2015, vor § 32 Rn. 13f.; Loos FS Oehler 1985, 227; Frister FS Rudolphi 2004, 45; Streng FS Otto 2007, 469; Krack FS Loos 2010, 145.
- 14.
Kindhäuser, LPK, 6. Aufl. 2015, vor § 32 Rn. 36; Alwart GA 1983, 433; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 25.04.2013 - 4 StR 551/12 - NJW 2013, 2133 = NStZ-RR 2013, 369 (Anm. Satzger JK 2013 StGB § 33/5; Jäger JA 2013, 708; Brüning ZJS 2013, 511; LL 2013, 745; RÜ 2013, 505; Erb NStZ-RR 2013, 371; Engländer HRRS 2013, 389; Mitsch JuS 2014, 593).
- 15.
Vgl. obige Nachweise.
- 16.
B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 392.
- 17.
BGH U. v. 15.01.1952 - 1 StR 552/51 - BGHSt 2, 111 = NJW 1952, 312.
- 18.
KG U. v. 28.11.1974 - (2) Ss 250.74 (100.74) - GA 1975, 213 (215).
- 19.
Z.B. Krey/Esser, AT, 6. Aufl. 2016, Rn. 468f.
- 20.
Hierzu Krause FS Bruns 1978, 71; Geilen Jura 1981, 200, 256, 308 und 370; Hoyer JuS 1988, 89; Frister GA 1988, 291; Kühl JuS 1993, 177; Sternberg-Lieben JA 1996, 129 und 299; Lesch FS Dahs 2005, 81; Stemler ZJS 2010, 347; vgl. auch die Rechtsprechungsübersicht bei Erb NStZ 2012, 194.
- 21.
Ausf. zur Begründung der Notwehr Schmidhäuser FS Honig 1970, 185; Frister GA 1988, 291; Schmidhäuser GA 1991, 97; Koch ZStW 1992, 785; Kargl ZStW 1998, 38; Lesczewski FS Wolff 1998, 225; Koriath FS Müller-Dietz 2001, 361; von der Pfordten FS Schreiber 2003, 359.
- 22.
S.u. II 1.
- 23.
Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 32 Rn. 7.
- 24.
Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 32 Rn. 11ff.
- 25.
Perron, in: Sch/Sch, 29. Aufl. 2014, § 32 Rn. 6.
- 26.
Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 32 Rn. 8.
- 27.
Vgl. Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 32 Rn. 8.
- 28.
Überblick bei Erb, in: MK-StGB, 3. Aufl. 2017, § 32 Rn. 85ff.
- 29.
Valerius, in: BeckOK-StGB, Stand 01.12.2016, § 240 Rn. 46.
- 30.
Hierzu Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 32 Rn. 39.
- 31.
Z.B. Krey/Esser, AT, 6. Aufl. 2016, Rn. 475.
- 32.
Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 32 Rn. 7; aus der Rspr. vgl. OGH U. v. 22.02.1949 - StS 33/48 - NJW 1949, 389.
- 33.
Perron, in: Sch/Sch, 29. Aufl. 2014, § 32 Rn. 3, 36a; aus der Rspr. vgl. BayObLG B. v. 28.02.1991 - RReg. 5 St 14/91 - NJW 1991, 2031 = NStZ 1991, 433 (Anm. Hassemer JuS 1991, 1062; Mitsch JuS 1992, 289; Vormbaum JR 1992, 163).
- 34.
Vgl. B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 341.
- 35.
Zsf. B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 342; aus der Rspr. vgl. OGH U. v. 22.02.1949 - StS 33/48 - NJW 1949, 389.
- 36.
Vgl. nur Kindhäuser, LPK, 6. Aufl. 2015, § 32 Rn. 12.
- 37.
Vgl. Hoyer JuS 1988, 89 (95).
- 38.
S. Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 32 Rn. 11; Sinn GA 2003, 96; z.T. auch als Frage der Rechtswidrigkeit des Angriffs eingeordnet; aus der Rspr. vgl. RG U. v. 24.11.1890 - 2703/90 - RGSt 21, 168.
- 39.
Vgl. RG U. v. 24.11.1890 - 2703/90 - RGSt 21, 168 (171).
- 40.
Vgl. nur Krey/Esser, AT, 6. Aufl. 2016, Rn. 482.
- 41.
Hierzu Lagodny GA 1991, 300; Kretschmer JA 2015, 589; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 14.03.1989 - 1 StR 25/89 - NJW 1989, 2479 = NStZ 1989, 431 (Anm. Otto JK 1990 StGB § 222/4; Hassemer JuS 1990, 147; Küpper JuS 1990, 184; Eue JZ 1990, 765).
- 42.
S. Perron, in: Sch/Sch, 29. Aufl. 2014, § 32 Rn. 10f.
- 43.
S. nur B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 343 m.w.N.
- 44.
Z.B. Krey/Esser, AT, 6. Aufl. 2016, Rn. 476.
- 45.
Ganz h.M., vgl. Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 32 Rn. 82ff.; ausf. Graul JuS 1995, 1049; Schröder, JuS 2000, 235; Nippert/Tinkl JuS 2002, 964; Amelung Jura 2003, 91; aus der Rspr. vgl. OLG Stuttgart U. v. 07.10.1991 - 3 Ss 333/91 - NJW 1992, 850.
- 46.
Vgl. Erb, in: MK-StGB, 3. Aufl. 2017, § 32 Rn. 181; Kunz ZStW 1983, 973.
- 47.
Hierzu Hillenkamp/Cornelius, 32 Probleme aus dem Strafrecht AT, 15. Aufl. 2017, 5. P.; Blei JZ 1955, 625; Schwabe JZ 1974, 634; Kinnen MDR 1974, 631; Amelung NJW 1977, 833; Schwabe NJW 1977, 1902; Klose ZStW 1977, 61; Roßnagel KJ 1977, 257; Bockelmann FS Dreher 1977, 235; Sydow JuS 1978, 222; Amelung NJW 1978, 623; Lange NJW 1978, 784; Kirchhof NJW 1978, 969; Schaffstein GS Schröder 1978, 97; Seebode FS Klug 1983, 359; Amelung JuS 1986, 329; Beisel JA 1998, 721; Béguelin GA 2013, 473.
- 48.
Z.B. Jakobs, AT, 2. Aufl. 1993, 12/42ff.; 13/42.
- 49.
S. B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 397 m.w.N.
- 50.
Insoweit diff. aber Fahl Jura 2007, 743 (744f., 749).
- 51.
Erb, in: MK-StGB, 3. Aufl. 2017, § 32 Rn. 103.
- 52.
Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 32 Rn. 17f.; näher Dencker FS Frisch 2013, 477; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH U. v. 24.11.2016 - 4 StR 235/16 - NStZ-RR 2017, 38.
- 53.
Ganz h.M., vgl. Erb, in: MK-StGB, 3. Aufl. 2017, § 32 Rn. 104; aus der Rspr. vgl. wiederum BGH U. v. 24.11.2016 - 4 StR 235/16 - NStZ-RR 2017, 38.
- 54.
Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 32 Rn. 17.
- 55.
Hierzu Widmaier NJW 2003, 2788; Adomeit/Beckemper JA 2005, 35; Koch JA 2006, 806; Haverkamp GA 2006, 586.
- 56.
S. Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 32 Rn. 9f.
- 57.
Jakobs, AT, 2. Aufl. 1993, 12/27.
- 58.
Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 32 Rn. 18; aus der Rspr. vgl. RG U. v. 20.09.1920 - I 384/20 (Obstdieb) - RGSt 55, 82 (Anm. Fahl JA 2000, 460); BGH U. v. 12.02.2003 - 1 StR 403/02 - BGHSt 48, 207 = NJW 2003, 1955 = NStZ 2003, 425 = StV 2003, 557 (Anm. Trüg JA 2003, 272; Martin JuS 2003, 716; LL 2003, 630; RÜ 2003, 265; RA 2003, 399; famos 5/2003; Schneider NStZ 2003, 428; Roxin JZ 2003, 966; Geppert JK 2004 StGB § 211/41; Bürger JA 2004, 298; Bendermacher JR 2004, 301; Quentin NStZ 2005, 128).
- 59.
Vgl. Momsen/Savic, in: BeckOK-StGB, Stand 01.12.2016, § 32 Rn. 20; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH U. v. 24.11.2016 - 4 StR 235/16 - NStZ-RR 2017, 38.
- 60.
Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 32 Rn. 18; Kühl JuS 2002, 729; Wiegand/Zabel HRRS 2004, 202; aus der Rspr. vgl. LG München I U. v. 10.11.1987 - Ks 121 Js 4866/86 - NJW 1988, 1860 = NStZ 1989, 25 (Anm. Beulke Jura 1988, 641; Schroeder JZ 1988, 567; Mitsch JA 1989, 79; Mitsch NStZ 1989, 26; Puppe JZ 1989, 728).
- 61.
Hierzu Schmidt NJW 1960, 1706; Hirsch FS Dreher 1977, 211.
- 62.
