Skip to main content

11. Kapitel: Rechtswidrigkeit

  • Chapter
  • First Online:
Strafrecht Allgemeiner Teil

Part of the book series: Springer-Lehrbuch ((SLB))

  • 13k Accesses

Zusammenfassung

Mit Erfüllung des Tatbestands verwirklicht der Täter grundsätzlich das äußere Erfolgs- und innere Handlungsunrecht, welches der Gesetzgeber für strafwürdig erachtet hat. Er handelt dann fast immer auch wider das Recht, d. h. rechtswidrig und somit straflos. Ein darauf anspielendes Bonmot lautet: „Tatbestandsmäßigkeit indiziert Rechtswidrigkeit“, dessen Aussagekraft aber so begrenzt ist, dass man es in einer Falllösung nicht niederschreiben sollte.

This is a preview of subscription content, log in via an institution to check access.

Access this chapter

Institutional subscriptions

Notes

  1. 1.

    B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 310f.; kritisch aber z.B. Schlehofer, in: MK-StGB, 3. Aufl. 2017, vor § 32 Rn. 39.

  2. 2.

    Vgl. Momsen/Savic, in: BeckOK-StGB, Stand 01.12.2016, § 32 Rn. 1 und 13.

  3. 3.

    Vgl. nur Kühl, AT, 8. Aufl. 2017, § 7 Rn. 164; krit. allerdings Erb, in: MK-StGB, 3. Aufl. 2017, § 32 Rn. 204ff.

  4. 4.

    S. Kindhäuser, LPK, 6. Aufl. 2015, vor § 32 Rn. 5ff.; Stratenwerth ZStW 1956, 41; Rudolphi GS Armin Kaufmann 1989, 371; Günther FS Spendel 1992, 189.

  5. 5.

    Vgl. Kretschmer NStZ 2012, 177.

  6. 6.

    Schlehofer, in: MK-StGB, 3. Aufl. 2017, vor § 32 Rn. 59; näher Lenckner GA 1985, 295; Frisch GA 2016, 121.

  7. 7.

    S. Warda FS Maurach 1972, 143.

  8. 8.

    Hierzu B. Heinrich, AT, 5 Aufl. 2016, Rn. 319ff.

  9. 9.

    Zur Unterscheidung beider Ebenen Küper JuS 1987, 81; Roxin JuS 1988, 425; Schünemann Coimbra-Symposium Roxin 1995, 149; Cortes Rosa Coimbra-Symposium Roxin 1995, 183.

  10. 10.

    Hierzu Hillenkamp/Cornelius, 32 Probleme aus dem Strafrecht AT, 15. Aufl. 2017, 4. P.; von Weber FS Mezger 1954, 183; Lampe GA 1978, 7; Spendel FS Bockelmann 1979, 245; Hruschka GA 1980, 1; Prittwitz GA 1980, 381; Prittwitz Jura 1984, 74; Spendel FS Oehler 1985, 197; Triffterer FS Oehler 1985, 209; Herzberg JA 1986, 190; Rohrer JA 1986, 363; Herzberg JA 1986, 541; Frisch FS Lackner 1987, 113; Scheffler Jura 1993, 617; Puppe FS Stree/Wessels 1993, 183; Graul JuS 1994, L73; Graul JuS 1995, L41; Geppert Jura 1995, 103; Graul JuS 2000, L41; Meyer GA 2003, 807; Frister FS Rudolphi 2004, 45; Streng FS Otto 2007, 469; Rönnau JuS 2009, 594; Berster GA 2016, 36; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 15.01.1952 - 1 StR 552/51 - BGHSt 2, 111 = NJW 1952, 312; zuletzt BGH U. v. 27.10.2015 - NStZ 2016, 333 (Anm. Bosch Jura 2016, 702; Eisele JuS 2016, 366; RÜ 2016, 100; Rückert NStZ 2016, 334; Hinz JR 2017, 126); BGH B. v. 11.10.2016 - 1 StR 462/16 - NJW 2017, 1186 (Anm. Mitsch NJW 2017, 1188; Kratz jurisPR-StrafR 5/2017 Anm. 2).

  11. 11.

    Spendel DRiZ 1978, 327 (331).

  12. 12.

    S. nur B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 388f. m.w.N.

  13. 13.

    Vgl. Kindhäuser, LPK, 6. Aufl. 2015, vor § 32 Rn. 13f.; Loos FS Oehler 1985, 227; Frister FS Rudolphi 2004, 45; Streng FS Otto 2007, 469; Krack FS Loos 2010, 145.

  14. 14.

    Kindhäuser, LPK, 6. Aufl. 2015, vor § 32 Rn. 36; Alwart GA 1983, 433; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 25.04.2013 - 4 StR 551/12 - NJW 2013, 2133 = NStZ-RR 2013, 369 (Anm. Satzger JK 2013 StGB § 33/5; Jäger JA 2013, 708; Brüning ZJS 2013, 511; LL 2013, 745; RÜ 2013, 505; Erb NStZ-RR 2013, 371; Engländer HRRS 2013, 389; Mitsch JuS 2014, 593).

  15. 15.

    Vgl. obige Nachweise.

  16. 16.

    B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 392.

  17. 17.

    BGH U. v. 15.01.1952 - 1 StR 552/51 - BGHSt 2, 111 = NJW 1952, 312.

  18. 18.

    KG U. v. 28.11.1974 - (2) Ss 250.74 (100.74) - GA 1975, 213 (215).

  19. 19.

    Z.B. Krey/Esser, AT, 6. Aufl. 2016, Rn. 468f.

  20. 20.