Vgl. Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 32 Rn. 21a; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 22.01.2015 - 3 StR 233/14 - BGHSt 60, 166 = NJW 2015, 1540 = NStZ 2015, 270 (Anm. Satzger Jura 2015, 1138; LL 2015, 663; RÜ 2015, 305; Mitsch NJW 2015, 1545; Zabel JR 2015, 619; Knauer HRRS 2015, 435).
- 63.
Wie bei § 113 StGB; zsf. Kühl, AT, 8. Aufl. 2017, § 7 Rn. 70.
- 64.
Zum Ganzen (krit.) Erb, in: MK-StGB, 3. Aufl. 2017, § 32 Rn. 72ff.
- 65.
Vgl. Kindhäuser, LPK, 6. Aufl. 2015, § 32 Rn. 25f.; ausf. Krause GS Hilde Kaufmann 1986, 673; Jäger FS Beulke 2015, 127; a.A. Hoyer JuS 1988, 89 (96).
- 66.
Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 32 Rn. 23; Erb, in: MK-StGB, 3. Aufl. 2017, § 32 Rn. 120.
- 67.
Ganz h.M., hierzu zsf. Kindhäuser, LPK, 6. Aufl. 2015, § 32 Rn. 28; vgl. auch Koch ZStW 2010, 804; Lanzrath/große Deters HRRS 2011, 161; Fahl JA 2016, 805; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 26.10.1993 - 5 StR 493/93 - BGHSt 39, 374 = NJW 1994, 871 = NStZ 1994, 277 (Anm. Hemmer-BGH-Classics Strafrecht, 2003, Nr. 8; Bandemer JA 1994, 185; Schmidt JuS 1994, 711; Spendel NStZ 1994, 279; Arzt JZ 1994, 314).
- 68.
Hierzu Kunz GA 1984, 539; Schlüchter FS Lenckner 1998, 313; Herzog GS Schlüchter 2002, 209; Müssig ZStW 2003, 224; Heinrich ZIS 2010, 183; Rönnau JuS 2015, 880
- 69.
B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 254ff.; krit. aber zum Erfordernis der Eignung Erb, in: MK-StGB, 3. Aufl. 2017, § 32 Rn. 150ff.; aus der umfangreichen Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 22.06.2016 - 5 StR 138/16 - NStZ 2016, 593 = NStZ-RR 2016, 271 (Anm. Erb JR 2016, 600; Satzger Jura 2017, 494; Albrecht jurisPR-StrafR 3/2017 Anm. 3).
- 70.
Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 32 Rn. 28f.; Warda Jura 1990, 344 und 393; Warda GA 1996, 405; Joecks FS Grünwald 1999, 251; aus der Rspr. vgl. OLG Düsseldorf B. v. 15.10.1993 - 2 Ss 175/93 - 65/93 II - 2 Ws 214/93 - NJW 1994, 1971 = NStZ 1994, 343.
- 71.
H.M., hierzu Otto Jura 1988, 330; aus der Rspr. vgl. zuletzt OLG Düsseldorf III-1 Ws 63/16 (Anm. RÜ 2016, 637; famos 12/2016; Eisele JuS 2017, 81; Staudinger jurisPR-StrafR 26/2016 Anm. 4); BGH B. v. 22.06.2016 - 5 StR 138/16 - NStZ 2016, 593 = NStZ-RR 2016, 271 (Anm. Erb JR 2016, 600; Satzger Jura 2017, 494; Albrecht jurisPR-StrafR 3/2017 Anm. 3).
- 72.
Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 32 Rn. 30ff.
- 73.
Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 32 Rn. 31.
- 74.
S. sogleich.
- 75.
Hierzu Erb NStZ 2011, 186; Erb GA 2012, 65.
- 76.
Vgl. Krauß FS Puppe 2011, 635; Kindhäuser FS Frisch 2013, 493; aus der Rspr. vgl. jüngst BGH B. v. 12.4.2016 - 2 StR 523/15 - NStZ 2016, 526 (Anm. Bosch Jura 2016, 1223; Hecker JuS 2016, 1036; RÜ 2016, 504; Engänder NStZ 2016, 527); OLG Düsseldorf B. v. 02.06.2016 - III-1 Ws 63/16 (Anm. RÜ 2016, 637; famos 12/2016; Eisele JuS 2017, 81; Staudinger jurisPR-StrafR 26/2016 Anm. 4).
- 77.
Vgl. Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 32 Rn. 33a;aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 27.09.2012 - 4 StR 197/12 - NStZ-RR 2013, 139 = StV 2013, 503 (Anm. Bosch JK 2013 StGB § 32/38; von Heintschel-Heinegg JA 2013, 69; RÜ 2013, 25; Erb HRRS 2013, 113).
- 78.
S. Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 32 Rn. 33a, 34; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 22.11.2000 - 3 StR 331/00 - NJW 2001, 1075 = NStZ 2001, 143 = StV 2001, 568 (Anm. Puppe, AT, 3. Aufl. 2016, § 15 Rn. 19ff.; Engländer Jura 2001, 534; Utsumi Jura 2001, 538; Heuchemer JA-R 2001, 81; Martin JuS 2001, 512; Mitsch JuS 2001, 751; LL 2001, 409; RÜ 2001, 78; RA 2001, 170; famos 3/2001; Eisele NStZ 2001, 416; Jäger JR 2001, 512; Roxin JZ 2001, 667).
- 79.
Vgl. obige Nachweise; eine andere Frage ist, ob § 32 StGB dann auch den Verstoß gegen das WaffG rechtfertigt, hierzu Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 32 Rn. 33; aus der Rspr. vgl. BGH B. v. 13.01.2010 - 3 StR 508/09 - NStZ-RR 2010, 140.
- 80.
Zur Drohung als allein erforderliche Verteidigung Momsen/Savic, in: BeckOK-StGB, Stand 01.12.2016, § 32 Rn. 28.
- 81.
Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 32 Rn. 33a; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 02.11.2011 - 2 StR 375/11 - NStZ 2012, 272 = StV 2012, 332 (Anm. Satzger JK 2012 StGB § 32/37; Jäger JA 2012, 227; Hecker JuS 2012, 263; RÜ 2012, 162; RA 2012, 109 und 117; famos 3/2012; Engländer NStZ 2012, 274; Voigt/Hoffmann-Holland NStZ 2012, 362; Mandla StV 2012, 334; Erb JR 2012, 207; van Rienen ZIS 2012, 377; Burchard HRRS 2012, 421; Kraatz Jura 2014, 787).
- 82.
Momsen/Savic, in: BeckOK-StGB, Stand 01.12.2016, § 32 Rn. 28.
- 83.
Hierzu vgl. Kindhäuser, LPK, 6. Aufl. 2015, § 32 Rn. 29; Schaffstein FS Welzel 1974, 557; aus der Rspr. vgl. BGH B. v. 21.03.2001 - 1 StR 48/01 - NJW 2001, 3200 = NStZ 2001, 591 = StV 2001, 566 (Anm. Eisele JA 2001, 922; LL 2001, 32; RÜ 2001, 366; RA 2001, 417; Otto NStZ 2001, 594; Kretschmer Jura 2002, 114; Martin JuS 2002, 88; Seelmann JR 2002, 249).
- 84.
S.o.
- 85.
Vgl. Kühl, AT, 8. Aufl. 2017, § 7 Rn. 115.
- 86.
Hierzu Otto FS Würtenberger 1977, 129; Roxin ZStW 1981, 68; Kühl Jura 1990, 244; Koch ZStW 1992, 785; Sternberg-Lieben JA 1996, 568; Rönnau JuS 2012, 404; Jäger GA 2016, 258; zur Vereinbarkeit mit Art. 103 II GG vgl. Lenckner GA 1968, 1; Kratzsch GA 1971, 65; Koch ZStW 1992, 785; Erb ZStW 1996, 266; Sinn FS Wolter 2013, 503; Sinn FS Beulke 2015, 271.
- 87.
Die Einordnung des Ausschlusses in Bagatellfällen ist in der Rspr. nicht immer eindeutig (z.T. Verneinen der Erforderlichkeit, z.T. Verneinen des subjektiven Rechtfertigungselements).
- 88.
Hierzu Schaffstein MDR 1952, 132; Krey JZ 1979, 702; Krause GS Hilde Kaufmann 1986, 673; Bülte GA 2011, 145; Bülte NK 2016, 172.
- 89.
B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 362ff.; aus der Rspr. vgl. LG München I U. v. 10.11.1987 - Ks 121 Js 4866/86 - NJW 1988, 1860 = NStZ 1989, 25 (Anm. Beulke Jura 1988, 641; Schroeder JZ 1988, 567; Mitsch JA 1989, 79; Mitsch NStZ 1989, 26; Puppe JZ 1989, 728).
- 90.
Vgl. auch die sog. Parklückenfälle: Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 32 Rn. 39; aus der Rspr. vgl. BayObLG U. v. 07.02.1995 - 2 St RR 239/94 - NJW 1995, 2646 (Anm. Hemmer-BGH-Classics Strafrecht, 2003, Nr. 8; Schmidt JuS 1995, 1134; Otto JK 1996 StGB § 32/20).
- 91.
Hierzu Hillenkamp/Cornelius, 32 Probleme aus dem Strafrecht AT, 15. Aufl. 2017, 3. P.; Bockelmann FS Engisch 1969, 456; Krey JZ 1979, 702; Frister GA 1985, 553; Zieschang GA 2006, 415; Bülte GA 2011, 145.
- 92.
Perron, in: Sch/Sch, 29. Aufl. 2014, § 32 Rn. 62.
- 93.
S. nur B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 366, 368f.
- 94.
Hierzu Hillenkamp/Cornelius, 32 Probleme aus dem Strafrecht AT, 15. Aufl. 2017, 2. P.; Lenckner GA 1961, 299; Roxin ZStW 1963, 161; Krüger NJW 1970, 1483; Bockelmann FS Honig 1970, 19; Bertel ZStW 1972, 1; Schöneborn NStZ 1981, 201; Berz JuS 1984, 340; Kühl Jura 1991, 57; Matt NStZ 1993, 271; Hinz JR 1993, 353; Kühl FS Bemmann 1997, 191; Loos FS Deutsch 1999, 233; Stuckenberg JA 2001, 894; Hruschka ZStW 2001, 870; Stuckenberg JA 2002, 172; Satzger Jura 2006, 513; Freund GA 2006, 267; Lindemann/Reichling JuS 2009, 496; Grünewald ZStW 2010, 51; Oğlakcıoğlu HRRS 2010, 106; Otto FS Frisch 2013, 589; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 14.06.1972 - 2 StR 679/71 (Finnendolch) - BGHSt 24, 356 = NJW 1972, 1821 (Anm. Roxin, Höchstrichterliche Rspr. AT, 1998, Nr. 18; Roxin NJW 1972, 1823; Hassemer JuS 1973, 60; Schröder JuS 1973, 157; Lenckner JZ 1973, 253); BGH U. v. 21.03.1996 - 5 StR 432/95 (Zugabteil) - BGHSt 42, 97 = NJW 1996, 2315 = NStZ 1996, 380 = StV 1997, 296 (Anm. Roxin, Höchstrichterliche Rspr. AT, 1998, Nr. 20; Puppe, AT, 3. Aufl. 2016, § 12 Rn. 20ff.; Lesch JA 1996, 833; Krack JR 1996, 468; Otto JK 1997 StGB § 32/22; Martin JuS 1997, 177; Kühl StV 1997, 298); zuletzt BGH U. v. 24.11.2016 - 4 StR 235/16 - NStZ-RR 2017, 38.
- 95.
Vgl. Kindhäuser, LPK, 6. Aufl. 2015, § 32 Rn. 54.
- 96.
Zsf. m.w.N. Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 32 Rn. 44.
- 97.
Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 32 Rn. 44.
- 98.
S. obige Nachweise.
- 99.
Z.B. Paeffgen, in: NK, 4. Aufl. 2013, vor § 32 Rn. 147.
- 100.
Vgl. Kindhäuser, LPK, 6. Aufl. 2015, § 32 Rn. 61f.
- 101.
Der Sache nach auch BGH U. v. 22.11.2000 - 3 StR 331/00 - NJW 2001, 1075 = NStZ 2001, 143 = StV 2001, 568 (Anm. Puppe, AT, 3. Aufl. 2016, § 15 Rn. 19ff.; Engländer Jura 2001, 534; Utsumi Jura 2001, 538; Heuchemer JA-R 2001, 81; Martin JuS 2001, 512; Mitsch JuS 2001, 751; LL 2001, 409; RÜ 2001, 78; RA 2001, 170; famos 3/2001; Eisele NStZ 2001, 416; Jäger JR 2001, 512; Roxin JZ 2001, 667).
- 102.
Vgl. nur B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 373ff.
- 103.
Vgl. Erb, in: MK-StGB, 3. Aufl. 2017, § 32 Rn. 237.
- 104.
Hierzu Erb, in: MK-StGB, 3. Aufl. 2017, § 32 Rn. 236; Küpper JA 2001, 438; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 09.08. 2005 - 1 StR 99/05 - NStZ 2006, 152 (Anm. RÜ 2005, 537; Satzger JK 2006 StGB § 32/29).
- 105.
Hierzu Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 32 Rn. 43; Haug MDR 1964, 548; Arzt MDR 1965, 344; Baumann MDR 1965, 346; Amelung GA 1982, 381; Eggert NStZ 2001, 225; Arzt JZ 2001, 1052; Widmaier NJW 2003, 2788; Kaspar GA 2007, 36; Kretschmer StraFo 2009, 189; zur Chantage auch Amelung GA 1982, 381; Krause FS Spendel 1992, 547; Müller NStZ 1993, 366; Novoselec NStZ 1997, 218; Amelung NStZ 1998, 70.
- 106.
Hierzu Schaffstein MDR 1952, 132; Krause GA 1979, 329; Krause GS Hilde Kaufmann 1986, 673; aus der Rspr. vgl. OLG Düsseldorf B. v. 02.06.2016 - III-1 Ws 63/16 (Anm. RÜ 2016, 637; famos 12/2016; Eisele JuS 2017, 81; Staudinger jurisPR-StrafR 26/2016 Anm. 4).
- 107.
Hierzu Engels GA 1982, 109; Schroth NJW 1984, 2562; Wohlers JZ 1999, 434; Zieschang Jura 2003, 527; Kretschmer JR 2008, 51; Kretschmer JA 2015, 589; aus der Rspr. vgl. BGH B. v. 21.03.2001 - 1 StR 48/01 - NJW 2001, 3200 = NStZ 2001, 591 = StV 2001, 566 (Anm. Eisele JA 2001, 922; LL 2001, 32; RÜ 2001, 366; RA 2001, 417; Otto NStZ 2001, 594; Kretschmer Jura 2002, 114; Martin JuS 2002, 88; Seelmann JR 2002, 249); BGH B. v. 12.04.2016 - 2 StR 523/15 - NStZ 2016, 526 (Anm. Bosch Jura 2016, 1223; Hecker JuS 2016, 1036; RÜ 2016, 504; Engänder NStZ 2016, 527).
- 108.
Vgl. nur B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 381.
- 109.
Hierzu Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 32 Rn. 61 ff.; Brugger JZ 2000, 165; Merten JR 2003, 404; Jerouschek/Kölbel JZ 2003, 613; Kinzig ZStW 2003, 791; Fahl JR 2004, 182; Hilgendorf JZ 2004, 331; Neuhaus GA 2004, 521; Saliger ZStW 2004, 35; Jahn KritV 2004, 24; Lüderssen FS Rudolphi 2004, 691; Lisken FS Tondorf 2004, 211; Perron FS Weber 2004, 143; Erb Jura 2005, 24; Norouzi JA 2005, 306; Jerouschek JuS 2005, 296; Herzberg JZ 2005, 321; Roxin FS Eser 2005, 461; Joerden FS Hruschka 2005, 495; Roxin FS Nehm 2006, 205; Fahl Jura 2007, 743; Greco GA 2007, 628; Merkel FS Jakobs 2007, 375; Gössel FS Otto 2007, 41; Seebode FS Otto 2007, 999; Jäger JA 2008, 678; Prittwitz FS Herzberg 2008, 515; Jäger FS Herzberg 2008, 539; Erb FS Seebode 2008, 99; Spinellis FS Seebode 2008, 387; Ambos ZStW 2010, 504; Eser FS Hassemer 2010, 713; Ambos FS Loos 2010, 5; Fahl JR 2011, 338; Kargl FS Puppe 2011, 1163; Gómez Navajas FS Roxin 2011, 627; Mitsch FS Roxin 2011, 639; Amelung JR 2012, 18; Greve ZIS 2014, 236.
- 110.
Kühl, AT, 8. Aufl. 2017, § 7 Rn. 156a.
- 111.
Hierzu Erb, in: MK-StGB, 3. Aufl. 2017, § 32 Rn. 72 ff.; Erb FS Gössel 2002, 217; aus der Rspr. vgl. OLG Hamm B. v. 07.05.2009 - 3 Ss 180/09 - NStZ-RR 2009, 271 (Anm. Zimmermann JR 2010, 363).
- 112.
Hierzu Seier NJW 1987, 2476; Sternberg-Lieben/Sternberg-Lieben JuS 1999, 444; Kasiske Jura 2004, 832; Kuhlen GA 2008, 282; Kaspar JuS 2014, 769.
- 113.
Hierzu Bergmann JuS 1989, 109; Zieschang JA 2007, 679; Erb JuS 2010, 17 und 108.
- 114.
Hierzu Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 34 Rn. 2; Gimbernat Ordeig FS Welzel 1974, 485; Hruschka JuS 1979, 385; Lenckner GA 1985, 295; Kühl FS Lenckner 1998, 143; Küper JZ 2005, 105; Frisch FS Puppe 2011, 425; Frisch GA 2016, 121.
- 115.
Hierzu Otto Jura 1999, 552; Kretschmer Jura 2005, 662; Zieschang GA 2006, 1.
- 116.
Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 34 Rn. 4; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 28.06.2016 - 1 StR 613/15 - BGHSt 61, 202 = NJW 2016, 2818 (Anm. Bosch Jura 2017, 114; Kudlich JA 2017, 71); vgl. auch die Gefahrbegriffe bei verschiedenen Straftatbeständen (z.B. §§ 221, 249, 255, 306a, 315b, 315c StGB).
- 117.
Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 34 Rn. 15; näher Schaffstein FS Bruns 1978, 89.
- 118.
Zum ganzen (krit.) Erb, in: MK-StGB, 3. Aufl. 2017, § 32 Rn. 61ff.
- 119.
Kindhäuser, LPK, 6. Aufl. 2015, § 34 Rn. 24.
- 120.
Kühl, AT, 8. Aufl. 2017, § 8 Rn. 35.
- 121.
B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 410.
- 122.
Vgl. Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 34 Rn. 13; aus der Rspr. vgl. OLG Frankfurt B. v. 11.12.1978 - 4 Ws 127/78 - NJW 1979, 1172 (Anm. Hassemer JuS 1979, 747).
- 123.
Kindhäuser, LPK, 6. Aufl. 2015, § 34 Rn. 20.
- 124.
Hierzu B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 410; aus der Rspr. vgl. OLG Koblenz U. v. 25.07.1963 - (2) Ss 248/63 - NJW 1963, 1991 (Anm. Seidel NJW 1964, 214); OLG Frankfurt U. v. 28.08.1995 - 3 Ss 116/95 - NStZ-RR 1996, 136 (Anm. Otto JK 1996 StGB § 34/2).
- 125.
Hierzu Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 32 Rn. 34.
- 126.
Hierzu Dencker FS Frisch 2013, 477; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 28.06.2016 - 1 StR 613/15 - BGHSt 61, 202 = NJW 2016, 2818 (Anm. Bosch Jura 2017, 114; Kudlich JA 2017, 71).
- 127.
Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 34 Rn. 7f.
- 128.
Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 34 Rn. 18; Küper FS Rudolphi 2004, 151.
- 129.
Hierzu vgl. Lackner/Kühl, StGB, 28. Aufl. 2014, § 34 Rn. 3, 9; Hillenkamp FS Miyazawa 1995, 141; Trechsel KritV-FG Hassemer 2000, 183; Widmaier NJW 2003, 2788; Welke ZRP 2004, 15; Adomeit/Beckemper JA 2005, 35; Haverkamp GA 2006, 586; Schneider NStZ 2015, 64; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 12.07.1966 - 1 StR 291/66 (Bratpfanne) - NJW 1966, 1823 (Anm. Hertel NJW 1966, 2418; Kion JuS 1967, 499); BGH B. v. 02.08.1983 - 5 StR 503/83 - NJW 1983, 2456 = NStZ 1984, 20 = StV 1983, 458 (Anm. Hassemer JZ 1983, 967; Seier JA 1984, 261; Hassemer JuS 1984, 66; Rengier NStZ 1984, 21; Spendel StV 1984, 45; Günther JR 1985, 268).
- 130.
Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 34 Rn. 9; näher Lenckner FS Lackner 1987, 95.
- 131.
Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 34 Rn. 10; aus der Rspr. vgl. OLG Naumburg B. v. 24.04.2013 - 2 Ss 58/12 - NStZ 2013, 718 = StV 2014, 225 (Anm. Jahn JuS 2013, 1139).
- 132.
Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 34 Rn. 9; Pelz NStZ 1995, 305; Béguelin GA 2013, 473; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 28.06.2016 - 1 StR 613/15 - BGHSt 61, 202 = NJW 2016, 2818 (Anm. Bosch Jura 2017, 114; Kudlich JA 2017, 71).
- 133.
Vgl. Perron, in: Sch/Sch, 29. Aufl. 2014, § 34 Rn. 20a; aus der Rspr. vgl. OLG Koblenz U. v. 16.04.1987 - 1 Ss 125/87 - NJW 1988, 2316 (Anm. Puppe, AT, 3. Aufl. 2016, § 13 Rn. 6ff.; Mitsch JuS 1989, 964).
- 134.
Hierzu B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 422ff.
- 135.
Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 34 Rn. 26.
- 136.
Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 34 Rn. 27.
- 137.
Vgl. Weidemann, in: BeckOK-StGB, Stand 01.12.2016, § 203 Rn. 45; Eberbach MedR 1987, 267; Kreuzer ZStW 1988, 786; aus der Rspr. vgl. OLG Frankfurt B. v. 08.07.1999 - 8 U 67/99 - NJW 2000, 875 = NStZ 2001, 150 (Anm. Otto JK 2001 StGB § 203/2; Wolfslast NStZ 2001, 151).
- 138.
Näher Peters JR 1950, 742; Oehler JR 1951, 489; Küper JuS 1971, 474; Küper JuS 1981, 785; Hörnle FS Herzberg 2008, 555; aus der Rspr. vgl. OGH U. v. 05.03.1949 - StS 19/49 (Euthanasie) - OGHSt 1, 321 (Anm. Peters JR 1949, 496; Schmidt SJZ 1949, 559; Welzel MDR 1949, 373; Klefisch MDR 1950, 258).
- 139.
Hierzu Jäger ZStW 2003, 765; Hirsch FS Küper 2007, 149.
- 140.
Vgl. auch schon den antiken Fall des „Brett des Karneades“, hierzu Momsen/Savic, in: BeckOK-StGB, Stand 01.12.2016, § 35 Rn. 4; Hruschka GA 1991, 1; Koriath JA 1998, 250; Maultzsch JA 1999, 429.
- 141.
Zum Flugzeugabschuss zur Anschlagsverhinderung Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 34 Rn. 17ff.; Jerouschek FS Schreiber 2003, 185; Sinn NStZ 2004, 585; Mitsch GA 2006, 11; Gropp GA 2006, 284; Isensee FS Jakobs 2007, 205; Rogall NStZ 2008, 1; Ladiges ZIS 2008, 129; Streng FS Stöckel 2010, 135; Roxin ZIS 2011, 552; vgl. auch den zwischenzeitlichen § 14 III LuftSiG (für verfassungswidrig erklärt: BVerfG U. v. 15.02.2006 - 1 BvR 357/05 - BVerfGE 115, 118 = NJW 2006, 751 (Anm. LL 2006, 269)); hierzu Sinn NStZ 2004, 585; Merkel JZ 2007, 373.
- 142.
S. z.B. Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 34 Rn. 14ff.; ausf. Roxin FS Jescheck 1985, 457; Pawlik GA 2003, 12; Günther FS Amelung 2009, 147.
- 143.
Zum Begriff der Wesentlichkeit i.S.d. § 34 StGB Küper GA 1983, 289; Hoyer FS Küper 2007, 173.
- 144.
Näher Grebing GA 1979, 81; Joerden GA 1991, 411.
- 145.
Kindhäuser, LPK, 6. Aufl. 2015, § 34 Rn. 38; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 28.06.2016 - 1 StR 613/15 - BGHSt 61, 202 = NJW 2016, 2818 (Anm. Bosch Jura 2017, 114; Kudlich JA 2017, 71).
- 146.
Hierzu Perron, in: Sch/Sch, 29. Aufl. 2014, § 34 Rn. 41; krit. Abramenko NStZ 2001, 71.
- 147.
Hierzu Neumann JA 1988, 329; Meyer GA 2004, 356; Matsumiya FS Jakobs 2007, 361; Bünemann/Hömpler Jura 2010, 184; Dann wistra 2011, 127; Brand/Lenk JuS 2013, 883.
- 148.
Vgl. Wessels/Beulke/Satzger, AT, 46. Aufl. 2016, Rn. 443.
- 149.
Z.B. Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 34 Rn. 45ff.
- 150.
Hierzu Krey/Esser, AT, 6. Aufl. 2016, Rn. 610; Küper JZ 1980, 755.
- 151.
Hierzu Kindhäuser, LPK, 6. Aufl. 2015, § 34 Rn. 40.
- 152.
Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 34 Rn. 25.
- 153.
Kühl, AT, 8. Aufl. 2017, § 8 Rn. 142.
- 154.
B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 426.
- 155.
BayObLG NJW 1978, 2046.
- 156.
B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 427.
- 157.
Vgl. nur B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 429ff.
- 158.
Zu § 228 BGB Pawlik Jura 2002, 26; Pawlik GA 2003, 12.
- 159.
Dennhardt, in. BeckOK-BGB, Stand 01.11.2016, § 228 Rn. 5; aus der Rspr. vgl. RGSt 34, 295; RGSt 36, 236.
- 160.
Hierzu B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 488ff.
- 161.
Vgl. Kühl, AT, 8. Aufl. 2017, § 8 Rn. 83.
- 162.
Zu § 127 StPO vgl. die Kommentierungen zur StPO, z.B. Meyer-Goßner/Schmitt, StPO, 59. Aufl. 2016; Joecks, StPO, 4. Aufl. 2015; des Weiteren Borchert JA 1982, 338; Arzt FS Kleinknecht 1985, 1; Geppert Jura 1991, 269; Schröder Jura 1999, 10; Kargl NStZ 2000, 8; Otto Jura 2003, 685; Meyer-Mews JA 2006, 206; Satzger Jura 2009, 107; Bülte ZStW 2009, 377; Wagner ZJS 2011, 465; Sickor JuS 2012, 1074.