    Hierzu Krause FS Bruns 1978, 71; Geilen Jura 1981, 200, 256, 308 und 370; Hoyer JuS 1988, 89; Frister GA 1988, 291; Kühl JuS 1993, 177; Sternberg-Lieben JA 1996, 129 und 299; Lesch FS Dahs 2005, 81; Stemler ZJS 2010, 347; vgl. auch die Rechtsprechungsübersicht bei Erb NStZ 2012, 194.

  21. 21.

    Ausf. zur Begründung der Notwehr Schmidhäuser FS Honig 1970, 185; Frister GA 1988, 291; Schmidhäuser GA 1991, 97; Koch ZStW 1992, 785; Kargl ZStW 1998, 38; Lesczewski FS Wolff 1998, 225; Koriath FS Müller-Dietz 2001, 361; von der Pfordten FS Schreiber 2003, 359.

  22. 22.

    S.u. II 1.

  23. 23.

    Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 32 Rn. 7.

  24. 24.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 32 Rn. 11ff.

  25. 25.

    Perron, in: Sch/Sch, 29. Aufl. 2014, § 32 Rn. 6.

  26. 26.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 32 Rn. 8.

  27. 27.

    Vgl. Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 32 Rn. 8.

  28. 28.

    Überblick bei Erb, in: MK-StGB, 3. Aufl. 2017, § 32 Rn. 85ff.

  29. 29.

    Valerius, in: BeckOK-StGB, Stand 01.12.2016, § 240 Rn. 46.

  30. 30.

    Hierzu Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 32 Rn. 39.

  31. 31.

    Z.B. Krey/Esser, AT, 6. Aufl. 2016, Rn. 475.

  32. 32.

    Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 32 Rn. 7; aus der Rspr. vgl. OGH U. v. 22.02.1949 - StS 33/48 - NJW 1949, 389.

  33. 33.

    Perron, in: Sch/Sch, 29. Aufl. 2014, § 32 Rn. 3, 36a; aus der Rspr. vgl. BayObLG B. v. 28.02.1991 - RReg. 5 St 14/91 - NJW 1991, 2031 = NStZ 1991, 433 (Anm. Hassemer JuS 1991, 1062; Mitsch JuS 1992, 289; Vormbaum JR 1992, 163).

  34. 34.

    Vgl. B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 341.

  35. 35.

    Zsf. B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 342; aus der Rspr. vgl. OGH U. v. 22.02.1949 - StS 33/48 - NJW 1949, 389.

  36. 36.

    Vgl. nur Kindhäuser, LPK, 6. Aufl. 2015, § 32 Rn. 12.

  37. 37.

    Vgl. Hoyer JuS 1988, 89 (95).

  38. 38.

    S. Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 32 Rn. 11; Sinn GA 2003, 96; z.T. auch als Frage der Rechtswidrigkeit des Angriffs eingeordnet; aus der Rspr. vgl. RG U. v. 24.11.1890 - 2703/90 - RGSt 21, 168.

  39. 39.

    Vgl. RG U. v. 24.11.1890 - 2703/90 - RGSt 21, 168 (171).

  40. 40.

    Vgl. nur Krey/Esser, AT, 6. Aufl. 2016, Rn. 482.

  41. 41.

    Hierzu Lagodny GA 1991, 300; Kretschmer JA 2015, 589; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 14.03.1989 - 1 StR 25/89 - NJW 1989, 2479 = NStZ 1989, 431 (Anm. Otto JK 1990 StGB § 222/4; Hassemer JuS 1990, 147; Küpper JuS 1990, 184; Eue JZ 1990, 765).

  42. 42.

    S. Perron, in: Sch/Sch, 29. Aufl. 2014, § 32 Rn. 10f.

  43. 43.

    S. nur B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 343 m.w.N.

  44. 44.

    Z.B. Krey/Esser, AT, 6. Aufl. 2016, Rn. 476.

  45. 45.

    Ganz h.M., vgl. Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 32 Rn. 82ff.; ausf. Graul JuS 1995, 1049; Schröder, JuS 2000, 235; Nippert/Tinkl JuS 2002, 964; Amelung Jura 2003, 91; aus der Rspr. vgl. OLG Stuttgart U. v. 07.10.1991 - 3 Ss 333/91 - NJW 1992, 850.

  46. 46.

    Vgl. Erb, in: MK-StGB, 3. Aufl. 2017, § 32 Rn. 181; Kunz ZStW 1983, 973.

  47. 47.

    Hierzu Hillenkamp/Cornelius, 32 Probleme aus dem Strafrecht AT, 15. Aufl. 2017, 5. P.; Blei JZ 1955, 625; Schwabe JZ 1974, 634; Kinnen MDR 1974, 631; Amelung NJW 1977, 833; Schwabe NJW 1977, 1902; Klose ZStW 1977, 61; Roßnagel KJ 1977, 257; Bockelmann FS Dreher 1977, 235; Sydow JuS 1978, 222; Amelung NJW 1978, 623; Lange NJW 1978, 784; Kirchhof NJW 1978, 969; Schaffstein GS Schröder 1978, 97; Seebode FS Klug 1983, 359; Amelung JuS 1986, 329; Beisel JA 1998, 721; Béguelin GA 2013, 473.

  48. 48.

    Z.B. Jakobs, AT, 2. Aufl. 1993, 12/42ff.; 13/42.

  49. 49.

    S. B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 397 m.w.N.

  50. 50.

    Insoweit diff. aber Fahl Jura 2007, 743 (744f., 749).

  51. 51.

    Erb, in: MK-StGB, 3. Aufl. 2017, § 32 Rn. 103.

  52. 52.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 32 Rn. 17f.; näher Dencker FS Frisch 2013, 477; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH U. v. 24.11.2016 - 4 StR 235/16 - NStZ-RR 2017, 38.

  53. 53.

    Ganz h.M., vgl. Erb, in: MK-StGB, 3. Aufl. 2017, § 32 Rn. 104; aus der Rspr. vgl. wiederum BGH U. v. 24.11.2016 - 4 StR 235/16 - NStZ-RR 2017, 38.

  54. 54.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 32 Rn. 17.

  55. 55.

    Hierzu Widmaier NJW 2003, 2788; Adomeit/Beckemper JA 2005, 35; Koch JA 2006, 806; Haverkamp GA 2006, 586.

  56. 56.

    S. Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 32 Rn. 9f.

  57. 57.

    Jakobs, AT, 2. Aufl. 1993, 12/27.

  58. 58.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 32 Rn. 18; aus der Rspr. vgl. RG U. v. 20.09.1920 - I 384/20 (Obstdieb) - RGSt 55, 82 (Anm. Fahl JA 2000, 460); BGH U. v. 12.02.2003 - 1 StR 403/02 - BGHSt 48, 207 = NJW 2003, 1955 = NStZ 2003, 425 = StV 2003, 557 (Anm. Trüg JA 2003, 272; Martin JuS 2003, 716; LL 2003, 630; RÜ 2003, 265; RA 2003, 399; famos 5/2003; Schneider NStZ 2003, 428; Roxin JZ 2003, 966; Geppert JK 2004 StGB § 211/41; Bürger JA 2004, 298; Bendermacher JR 2004, 301; Quentin NStZ 2005, 128).

  59. 59.

    Vgl. Momsen/Savic, in: BeckOK-StGB, Stand 01.12.2016, § 32 Rn. 20; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH U. v. 24.11.2016 - 4 StR 235/16 - NStZ-RR 2017, 38.

  60. 60.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 32 Rn. 18; Kühl JuS 2002, 729; Wiegand/Zabel HRRS 2004, 202; aus der Rspr. vgl. LG München I U. v. 10.11.1987 - Ks 121 Js 4866/86 - NJW 1988, 1860 = NStZ 1989, 25 (Anm. Beulke Jura 1988, 641; Schroeder JZ 1988, 567; Mitsch JA 1989, 79; Mitsch NStZ 1989, 26; Puppe JZ 1989, 728).

  61. 61.

    Hierzu Schmidt NJW 1960, 1706; Hirsch FS Dreher 1977, 211.

  62. 62.

    Vgl. Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 32 Rn. 21a; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 22.01.2015 - 3 StR 233/14 - BGHSt 60, 166 = NJW 2015, 1540 = NStZ 2015, 270 (Anm. Satzger Jura 2015, 1138; LL 2015, 663; RÜ 2015, 305; Mitsch NJW 2015, 1545; Zabel JR 2015, 619; Knauer HRRS 2015, 435).

  63. 63.

    Wie bei § 113 StGB; zsf. Kühl, AT, 8. Aufl. 2017, § 7 Rn. 70.

  64. 64.

    Zum Ganzen (krit.) Erb, in: MK-StGB, 3. Aufl. 2017, § 32 Rn. 72ff.

  65. 65.

    Vgl. Kindhäuser, LPK, 6. Aufl. 2015, § 32 Rn. 25f.; ausf. Krause GS Hilde Kaufmann 1986, 673; Jäger FS Beulke 2015, 127; a.A. Hoyer JuS 1988, 89 (96).

  66. 66.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 32 Rn. 23; Erb, in: MK-StGB, 3. Aufl. 2017, § 32 Rn. 120.

  67. 67.

    Ganz h.M., hierzu zsf. Kindhäuser, LPK, 6. Aufl. 2015, § 32 Rn. 28; vgl. auch Koch ZStW 2010, 804; Lanzrath/große Deters HRRS 2011, 161; Fahl JA 2016, 805; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 26.10.1993 - 5 StR 493/93 - BGHSt 39, 374 = NJW 1994, 871 = NStZ 1994, 277 (Anm. Hemmer-BGH-Classics Strafrecht, 2003, Nr. 8; Bandemer JA 1994, 185; Schmidt JuS 1994, 711; Spendel NStZ 1994, 279; Arzt JZ 1994, 314).

  68. 68.

    Hierzu Kunz GA 1984, 539; Schlüchter FS Lenckner 1998, 313; Herzog GS Schlüchter 2002, 209; Müssig ZStW 2003, 224; Heinrich ZIS 2010, 183; Rönnau JuS 2015, 880

  69. 69.

    B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 254ff.; krit. aber zum Erfordernis der Eignung Erb, in: MK-StGB, 3. Aufl. 2017, § 32 Rn. 150ff.; aus der umfangreichen Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 22.06.2016 - 5 StR 138/16 - NStZ 2016, 593 = NStZ-RR 2016, 271 (Anm. Erb JR 2016, 600; Satzger Jura 2017, 494; Albrecht jurisPR-StrafR 3/2017 Anm. 3).

  70. 70.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 32 Rn. 28f.; Warda Jura 1990, 344 und 393; Warda GA 1996, 405; Joecks FS Grünwald 1999, 251; aus der Rspr. vgl. OLG Düsseldorf B. v. 15.10.1993 - 2 Ss 175/93 - 65/93 II - 2 Ws 214/93 - NJW 1994, 1971 = NStZ 1994, 343.

  71. 71.

    H.M., hierzu Otto Jura 1988, 330; aus der Rspr. vgl. zuletzt OLG Düsseldorf III-1 Ws 63/16 (Anm. RÜ 2016, 637; famos 12/2016; Eisele JuS 2017, 81; Staudinger jurisPR-StrafR 26/2016 Anm. 4); BGH B. v. 22.06.2016 - 5 StR 138/16 - NStZ 2016, 593 = NStZ-RR 2016, 271 (Anm. Erb JR 2016, 600; Satzger Jura 2017, 494; Albrecht jurisPR-StrafR 3/2017 Anm. 3).