- 163.
Meyer-Goßner/Schmitt, StPO, 59. Aufl. 2016, § 127 Rn. 7.
- 164.
Vgl. Krey/Esser, AT, 6. Aufl. 2016, Rn. 650.
- 165.
Krey/Esser, AT, 6. Aufl. 2016, Rn. 650; a.A. Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, vor § 32 Rn. 7.
- 166.
Hierzu Hillenkamp/Cornelius, 32 Probleme aus dem Strafrecht AT, 15. Aufl. 2017, 8. P.; Fincke GA 1971, 41; aus der Rspr. vgl. zuletzt OLG Celle U. v. 26.11.2014 - 32 Ss 176/14 - StV 2016, 295 (Anm. Bosch Jura 2015, 1261; Jahn JuS 2015, 565).
- 167.
OLG Hamm U. v. 24.11.1976 - 4 Ss 263/76 - NJW 1977, 590 (Anm. Puppe, AT, 3. Aufl. 2016, § 12 Rn. 6ff.; Thomas JA 1977, 239; Hassemer JuS 1977, 476; Schumann JuS 1979, 559).
- 168.
Vgl. nur Krey/Esser, AT, 6. Aufl. 2016, Rn. 646.
- 169.
Z.B. B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 508.
- 170.
So OLG Hamm B. v. 08.01.1998 - 2 Ss 1526/97 - NStZ 1998, 370 (Anm. LL 1998, 592).
- 171.
Meyer-Goßner/Schmitt, StPO, 59. Aufl. 2016, § 127 Rn. 5.
- 172.
Hierzu vgl. BayObLG B. v. 25.07.2002 - 5 StR RR 209/2002 - NStZ-RR 2002, 336 (Anm. Otto JK 2003 StPO § 127/5).
- 173.
Meyer-Goßner/Schmitt, StPO, 59. Aufl. 2016, § 127 Rn. 11.
- 174.
B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 502; aus der Rspr. vgl. BGH B. v. 11.09.1997 - 4 StR 296/97 - NStZ-RR 1998, 50 = StV 1998, 481 (Anm. Geppert JK 1998 StPO § 127/3).
- 175.
Vgl. hierzu aus der Rspr. BGH B. v. 11.09.1997 - 4 StR 296/97 - NStZ-RR 1998, 50 = StV 1998, 481 (Anm. Geppert JK 1998 StPO § 127/3).
- 176.
B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 503.
- 177.
So Kühl, AT, 8. Aufl. 2017, § 7 Rn. 91; krit. aber Krey/Esser, AT, 6. Aufl. 2016, Rn. 653.
- 178.
Meyer-Goßner/Schmitt, StPO, 59. Aufl. 2016, § 127 Rn. 8.
- 179.
Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, vor § 32 Rn. 21; näher Weigend ZStW 1986, 44.
- 180.
Hierzu Geerds GA 1954, 262; Bergmann JuS 1989, L65; Amelung/Eymann JuS 2001, 937; Rönnau Jura 2002, 595 und 665; Dölling FS Gössel 2002, 209; Otto Jura 2004, 679; Rönnau JuS 2007, 18; Beulke FS Otto 2007, 207; Kindhäuser GA 2010, 490; Beckert JA 2013, 507.
- 181.
Vgl. aber im Zivilrecht nunmehr § 630d BGB bzgl. medizinischer Maßnahmen.
- 182.
Z.B. BGH U. v. 10.07.1962 - 1 StR 194/62 (Krankenseelsorger, Pockenarzt) - BGHSt 17, 359 = NJW 1963, 165 und 400 (Anm. Roxin, Höchstrichterliche Rspr. AT, 1998, Nr. 32; Preuße JuS 1963, 161; Rutkowsky NJW 1963, 166; Gimbernat Ordeig FS Frisch 2013, 291).
- 183.
S. nur Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, vor § 32 Rn. 18; ausf. zur Frage der dogmatischen Einordnung de Vicente Remesal FS Roxin 2001, 379; Kindhäuser FS Rudolphi 2004, 135; Roxin FS Amelung 2009, 269; Gropp GA 2015, 5
- 184.
Z.B. Kindhäuser, LPK, 6. Aufl. 2015, vor § 13 Rn. 162 m.w.N.
- 185.
Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, vor § 32 Rn. 19.
- 186.
Vgl. Baumann JZ 1960, 8; de Vicente Remesal FS Roxin 2001, 379; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 13.05.1969 - 2 StR 616/68 - BGHSt 23, 1 = NJW 1969, 1582 (Anm. Peters JR 1970, 68).
- 187.
B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 450.
- 188.
Kindhäuser, LPK, 6. Aufl. 2015, vor § 32 Rn. 169.
- 189.
Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, vor § 32 Rn. 23.
- 190.
Hierzu Kühl, AT, 8. Aufl. 2017, § 17 Rn. 82ff.; vgl. auch Geppert ZStW 1971, 947 (Mitfahrer); Schaffstein FS Welzel 1974, 557; Weber FS Baumann 1992, 43; Schroeder JuS 1994, 846; Hauck GA 2012, 202; Stefanopoulou ZStW 2012, 689; aus der Rspr. vgl. RG U. v. 03.01.1923 - IV 529/22 (Memel) - RGSt 57, 172; BGH U. v. 20.11.2008 - 4 StR 328/08 (Beschleunigungsrennen) - BGHSt 53, 55 = NJW 2009, 1155 = NStZ 2009, 148 (Anm. Puppe, AT, 3. Aufl. 2016, § 6 Rn. 5ff.; Satzger JK 2009 StGB § 222/8; Kudlich JA 2009, 389; Jahn JuS 2009, 370; Brüning ZJS 2009, 194; LL 2009, 179; RÜ 2009, 164; RA 2009, 68; Kühl NJW 2009, 1158; Duttge NStZ 2009, 690; Roxin JZ 2009, 399; Puppe GA 2009, 486; Renzikowski HRRS 2009, 347).
- 191.
Vgl. BGH U. v. 22.01.1953 - 4 StR 373/52 (Prügelei) - BGHSt 4, 88 = NJW 1953, 912 (Anm. Roxin, Höchstrichterliche Rspr. AT, 1998, Nr. 28).
- 192.
Vgl. BGH U. v. 20.11.2008 - 4 StR 328/08 (Beschleunigungsrennen) - BGHSt 53, 55 = NJW 2009, 1155 = NStZ 2009, 148 (Anm. Puppe, AT, 3. Aufl. 2016, § 6 Rn. 5ff.; Satzger JK 2009 StGB § 222/8; Kudlich JA 2009, 389; Jahn JuS 2009, 370; Brüning ZJS 2009, 194; LL 2009, 179; RÜ 2009, 164; RA 2009, 68; Kühl NJW 2009, 1158; Duttge NStZ 2009, 690; Roxin JZ 2009, 399; Puppe GA 2009, 486; Renzikowski HRRS 2009, 347).
- 193.
Kühl, AT, 8. Aufl. 2017, § 17 Rn. 83 m.w.N.
- 194.
Hierzu Wedlich ZJS 2013, 559.
- 195.
Zur Beschneidung Eser/Sternberg-Lieben, in: Sch/Sch, 29. Aufl. 2014, § 223Rn. 12a ff.; Putzke NJW 2008, 1568; Jerouschek NStZ 2008, 313; Putzke MedR 2008, 268; Putzke FS Herzberg 2008, 669; Herzberg JZ 2009, 332; Hagemeier/Bülte JZ 2010, 406; Herzberg ZIS 2010, 471; Walter JZ 2012, 1110; Brocke/Weidling StraFo 2012, 450; Herzberg ZIS 2012, 486; Herzberg MedR 2012, 169; Isensee JZ 2013, 317; Hörnle/Huster JZ 2013, 328; Pekárek ZIS 2013, 514; Alatovic/Helmken NK 2013, 120; Herzberg ZIS 2014, 56; Fahl FS Beulke 2015, 81; aus der Rspr. vgl. LG Köln U. v. 07.05.2012 - 151 Ns 169/11 - NJW 2012, 2128 = NStZ 2012, 449 = StV 2012, 603 (Anm. Muckel JA 2012, 636; Jahn JuS 2012, 850; LL 2012, 808; RÜ 2012, 573; RA 2012, 414; famos 12/2012; Bartsch StV 2012, 604; Kempf JR 2012, 436; Rox JZ 2012, 806; Beulke/Dießner ZIS 2012, 338; Peglau jurisPR-StrafR 15/2012 Anm. 2; Satzger JK 2013 StGB § 223/7).
- 196.
Lackner/Kühl, StGB, 28. Aufl. 2014, vor § 32 Rn. 17.
- 197.