  72. 72.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 32 Rn. 30ff.

  73. 73.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 32 Rn. 31.

  74. 74.

    S. sogleich.

  75. 75.

    Hierzu Erb NStZ 2011, 186; Erb GA 2012, 65.

  76. 76.

    Vgl. Krauß FS Puppe 2011, 635; Kindhäuser FS Frisch 2013, 493; aus der Rspr. vgl. jüngst BGH B. v. 12.4.2016 - 2 StR 523/15 - NStZ 2016, 526 (Anm. Bosch Jura 2016, 1223; Hecker JuS 2016, 1036; RÜ 2016, 504; Engänder NStZ 2016, 527); OLG Düsseldorf B. v. 02.06.2016 - III-1 Ws 63/16 (Anm. RÜ 2016, 637; famos 12/2016; Eisele JuS 2017, 81; Staudinger jurisPR-StrafR 26/2016 Anm. 4).

  77. 77.

    Vgl. Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 32 Rn. 33a;aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 27.09.2012 - 4 StR 197/12 - NStZ-RR 2013, 139 = StV 2013, 503 (Anm. Bosch JK 2013 StGB § 32/38; von Heintschel-Heinegg JA 2013, 69; RÜ 2013, 25; Erb HRRS 2013, 113).

  78. 78.

    S. Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 32 Rn. 33a, 34; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 22.11.2000 - 3 StR 331/00 - NJW 2001, 1075 = NStZ 2001, 143 = StV 2001, 568 (Anm. Puppe, AT, 3. Aufl. 2016, § 15 Rn. 19ff.; Engländer Jura 2001, 534; Utsumi Jura 2001, 538; Heuchemer JA-R 2001, 81; Martin JuS 2001, 512; Mitsch JuS 2001, 751; LL 2001, 409; RÜ 2001, 78; RA 2001, 170; famos 3/2001; Eisele NStZ 2001, 416; Jäger JR 2001, 512; Roxin JZ 2001, 667).

  79. 79.

    Vgl. obige Nachweise; eine andere Frage ist, ob § 32 StGB dann auch den Verstoß gegen das WaffG rechtfertigt, hierzu Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 32 Rn. 33; aus der Rspr. vgl. BGH B. v. 13.01.2010 - 3 StR 508/09 - NStZ-RR 2010, 140.

  80. 80.

    Zur Drohung als allein erforderliche Verteidigung Momsen/Savic, in: BeckOK-StGB, Stand 01.12.2016, § 32 Rn. 28.

  81. 81.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 32 Rn. 33a; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 02.11.2011 - 2 StR 375/11 - NStZ 2012, 272 = StV 2012, 332 (Anm. Satzger JK 2012 StGB § 32/37; Jäger JA 2012, 227; Hecker JuS 2012, 263; RÜ 2012, 162; RA 2012, 109 und 117; famos 3/2012; Engländer NStZ 2012, 274; Voigt/Hoffmann-Holland NStZ 2012, 362; Mandla StV 2012, 334; Erb JR 2012, 207; van Rienen ZIS 2012, 377; Burchard HRRS 2012, 421; Kraatz Jura 2014, 787).

  82. 82.

    Momsen/Savic, in: BeckOK-StGB, Stand 01.12.2016, § 32 Rn. 28.

  83. 83.

    Hierzu vgl. Kindhäuser, LPK, 6. Aufl. 2015, § 32 Rn. 29; Schaffstein FS Welzel 1974, 557; aus der Rspr. vgl. BGH B. v. 21.03.2001 - 1 StR 48/01 - NJW 2001, 3200 = NStZ 2001, 591 = StV 2001, 566 (Anm. Eisele JA 2001, 922; LL 2001, 32; RÜ 2001, 366; RA 2001, 417; Otto NStZ 2001, 594; Kretschmer Jura 2002, 114; Martin JuS 2002, 88; Seelmann JR 2002, 249).

  84. 84.

    S.o.

  85. 85.

    Vgl. Kühl, AT, 8. Aufl. 2017, § 7 Rn. 115.

  86. 86.

    Hierzu Otto FS Würtenberger 1977, 129; Roxin ZStW 1981, 68; Kühl Jura 1990, 244; Koch ZStW 1992, 785; Sternberg-Lieben JA 1996, 568; Rönnau JuS 2012, 404; Jäger GA 2016, 258; zur Vereinbarkeit mit Art. 103 II GG vgl. Lenckner GA 1968, 1; Kratzsch GA 1971, 65; Koch ZStW 1992, 785; Erb ZStW 1996, 266; Sinn FS Wolter 2013, 503; Sinn FS Beulke 2015, 271.

  87. 87.

    Die Einordnung des Ausschlusses in Bagatellfällen ist in der Rspr. nicht immer eindeutig (z.T. Verneinen der Erforderlichkeit, z.T. Verneinen des subjektiven Rechtfertigungselements).

  88. 88.

    Hierzu Schaffstein MDR 1952, 132; Krey JZ 1979, 702; Krause GS Hilde Kaufmann 1986, 673; Bülte GA 2011, 145; Bülte NK 2016, 172.

  89. 89.

    B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 362ff.; aus der Rspr. vgl. LG München I U. v. 10.11.1987 - Ks 121 Js 4866/86 - NJW 1988, 1860 = NStZ 1989, 25 (Anm. Beulke Jura 1988, 641; Schroeder JZ 1988, 567; Mitsch JA 1989, 79; Mitsch NStZ 1989, 26; Puppe JZ 1989, 728).

  90. 90.

    Vgl. auch die sog. Parklückenfälle: Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 32 Rn. 39; aus der Rspr. vgl. BayObLG U. v. 07.02.1995 - 2 St RR 239/94 - NJW 1995, 2646 (Anm. Hemmer-BGH-Classics Strafrecht, 2003, Nr. 8; Schmidt JuS 1995, 1134; Otto JK 1996 StGB § 32/20).

  91. 91.

    Hierzu Hillenkamp/Cornelius, 32 Probleme aus dem Strafrecht AT, 15. Aufl. 2017, 3. P.; Bockelmann FS Engisch 1969, 456; Krey JZ 1979, 702; Frister GA 1985, 553; Zieschang GA 2006, 415; Bülte GA 2011, 145.

  92. 92.

    Perron, in: Sch/Sch, 29. Aufl. 2014, § 32 Rn. 62.

  93. 93.

    S. nur B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 366, 368f.

  94. 94.

    Hierzu Hillenkamp/Cornelius, 32 Probleme aus dem Strafrecht AT, 15. Aufl. 2017, 2. P.; Lenckner GA 1961, 299; Roxin ZStW 1963, 161; Krüger NJW 1970, 1483; Bockelmann FS Honig 1970, 19; Bertel ZStW 1972, 1; Schöneborn NStZ 1981, 201; Berz JuS 1984, 340; Kühl Jura 1991, 57; Matt NStZ 1993, 271; Hinz JR 1993, 353; Kühl FS Bemmann 1997, 191; Loos FS Deutsch 1999, 233; Stuckenberg JA 2001, 894; Hruschka ZStW 2001, 870; Stuckenberg JA 2002, 172; Satzger Jura 2006, 513; Freund GA 2006, 267; Lindemann/Reichling JuS 2009, 496; Grünewald ZStW 2010, 51; Oğlakcıoğlu HRRS 2010, 106; Otto FS Frisch 2013, 589; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 14.06.1972 - 2 StR 679/71 (Finnendolch) - BGHSt 24, 356 = NJW 1972, 1821 (Anm. Roxin, Höchstrichterliche Rspr. AT, 1998, Nr. 18; Roxin NJW 1972, 1823; Hassemer JuS 1973, 60; Schröder JuS 1973, 157; Lenckner JZ 1973, 253); BGH U. v. 21.03.1996 - 5 StR 432/95 (Zugabteil) - BGHSt 42, 97 = NJW 1996, 2315 = NStZ 1996, 380 = StV 1997, 296 (Anm. Roxin, Höchstrichterliche Rspr. AT, 1998, Nr. 20; Puppe, AT, 3. Aufl. 2016, § 12 Rn. 20ff.; Lesch JA 1996, 833; Krack JR 1996, 468; Otto JK 1997 StGB § 32/22; Martin JuS 1997, 177; Kühl StV 1997, 298); zuletzt BGH U. v. 24.11.2016 - 4 StR 235/16 - NStZ-RR 2017, 38.

  95. 95.

    Vgl. Kindhäuser, LPK, 6. Aufl. 2015, § 32 Rn. 54.

  96. 96.

    Zsf. m.w.N. Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 32 Rn. 44.

  97. 97.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 32 Rn. 44.

  98. 98.

    S. obige Nachweise.

  99. 99.

    Z.B. Paeffgen, in: NK, 4. Aufl. 2013, vor § 32 Rn. 147.

  100. 100.

    Vgl. Kindhäuser, LPK, 6. Aufl. 2015, § 32 Rn. 61f.

  101. 101.

    Der Sache nach auch BGH U. v. 22.11.2000 - 3 StR 331/00 - NJW 2001, 1075 = NStZ 2001, 143 = StV 2001, 568 (Anm. Puppe, AT, 3. Aufl. 2016, § 15 Rn. 19ff.; Engländer Jura 2001, 534; Utsumi Jura 2001, 538; Heuchemer JA-R 2001, 81; Martin JuS 2001, 512; Mitsch JuS 2001, 751; LL 2001, 409; RÜ 2001, 78; RA 2001, 170; famos 3/2001; Eisele NStZ 2001, 416; Jäger JR 2001, 512; Roxin JZ 2001, 667).

  102. 102.

    Vgl. nur B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 373ff.

  103. 103.

    Vgl. Erb, in: MK-StGB, 3. Aufl. 2017, § 32 Rn. 237.

  104. 104.

    Hierzu Erb, in: MK-StGB, 3. Aufl. 2017, § 32 Rn. 236; Küpper JA 2001, 438; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 09.08. 2005 - 1 StR 99/05 - NStZ 2006, 152 (Anm. RÜ 2005, 537; Satzger JK 2006 StGB § 32/29).

  105. 105.

    Hierzu Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 32 Rn. 43; Haug MDR 1964, 548; Arzt MDR 1965, 344; Baumann MDR 1965, 346; Amelung GA 1982, 381; Eggert NStZ 2001, 225; Arzt JZ 2001, 1052; Widmaier NJW 2003, 2788; Kaspar GA 2007, 36; Kretschmer StraFo 2009, 189; zur Chantage auch Amelung GA 1982, 381; Krause FS Spendel 1992, 547; Müller NStZ 1993, 366; Novoselec NStZ 1997, 218; Amelung NStZ 1998, 70.

  106. 106.

    Hierzu Schaffstein MDR 1952, 132; Krause GA 1979, 329; Krause GS Hilde Kaufmann 1986, 673; aus der Rspr. vgl. OLG Düsseldorf B. v. 02.06.2016 - III-1 Ws 63/16 (Anm. RÜ 2016, 637; famos 12/2016; Eisele JuS 2017, 81; Staudinger jurisPR-StrafR 26/2016 Anm. 4).

  107. 107.