Kindhäuser, LPK, 6. Aufl. 2015, vor § 13 Rn. 170; ausf. Amelung ZStW 1992, 525 und 821; Amelung JR 1999, 45; aus der Rspr. vgl. zuletzt OLG Hamburg B. v. 08.06.2016 - 1 Ws 131/16 - NStZ 2016, 530 (Anm. RÜ 2016, 640; Miebach NStZ 2016, 536; Wilhelm HRRS 2017, 68); BGH U. v. 24.11.2016 - 4 StR 289/16 - NStZ 2017, 219 (Anm. Jäger NStZ 2017, 222).
- 198.
Eschelbach, in: BeckOK-StGB, Stand 01.12.2016, § 228 Rn. 13; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 12.10.1999 - 1 StR 417/99 - NStZ 2000, 87 (Anm. Otto JK 2000 StGB § 228/2).
- 199.
Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, vor § 32 Rn. 27; ausf. Lenckner ZStW 1960, 446; Exner Jura 2013, 103; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 07.08.1984 - 1 StR 200/84 (Stechapfeltee) - NStZ 1985, 25 (Anm. Fahl JA 1998, 105).
- 200.
Hierzu Schlehofer, in: MK-StGB, 3. Aufl. 2017, vor § 32 Rn. 148; Hillenkamp/Cornelius, 32 Probleme aus dem Strafrecht AT, 15. Aufl. 2017, 6. P.
- 201.
Lenckner/Sternberg-Lieben, in: Sch/Sch, 29. Aufl. 2014, vor § 32 Rn. 40; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 22.01.1953 - 4 StR 373/52 (Prügelei) - BGHSt 4, 88 = NJW 1953, 912 (Anm. Roxin, Höchstrichterliche Rspr. AT, 1998, Nr. 28).
- 202.
Eser/Sternberg-Lieben, in: Sch/Sch, 29. Aufl. 2014, § 223 Rn. 38a; aus der Rspr. vgl. OLG Frankfurt U v. 30.11.1990 - 1 Ss 466/89 - NJW 1991, 763 = NStZ 1991, 235 (Anm. Geppert JK 1991 StGB § 223/1; Radloff NStZ 1991, 236).
- 203.
Hierzu Kindhäuser, LPK, 6. Aufl. 2015, vor § 13 Rn. 180ff.; ausf. Amelung ZStW 1997, 490.
- 204.
Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, vor § 32 Rn. 33ff., der allerdings bzgl. der Drohung auf den Maßstab des § 35 StGB abstellt.
- 205.
S. Kühl, AT, 8. Aufl. 2017, § 9 Rn. 37ff. und 40ff.
- 206.
Hierzu Hillenkamp/Cornelius, 32 Probleme aus dem Strafrecht AT, 15. Aufl. 2017, 7. P.; Kühne JZ 1979, 241; Roxin GS Noll 1984, 275; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 23.12.1986 - 1 StR 598/86 - NJW 1987, 1495 = NStZ 1987, 174 (Anm. Geppert JK 1987 StGB § 223a/2; Hassemer JuS 1987, 661; Wolski GA 1987, 527; Sowada JR 1988, 123).
- 207.
Z.B. Kindhäuser, LPK, 6. Aufl. 2015, vor § 13 Rn. 184.
- 208.
Vgl. Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, vor § 32 Rn. 31.
- 209.
Zsf. Kindhäuser, LPK, 6. Aufl. 2015, vor § 131 Rn. 186ff.
- 210.
Kühl, AT, 8. Aufl. 2017, § 9 Rn. 40.
- 211.
Z.B. BGH U. v. 28.11.1957 - 4 StR 525/57 (Myom) - BGHSt 11, 111 = NJW 1958, 267 (Anm. Roxin, Höchstrichterliche Rspr. AT, 1998, Nr. 30; Puppe, AT, 3. Aufl. 2016, § 11 Rn. 9ff. und § 15 Rn. 1ff.; Baumann NJW 1958, 2092; Schmidt JR 1958, 226); BGH U. v. 04.10.1999 - 5 StR 712/98 (Sterilisation nach Kaiserschnitt) - BGHSt 45, 219 = NJW 2000, 885 = StV 2004, 371 (Anm. Geppert JK 2000 StGB § 226/9; RÜ 2000, 65; RA 2000, 212; Hoyer JR 2000, 473; Wasserburg StV 2004, 373).
- 212.
S. nur Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 223 Rn. 16ff.; ausf. Kaufmann ZStW 1961, 341; Niese FS Schmidt 1961, 364; Graefe/Clauß JR 1962, 254; Kohlhaas NJW 1963, 2348; Hardwig GA 1965, 161; Krauß FS Bockelmann 1979, 557; Bockelmann ZStW 1981, 105; Meyer GA 1998, 415; Kargl GA 2001, 538; Bollacher/Stockburger Jura 2006, 908; Gropp GA 2015, 5.
- 213.
Lackner/Kühl, StGB, 28. Aufl. 2014, § 223 Rn. 8; Schwalm MDR 1960, 722; Bockelmann NJW 1961, 945; Grünwald ZStW 1961, 5; Hollmann NJW 1973, 1393; Jacob Jura 1982, 529; Liebhardt/Penning FS Spann 1986, 434; Burgert JA 2016, 246; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 22.12.2010 - 3 StR 239/10 (Zitronensaft) - NJW 2011, 1088 = NStZ 2011, 343 (Anm. Bosch JK 2011 StGB § 223/5; Jahn JuS 2011, 468; Zöller ZJS 2011, 173; LL 2011, 641; RA 2011, 223; Schiemann NJW 2011, 1046; Hardtung NStZ 2011, 635; Ziemann/Ziethen HRRS 2011, 394; Widmaier FS Roxin 2011, 439).
- 214.
Vgl. Mansel, in: Jauernig, BGB, 16. Aufl. 2015, § 630d Rn. 2, 630c Rn. 1ff.
- 215.
Hierzu Hirsch/Weißauer MedR 1983, 41; Kuhlen FS Müller-Dietz 2001, 431; Kuhlen FS Roxin 2001, 331; Puppe GA 2003, 764; Otto Jura 2004, 679; Mitsch JZ 2005, 279; Kuhlen JZ 2005, 713; Böcker JZ 2005, 925; Duttge FS Schroeder 2006, 179; Gropp FS Schroeder 2006, 197; Jäger FS Jung 2007, 345; Sickor JA 2008, 11; Sickor JR 2008, 179; Otto/Albrecht Jura 2010, 264; Renzikoswki FS Fischer 2010, 365; Rosenau FS Maiwald 2010, 683; Yamanaka FS Maiwald 2010, 865; Jansen ZJS 2011, 482; Schlehofer FS Puppe 2011, 953; Weber FS Puppe 2011, 1059; Sowada NStZ 2012, 1; Merkel JZ 2013, 975; Swoboda ZIS 2013, 18; Rönnau JuS 2014, 882; Haas GA 2015, 147; Zabel GA 2015, 219; Tag ZStW 2015, 523; Krüger FS Beulke 2015, 137; Saliger FS Beulke 2015, 257; Sternberg-Lieben FS Beulke 2015, 299; Puppe ZIS 2016, 366; Böse ZIS 2016, 495; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 29.06.1995 - 4 StR 760/94 (Surgibone) - NStZ 1996, 34 = StV 1996, 148 (Anm. Ulsenheimer NStZ 1996, 132; Rigizahn JR 1996, 72; Jordan JR 1997, 32).
- 216.
Vgl. Rönnau JZ 2004, 801.
- 217.
S. obige Nachweise.
- 218.
Vgl. Wessels/Beulke/Satzger, AT, 46. Aufl. 2016, Rn. 384a.
- 219.
Z.B. Krey/Esser, AT, 6. Aufl. 2016, Rn. 682.
- 220.
Hierzu auch und gerade aus strafrechtlicher Sicht Conrad/Koranyi JuS 2013, 979; Merkel JZ 2013, 975.
- 221.
Hierzu Krey/Esser, AT, 6. Aufl. 2016, Rn. 664; Kohlhaas NJW 1963, 2348; Roxin JuS 1964, 373; Roth-Stielow JR 1965, 210; Berz GA 1969, 145; Schmitt GS Schröder 1978, 263; Frisch FS H. J. Hirsch 1999, 485; Duttge GS Schlüchter 2002, 775; Jakobs FS Schroeder 2006, 507; Kühl FS Schroeder 2006, 521; Kühl FS Jakobs 2007, 293; Nitschmann ZStW 2007, 547; Duttge NStZ 2009, 690; Hirsch FS Amelung 2009, 181; Bott/Volz JA 2009, 421; Kühl FS Puppe 2011, 653; aus der umfangreichen Rspr. vgl. zuletzt BGH U. v. 22.01.2015 - 3 StR 233/14 - BGHSt 60, 166 = NJW 2015, 1540 = NStZ 2015, 270 (Anm. Satzger Jura 2015, 1138; LL 2015, 663; RÜ 2015, 305; Mitsch NJW 2015, 1545; Zabel JR 2015, 619; Knauer HRRS 2015, 435).
- 222.
Ganz h.M., s. nur Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, Rn. 6.
- 223.
Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 228 Rn. 8; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 26.05.2004 - 2 StR 505/03 (Sadomasochismus) - BGHSt 49, 166 = NJW 2004, 2458 = NStZ 2004, 621 = StV 2004, 655 (Anm. RÜ 2004, 480; RA 2004, 582; Hirsch JR 2004, 475; Hardtung Jura 2005, 401; Petersohn JA 2005, 93; Stree NStZ 2005, 40; Arzt JZ 2005, 103; Gropp ZJS 2012, 602).
- 224.
Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 228 Rn. 2.
- 225.
Für Verfassungswidrigkeit der Norm z.B. Stree/Sternberg-Lieben, in: Sch/Sch, 29. Aufl. 2014, § 228 Rn. 1f.
- 226.
S.o.
- 227.
Vgl. nur Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, Rn. 3ff.
- 228.
Vgl. nur die Auseinandersetzung mit der älteren Rspr. bei BGH U. v. 26.05.2004 - 2 StR 505/03 (Sadomasochismus) - BGHSt 49, 166 (170ff.).
- 229.
Speziell zum Sadomasochismus Sitzmann GA 1991, 71.
- 230.
Vgl. nur Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 228 Rn. 12ff.
- 231.
Zu Gruppenschlägereien Spoenle NStZ 2011, 552.
- 232.
Vgl. nur Kühl, AT, 8. Aufl. 2017, § 9 Rn. 31; anders Schlehofer, in: MK-StGB, 3. Aufl. 2017, vor § 32 Rn. 146; vgl. auch Böhmer JR 1969, 54.
- 233.
Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 228 Rn. 5; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 10.07.1962 - 1 StR 194/62 (Krankenseelsorger, Pockenarzt) - BGHSt 17, 359 = NJW 1963, 165 und 400 (Anm. Roxin, Höchstrichterliche Rspr. AT, 1998, Nr. 32; Preuße JuS 1963, 161; Rutkowsky NJW 1963, 166; Gimbernat Ordeig FS Frisch 2013, 291).
- 234.
Kargl, in: NK, 4. Aufl. 2013, § 201 Rn. 24; aus der Rspr. vgl. OLG Jena U. v. 24.04.1995 - 1 Ss 184/94 - NStZ 1995, 502 (Anm. Otto JK 1996 StGB § 201/2; Joerden JR 1996, 265).
- 235.
B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 460.
- 236.
Eser/Sternberg-Lieben, in: Sch/Sch, 29. Aufl. 2014, § 223 Rn. 44b; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 28.11.1957 - 4 StR 525/57 (Myom) - BGHSt 11, 111 = NJW 1958, 267 (Anm. Roxin, Höchstrichterliche Rspr. AT, 1998, Nr. 30; Puppe, AT, 3. Aufl. 2016, § 11 Rn. 9ff. und § 15 Rn. 1ff.; Baumann NJW 1958, 2092; Schmidt JR 1958, 226).
- 237.
B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 473.
- 238.
Näher Geppert ZStW 1971, 947 (Mitfahrer); Schaffstein FS Welzel 1974, 557; Grünewald GA 2012, 364; aus der Rspr. vgl. AG Saalfeld U. v. 08.03.2004 - 635 Js 25691/03 2 Ds jugs (Anm. Otto JK 2005 StGB § 228/5).
- 239.
So auch z.B. Kühl, AT, 8. Aufl. 2017, § 9 Rn. 41; a.A. z.B. B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 462.
- 240.
B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 445; Exner Jura 2013, 103; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 21.11.1974 - 4 StR 502/74 - BGHSt 26, 70 = NJW 1975, 269 (Anm. Lampe JR 1975, 424).
- 241.
B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 447; aus der Rspr. vgl. RG U. v. 17.09.1934 - 2 D 839/33 - RGSt 68, 306
- 242.
Wiederum in Abgrenzung zur bloßen Duldung, B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 446; aus der Rspr. vgl. RG U.v. 17.09.1934 - 2 D 839/33 - RGSt 68, 306.
- 243.
B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 446, 448.
- 244.
Hierzu Roxin FS Welzel 1974, 447; Yoshida FS Roxin 2001, 401; Mitsch ZJS 2012, 38.
- 245.
B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 453; aus der Rspr. vgl. BGH B. v. 25.03.1988 - 2 StR 93/88 - BGHSt 35, 246 = NJW 1988, 2310 = NStZ 1988, 406 = StV 1988, 523 (Anm. Roxin, Höchstrichterliche Rspr. AT, 1998, Nr. 34; Sonnen JA 1988, 639; Fuchs StV 1988, 524; Giesen JZ 1988, 1022; Geppert JK 1989 StGB § 224/3; Hassemer JuS 1989, 145; Müller-Dietz JuS 1989, 280; Hoyer StV 1989, 245).
- 246.
I.E. problematisch, vgl. hierzu Schmitz, in: MK-StGB, 2. Aufl. 2012, § 242 Rn. 83; Ludwig/Lange JuS 2000, 446; Marlie JA 2007, 112; aus der Rspr. vgl. BGH B. v. 24.06.2014 - 2 StR 73/14 - BGHSt 59, 260 = NJW 2014, 2887 = NStZ 2015, 156 = StV 2015, 114 (Anm. Kudlich JA 2014, 873; RÜ 2014, 786; Jahn JuS 2015, 82; Theile/Stürmer ZJS 2015, 123; famos 7/2015; Floeth NZV 2015, 95; Mitsch NZV 2015, 423).
- 247.
B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. .
- 248.
Kühl, AT, 8. Aufl. 2017, § 9 Rn. 46.
- 249.
B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 477; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 28.11.1957 - 4 StR 525/57 (Myom) - BGHSt 11, 111 = NJW 1958, 267 (Anm. Roxin, Höchstrichterliche Rspr. AT, 1998, Nr. 30; Puppe, AT, 3. Aufl. 2016, § 11 Rn. 9ff. und § 15 Rn. 1ff.; Baumann NJW 1958, 2092; Schmidt JR 1958, 226); BGH U. v. 04.10.1999 - 5 StR 712/98 (Sterilisation nach Kaiserschnitt) - BGHSt 45, 219 = NJW 2000, 885 = StV 2004, 371 (Anm. Geppert JK 2000 StGB § 226/9; RÜ 2000, 65; RA 2000, 212; Hoyer JR 2000, 473; Wasserburg StV 2004, 373).
- 250.
Hierzu B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 477; aus der Rspr. vgl. BGH B. v. 25.03.1988 - 2 StR 93/88 - BGHSt 35, 246 = NJW 1988, 2310 = NStZ 1988, 406 = StV 1988, 523 (Anm. Roxin, Höchstrichterliche Rspr. AT, 1998, Nr. 34; Sonnen JA 1988, 639; Fuchs StV 1988, 524; Giesen JZ 1988, 1022; Geppert JK 1989 StGB § 224/3; Hassemer JuS 1989, 145; Müller-Dietz JuS 1989, 280; Hoyer StV 1989, 245).
- 251.
B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 477.
- 252.
Hierzu B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 478; aus der Rspr. vgl. OLG Celle U. v. 25.06.1974 - 1 Ss 125/74 - NJW 1974, 1833 (Anm. Hassemer JuS 1975, 190).
- 253.
Hierzu Beulke FS Hanack 1999, 539; Otto Jura 2001, 670; Roxin JuS 2004, 177.
- 254.
Hierzu Beulke FS Hanack 1999, 539; Noak JR 2002, 402; Beulke FS Schreiber 2003, 29; Heinrich ZIS 2011, 431; aus der (früheren) Rspr. vgl. BGH B. v. 25.11.1986 - 4 StR 605/86 - NStZ 1987, 173 = StV 1988, 62 (Anm. Rolinski StV 1988, 63; Reichert-Hammer JZ 1988, 617).
- 255.
Z.B. Kühl, AT, 8. Aufl. 2017, § 9 Rn. 52ff.
- 256.
Z.B. B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 523.
- 257.
Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 223 Rn. 42.
- 258.
Hierzu Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 223 Rn. 42; Vormbaum JR 1977, 492; Ruhmannseder HRRS 2008, 322; aus der zunächst anders lautenden, dann aufgegebenen Rspr. vgl. BGH U. v. 06.06.1952 - 1 StR 708/51 - BGHSt 3, 105 = NJW 1952, 1023 (Anm. Roxin, Höchstrichterliche Rspr. AT, 1998, Nr. 39; Hemmer-BGH-Classics Strafrecht, 2003, Nr. 14).
- 259.
Eser/Sternberg-Lieben, in: Sch/Sch, 29. Aufl. 2014, § 223 Rn. 24; aus der Rspr. vgl. LG Berlin B. v. 18.12.2009 - 518 Qs 60/09 (Anm. Jahn JuS 2010, 458; famos 11/2010).
- 260.
B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 497; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 21.04.2015 - 4 StR 92/15 - NJW 2015, 2898 = NStZ 2015, 571 = StV 2015, 630 (Anm. Jäger JA 2015, 874; Kudlich NJW 2015, 2901; Oğlakcıoğlu NStZ 2015, 573).
- 261.
Hierzu Duchstein JuS 2015, 105.
- 262.
Dennhardt, in: BeckOK-BGB, Stand 01.11.2016, § 228 Rn. 6; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 11.05.1962 - 4 StR 81/62 - BGHSt 17, 328 = NJW 1962, 1923 (Anm. Isenbeck NJW 1963, 116); zu Fahrausweiskontrolleuren s. Schauer/Wittig JuS 2004, 107; Mitsch NZV 2014, 545.
- 263.
B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 495; aus der Rspr. vgl. BayObLG B. v. 18.10.1990 - RReg. 5 St 92/90 (Gänsebrust) - NJW 1991, 934 = NStZ 1991, 133 (Anm. Otto JK 1991 StGB vor § 32/2; Laubenthal JR 1991, 519; Schroeder JZ 1991, 682; Joerden JuS 1992, 23; Duttge Jura 1993, 416).
- 264.
Hierzu Kühl, AT, 8. Aufl. 2017, § 9 Rn. 112ff.; Wolter GA 1996, 207; Schmidt ZStW 2009, 645; Kröpil JR 2011, 283.
- 265.
Hierzu Kühl, AT, 8. Aufl. 2017, § 9 Rn. 114; Blei JA 1972, 231, 303 und 369; Böse ZStW 2001, 40; Frisch GA 2006, 273; Roxin GA 2011, 1.
- 266.
Hierzu Kühl, AT, 8. Aufl. 2017, § 9 Rn. 114; Leiss NJW 1962, 2323; Ott NJW 1963, 617; Dünnwald JR 1965, 46; Schmidt GA 1966, 97; Müller JZ 1970, 87; Würtenberger FS Dreher 1977, 79; Würtenberger NJW 1982, 610; Würtenberger NJW 1983, 1144; Zechlin NJW 1984, 1091; Volk JR 1984, 441; Otto NJW 1986, 1206; aus der umfangreichen Rspr. vgl. nur BGH U. v. 21.06.1990 - 1 StR 477/89 (Opus Pistorum) - BGHSt 37, 55 = NJW 1990, 3026 = NStZ 1990, 586 = StV 1991, 162 (Anm. Puppe, AT, 3. Aufl. 2016, § 19 Rn. 29ff.; Maiwald JZ 1990, 1141; Geppert JK 1991 StGB § 184/1; Jean d´ Heur StV 1991, 165; Gusy JZ 1991, 470); AG Kassel U. v. 29.08.2013 - 240 Cs - 1614 Js 30173/12 (Meese) - NJW 2014, 801 (Anm. Muckel JA 2014, 479; Hufen JuS 2014, 855; Ilgner/Wargalla NJW 2014, 803).
- 267.
Aus der Rspr. vgl. OLG Bamberg U. v. 24.09.2014 - 3 Ss 59/13 - NStZ 2015, 404 = StV 2015, 358 (Anm. El-Ghazi/Fischer-Lescano StV 2015, 386).
- 268.
Schlehofer, in: MK-StGB, 3. Aufl. 2017, vor § 32 Rn. 121.
- 269.
Hierzu Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, vor § 32 Rn. 16; von Weber MDR 1948, 34; Würtenberger MDR 1948, 271; Amelung JuS 1986, 329; Küper JuS 1987, 81; Lenckner FS Stree/Wessels 1993, 223; Ambos JR 1998, 221; Fahl ZIS 2011, 229; Meyer GA 2012, 556.
- 270.
Vgl. Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 324 Rn. 7.
- 271.
Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, vor § 324 Rn. 8; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 03.11.1993 - 2 StR 321/93 - BGHSt 39, 381 = NJW 1994, 670 = NStZ 1994, 432 = StV 1994, 316 (Anm. Puppe, AT, 3. Aufl. 2016, § 14 Rn. 1ff. und § 15 Rn. 13ff.; Otto JK 1994 StGB vor § 324ff./1 und 2; Jung JuS 1994, 530; Michalke NJW 1994, 1693; Stackelberg NStZ 1994, 433; Horn JZ 1994, 636; Schirrmacher JR 1995, 386).
- 272.
Hierzu Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, vor § 32 Rn. 6a, 6b; Ladiges JuS 2011, 879; zur strafrechtlichen Verantwortlichkeit von Bundeswehrangehörigen bei Auslandseinsätzen Safferling/Kirsch JA 2010, 81; Ambos NJW 2010, 1725; Zimmermann GA 2010, 507; Hertel HRRS 2010, 339; Basak HRRS 2010, 513; Müssig/Meyer FS Puppe 2011, 1501; Sinn FS Roxin 2011, 673; Safferling/Kirsch JA 2012, 481; Richter HRRS 2012, 28; Jeßberger HRRS 2013, 119.
- 273.
Hierzu Hillenkamp/Cornelius, 32 Probleme aus dem Strafrecht, AT, 14. Aufl. 2012, 10. P.; von Weber JZ 1951, 260; Schaffstein MDR 1951, 196; Lang-Hinrichsen JR 1952, 184; Schröder MDR 1953, 70; Kaufmann JZ 1954, 653; von Weber FS Mezger 1954, 183; Kaufmann JZ 1955, 37; Kaufmann JZ 1956, 353 und 393; Hardwig GA 1956, 369; Fukuda JZ 1958, 143; Engisch ZStW 1958, 566; Lampe GA 1959, 367; Börker JR 1960, 168; Dreher FS Heinitz 1972, 207; Hruschka GA 1980, 1; Grünwald GS Noll 1984, 183; Herzberg JA 1989, 243 und 294; Paeffgen GS Armin Kaufmann 1989, 399; Geerds Jura 1990, 421; Graul JuS 1992, L49; Scheffler Jura 1993, 617; Puppe FS Stree/Wessels 1993, 183; Dieckmann Jura 1994, 178; Hruschka FS Roxin 2001, 441; Roquejo JA 2005, 114; Gasa JuS 2005, 890; Kelker Jura 2006, 591; Momsen/Rackow JA 2006, 550 und 654; Schünemann/Greco GA 2006, 777; Hirsch FS Schroeder 2006, 223; Koriath FS Müller 2008, 357; Stiebig Jura 2009, 274; Heuchemer JuS 2012, 795; Paeffgen FS Frisch 2013, 403; Kraatz Jura 2014, 787; Christoph JA 2016, 32; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 06.06.1952 - 1 StR 708/51 - BGHSt 3, 105 = NJW 1952, 1023 (Anm. Roxin, Höchstrichterliche Rspr. AT, 1998, Nr. 39; Hemmer-BGH-Classics Strafrecht, 2003, Nr. 14); jüngst BGH U. v. 27.10.2015 - NStZ 2016, 333 (Anm. Bosch Jura 2016, 702; Eisele JuS 2016, 366; RÜ 2016, 100; Rückert NStZ 2016, 334; Hinz JR 2017, 126).
- 274.
Hierzu ausf. Gasa JuS 2005, 890.
- 275.
Vgl. nur B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 1125.
- 276.
So auch Kühl, AT, 8. Aufl. 2017, § 13 Rn. 77.
- 277.
S. wiederum Gasa JuS 2005, 890.
- 278.
Hierzu Haft JuS 1980, 430, 588 und 659; Schuster JuS 2007, 617; Gropp ZIS 2016, 601.
- 279.
Heuchemer, in: BeckOK-StGB, Stand 01.12.2016, § 17 Rn. 34.
- 280.
Vgl. die Darstellung bei B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 1129.
- 281.
S. z.B. Kindhäuser, LPK, 6. Aufl. 2015, vor § 32 Rn. 39ff.; Schlehofer, in: MK-StGB, 3. Aufl. 2017, vor § 32 Rn. 36ff.
- 282.
Vgl. die Darstellung bei B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 1132ff.
- 283.
Hoyer, in: SK-StGB, 34. Lfg., 7. Aufl. 2000, vor § 26 Rn. 36f.; Bock JA 2007, 599 (600).
- 284.
S.o.
- 285.
Vgl. nur B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 1133f.
- 286.
S. B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 1133; aus der Rspr. vgl. OLG Hamm U. v. 24.11.1976 - 4 Ss 263/76 - NJW 1977, 590 (Anm. Puppe, AT, 3. Aufl. 2016, § 12 Rn. 6ff.; Thomas JA 1977, 239; Hassemer JuS 1977, 476; Schumann JuS 1979, 559).
Author information
Authors and Affiliations
Corresponding author
Rights and permissions
Copyright information
© 2018 Springer-Verlag GmbH Deutschland, ein Teil von Springer Nature
About this chapter
Cite this chapter
Bock, D. (2018). 11. Kapitel: Rechtswidrigkeit. In: Strafrecht Allgemeiner Teil. Springer-Lehrbuch. Springer, Berlin, Heidelberg. https://doi.org/10.1007/978-3-662-54789-2_11
Download citation
DOI: https://doi.org/10.1007/978-3-662-54789-2_11
Published:
Publisher Name: Springer, Berlin, Heidelberg
Print ISBN: 978-3-662-54788-5
Online ISBN: 978-3-662-54789-2
eBook Packages: Social Science and Law (German Language)