    Hierzu Engels GA 1982, 109; Schroth NJW 1984, 2562; Wohlers JZ 1999, 434; Zieschang Jura 2003, 527; Kretschmer JR 2008, 51; Kretschmer JA 2015, 589; aus der Rspr. vgl. BGH B. v. 21.03.2001 - 1 StR 48/01 - NJW 2001, 3200 = NStZ 2001, 591 = StV 2001, 566 (Anm. Eisele JA 2001, 922; LL 2001, 32; RÜ 2001, 366; RA 2001, 417; Otto NStZ 2001, 594; Kretschmer Jura 2002, 114; Martin JuS 2002, 88; Seelmann JR 2002, 249); BGH B. v. 12.04.2016 - 2 StR 523/15 - NStZ 2016, 526 (Anm. Bosch Jura 2016, 1223; Hecker JuS 2016, 1036; RÜ 2016, 504; Engänder NStZ 2016, 527).

  108. 108.

    Vgl. nur B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 381.

  109. 109.

    Hierzu Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 32 Rn. 61 ff.; Brugger JZ 2000, 165; Merten JR 2003, 404; Jerouschek/Kölbel JZ 2003, 613; Kinzig ZStW 2003, 791; Fahl JR 2004, 182; Hilgendorf JZ 2004, 331; Neuhaus GA 2004, 521; Saliger ZStW 2004, 35; Jahn KritV 2004, 24; Lüderssen FS Rudolphi 2004, 691; Lisken FS Tondorf 2004, 211; Perron FS Weber 2004, 143; Erb Jura 2005, 24; Norouzi JA 2005, 306; Jerouschek JuS 2005, 296; Herzberg JZ 2005, 321; Roxin FS Eser 2005, 461; Joerden FS Hruschka 2005, 495; Roxin FS Nehm 2006, 205; Fahl Jura 2007, 743; Greco GA 2007, 628; Merkel FS Jakobs 2007, 375; Gössel FS Otto 2007, 41; Seebode FS Otto 2007, 999; Jäger JA 2008, 678; Prittwitz FS Herzberg 2008, 515; Jäger FS Herzberg 2008, 539; Erb FS Seebode 2008, 99; Spinellis FS Seebode 2008, 387; Ambos ZStW 2010, 504; Eser FS Hassemer 2010, 713; Ambos FS Loos 2010, 5; Fahl JR 2011, 338; Kargl FS Puppe 2011, 1163; Gómez Navajas FS Roxin 2011, 627; Mitsch FS Roxin 2011, 639; Amelung JR 2012, 18; Greve ZIS 2014, 236.

  110. 110.

    Kühl, AT, 8. Aufl. 2017, § 7 Rn. 156a.

  111. 111.

    Hierzu Erb, in: MK-StGB, 3. Aufl. 2017, § 32 Rn. 72 ff.; Erb FS Gössel 2002, 217; aus der Rspr. vgl. OLG Hamm B. v. 07.05.2009 - 3 Ss 180/09 - NStZ-RR 2009, 271 (Anm. Zimmermann JR 2010, 363).

  112. 112.

    Hierzu Seier NJW 1987, 2476; Sternberg-Lieben/Sternberg-Lieben JuS 1999, 444; Kasiske Jura 2004, 832; Kuhlen GA 2008, 282; Kaspar JuS 2014, 769.

  113. 113.

    Hierzu Bergmann JuS 1989, 109; Zieschang JA 2007, 679; Erb JuS 2010, 17 und 108.

  114. 114.

    Hierzu Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 34 Rn. 2; Gimbernat Ordeig FS Welzel 1974, 485; Hruschka JuS 1979, 385; Lenckner GA 1985, 295; Kühl FS Lenckner 1998, 143; Küper JZ 2005, 105; Frisch FS Puppe 2011, 425; Frisch GA 2016, 121.

  115. 115.

    Hierzu Otto Jura 1999, 552; Kretschmer Jura 2005, 662; Zieschang GA 2006, 1.

  116. 116.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 34 Rn. 4; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 28.06.2016 - 1 StR 613/15 - BGHSt 61, 202 = NJW 2016, 2818 (Anm. Bosch Jura 2017, 114; Kudlich JA 2017, 71); vgl. auch die Gefahrbegriffe bei verschiedenen Straftatbeständen (z.B. §§ 221, 249, 255, 306a, 315b, 315c StGB).

  117. 117.

    Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 34 Rn. 15; näher Schaffstein FS Bruns 1978, 89.

  118. 118.

    Zum ganzen (krit.) Erb, in: MK-StGB, 3. Aufl. 2017, § 32 Rn. 61ff.

  119. 119.

    Kindhäuser, LPK, 6. Aufl. 2015, § 34 Rn. 24.

  120. 120.

    Kühl, AT, 8. Aufl. 2017, § 8 Rn. 35.

  121. 121.

    B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 410.

  122. 122.

    Vgl. Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 34 Rn. 13; aus der Rspr. vgl. OLG Frankfurt B. v. 11.12.1978 - 4 Ws 127/78 - NJW 1979, 1172 (Anm. Hassemer JuS 1979, 747).

  123. 123.

    Kindhäuser, LPK, 6. Aufl. 2015, § 34 Rn. 20.

  124. 124.

    Hierzu B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 410; aus der Rspr. vgl. OLG Koblenz U. v. 25.07.1963 - (2) Ss 248/63 - NJW 1963, 1991 (Anm. Seidel NJW 1964, 214); OLG Frankfurt U. v. 28.08.1995 - 3 Ss 116/95 - NStZ-RR 1996, 136 (Anm. Otto JK 1996 StGB § 34/2).

  125. 125.

    Hierzu Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 32 Rn. 34.

  126. 126.

    Hierzu Dencker FS Frisch 2013, 477; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 28.06.2016 - 1 StR 613/15 - BGHSt 61, 202 = NJW 2016, 2818 (Anm. Bosch Jura 2017, 114; Kudlich JA 2017, 71).

  127. 127.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 34 Rn. 7f.

  128. 128.

    Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 34 Rn. 18; Küper FS Rudolphi 2004, 151.

  129. 129.

    Hierzu vgl. Lackner/Kühl, StGB, 28. Aufl. 2014, § 34 Rn. 3, 9; Hillenkamp FS Miyazawa 1995, 141; Trechsel KritV-FG Hassemer 2000, 183; Widmaier NJW 2003, 2788; Welke ZRP 2004, 15; Adomeit/Beckemper JA 2005, 35; Haverkamp GA 2006, 586; Schneider NStZ 2015, 64; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 12.07.1966 - 1 StR 291/66 (Bratpfanne) - NJW 1966, 1823 (Anm. Hertel NJW 1966, 2418; Kion JuS 1967, 499); BGH B. v. 02.08.1983 - 5 StR 503/83 - NJW 1983, 2456 = NStZ 1984, 20 = StV 1983, 458 (Anm. Hassemer JZ 1983, 967; Seier JA 1984, 261; Hassemer JuS 1984, 66; Rengier NStZ 1984, 21; Spendel StV 1984, 45; Günther JR 1985, 268).

  130. 130.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 34 Rn. 9; näher Lenckner FS Lackner 1987, 95.

  131. 131.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 34 Rn. 10; aus der Rspr. vgl. OLG Naumburg B. v. 24.04.2013 - 2 Ss 58/12 - NStZ 2013, 718 = StV 2014, 225 (Anm. Jahn JuS 2013, 1139).

  132. 132.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 34 Rn. 9; Pelz NStZ 1995, 305; Béguelin GA 2013, 473; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 28.06.2016 - 1 StR 613/15 - BGHSt 61, 202 = NJW 2016, 2818 (Anm. Bosch Jura 2017, 114; Kudlich JA 2017, 71).

  133. 133.

    Vgl. Perron, in: Sch/Sch, 29. Aufl. 2014, § 34 Rn. 20a; aus der Rspr. vgl. OLG Koblenz U. v. 16.04.1987 - 1 Ss 125/87 - NJW 1988, 2316 (Anm. Puppe, AT, 3. Aufl. 2016, § 13 Rn. 6ff.; Mitsch JuS 1989, 964).

  134. 134.

    Hierzu B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 422ff.

  135. 135.

    Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 34 Rn. 26.

  136. 136.

    Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 34 Rn. 27.

  137. 137.

    Vgl. Weidemann, in: BeckOK-StGB, Stand 01.12.2016, § 203 Rn. 45; Eberbach MedR 1987, 267; Kreuzer ZStW 1988, 786; aus der Rspr. vgl. OLG Frankfurt B. v. 08.07.1999 - 8 U 67/99 - NJW 2000, 875 = NStZ 2001, 150 (Anm. Otto JK 2001 StGB § 203/2; Wolfslast NStZ 2001, 151).

  138. 138.

    Näher Peters JR 1950, 742; Oehler JR 1951, 489; Küper JuS 1971, 474; Küper JuS 1981, 785; Hörnle FS Herzberg 2008, 555; aus der Rspr. vgl. OGH U. v. 05.03.1949 - StS 19/49 (Euthanasie) - OGHSt 1, 321 (Anm. Peters JR 1949, 496; Schmidt SJZ 1949, 559; Welzel MDR 1949, 373; Klefisch MDR 1950, 258).

  139. 139.

    Hierzu Jäger ZStW 2003, 765; Hirsch FS Küper 2007, 149.

  140. 140.

    Vgl. auch schon den antiken Fall des „Brett des Karneades“, hierzu Momsen/Savic, in: BeckOK-StGB, Stand 01.12.2016, § 35 Rn. 4; Hruschka GA 1991, 1; Koriath JA 1998, 250; Maultzsch JA 1999, 429.

  141. 141.

    Zum Flugzeugabschuss zur Anschlagsverhinderung Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 34 Rn. 17ff.; Jerouschek FS Schreiber 2003, 185; Sinn NStZ 2004, 585; Mitsch GA 2006, 11; Gropp GA 2006, 284; Isensee FS Jakobs 2007, 205; Rogall NStZ 2008, 1; Ladiges ZIS 2008, 129; Streng FS Stöckel 2010, 135; Roxin ZIS 2011, 552; vgl. auch den zwischenzeitlichen § 14 III LuftSiG (für verfassungswidrig erklärt: BVerfG U. v. 15.02.2006 - 1 BvR 357/05 - BVerfGE 115, 118 = NJW 2006, 751 (Anm. LL 2006, 269)); hierzu Sinn NStZ 2004, 585; Merkel JZ 2007, 373.

  142. 142.

    S. z.B. Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 34 Rn. 14ff.; ausf. Roxin FS Jescheck 1985, 457; Pawlik GA 2003, 12; Günther FS Amelung 2009, 147.

  143. 143.

    Zum Begriff der Wesentlichkeit i.S.d. § 34 StGB Küper GA 1983, 289; Hoyer FS Küper 2007, 173.

  144. 144.

    Näher Grebing GA 1979, 81; Joerden GA 1991, 411.

  145. 145.

    Kindhäuser, LPK, 6. Aufl. 2015, § 34 Rn. 38; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 28.06.2016 - 1 StR 613/15 - BGHSt 61, 202 = NJW 2016, 2818 (Anm. Bosch Jura 2017, 114; Kudlich JA 2017, 71).

  146. 146.

    Hierzu Perron, in: Sch/Sch, 29. Aufl. 2014, § 34 Rn. 41; krit. Abramenko NStZ 2001, 71.

  147. 147.

    Hierzu Neumann JA 1988, 329; Meyer GA 2004, 356; Matsumiya FS Jakobs 2007, 361; Bünemann/Hömpler Jura 2010, 184; Dann wistra 2011, 127; Brand/Lenk JuS 2013, 883.

  148. 148.

    Vgl. Wessels/Beulke/Satzger, AT, 46. Aufl. 2016, Rn. 443.

  149. 149.

    Z.B. Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 34 Rn. 45ff.

  150. 150.

    Hierzu Krey/Esser, AT, 6. Aufl. 2016, Rn. 610; Küper JZ 1980, 755.

  151. 151.

    Hierzu Kindhäuser, LPK, 6. Aufl. 2015, § 34 Rn. 40.

  152. 152.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 34 Rn. 25.

  153. 153.

    Kühl, AT, 8. Aufl. 2017, § 8 Rn. 142.

  154. 154.

    B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 426.

  155. 155.

    BayObLG NJW 1978, 2046.

  156. 156.

    B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 427.

  157. 157.

    Vgl. nur B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 429ff.

  158. 158.

    Zu § 228 BGB Pawlik Jura 2002, 26; Pawlik GA 2003, 12.

  159. 159.

    Dennhardt, in. BeckOK-BGB, Stand 01.11.2016, § 228 Rn. 5; aus der Rspr. vgl. RGSt 34, 295; RGSt 36, 236.

  160. 160.

    Hierzu B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 488ff.

  161. 161.

    Vgl. Kühl, AT, 8. Aufl. 2017, § 8 Rn. 83.

  162. 162.

    Zu § 127 StPO vgl. die Kommentierungen zur StPO, z.B. Meyer-Goßner/Schmitt, StPO, 59. Aufl. 2016; Joecks, StPO, 4. Aufl. 2015; des Weiteren Borchert JA 1982, 338; Arzt FS Kleinknecht 1985, 1; Geppert Jura 1991, 269; Schröder Jura 1999, 10; Kargl NStZ 2000, 8; Otto Jura 2003, 685; Meyer-Mews JA 2006, 206; Satzger Jura 2009, 107; Bülte ZStW 2009, 377; Wagner ZJS 2011, 465; Sickor JuS 2012, 1074.

  163. 163.

    Meyer-Goßner/Schmitt, StPO, 59. Aufl. 2016, § 127 Rn. 7.

  164. 164.

    Vgl. Krey/Esser, AT, 6. Aufl. 2016, Rn. 650.

  165. 165.

    Krey/Esser, AT, 6. Aufl. 2016, Rn. 650; a.A. Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, vor § 32 Rn. 7.

  166. 166.

    Hierzu Hillenkamp/Cornelius, 32 Probleme aus dem Strafrecht AT, 15. Aufl. 2017, 8. P.; Fincke GA 1971, 41; aus der Rspr. vgl. zuletzt OLG Celle U. v. 26.11.2014 - 32 Ss 176/14 - StV 2016, 295 (Anm. Bosch Jura 2015, 1261; Jahn JuS 2015, 565).

  167. 167.

    OLG Hamm U. v. 24.11.1976 - 4 Ss 263/76 - NJW 1977, 590 (Anm. Puppe, AT, 3. Aufl. 2016, § 12 Rn. 6ff.; Thomas JA 1977, 239; Hassemer JuS 1977, 476; Schumann JuS 1979, 559).

  168. 168.

    Vgl. nur Krey/Esser, AT, 6. Aufl. 2016, Rn. 646.

  169. 169.

    Z.B. B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 508.

  170. 170.

    So OLG Hamm B. v. 08.01.1998 - 2 Ss 1526/97 - NStZ 1998, 370 (Anm. LL 1998, 592).

  171. 171.

    Meyer-Goßner/Schmitt, StPO, 59. Aufl. 2016, § 127 Rn. 5.

  172. 172.

    Hierzu vgl. BayObLG B. v. 25.07.2002 - 5 StR RR 209/2002 - NStZ-RR 2002, 336 (Anm. Otto JK 2003 StPO § 127/5).

  173. 173.

    Meyer-Goßner/Schmitt, StPO, 59. Aufl. 2016, § 127 Rn. 11.

  174. 174.

    B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 502; aus der Rspr. vgl. BGH B. v. 11.09.1997 - 4 StR 296/97 - NStZ-RR 1998, 50 = StV 1998, 481 (Anm. Geppert JK 1998 StPO § 127/3).

  175. 175.

    Vgl. hierzu aus der Rspr. BGH B. v. 11.09.1997 - 4 StR 296/97 - NStZ-RR 1998, 50 = StV 1998, 481 (Anm. Geppert JK 1998 StPO § 127/3).

  176. 176.

    B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 503.

  177. 177.

    So Kühl, AT, 8. Aufl. 2017, § 7 Rn. 91; krit. aber Krey/Esser, AT, 6. Aufl. 2016, Rn. 653.

  178. 178.

    Meyer-Goßner/Schmitt, StPO, 59. Aufl. 2016, § 127 Rn. 8.

  179. 179.

    Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, vor § 32 Rn. 21; näher Weigend ZStW 1986, 44.

  180. 180.

    Hierzu Geerds GA 1954, 262; Bergmann JuS 1989, L65; Amelung/Eymann JuS 2001, 937; Rönnau Jura 2002, 595 und 665; Dölling FS Gössel 2002, 209; Otto Jura 2004, 679; Rönnau JuS 2007, 18; Beulke FS Otto 2007, 207; Kindhäuser GA 2010, 490; Beckert JA 2013, 507.

  181. 181.

    Vgl. aber im Zivilrecht nunmehr § 630d BGB bzgl. medizinischer Maßnahmen.

  182. 182.

    Z.B. BGH U. v. 10.07.1962 - 1 StR 194/62 (Krankenseelsorger, Pockenarzt) - BGHSt 17, 359 = NJW 1963, 165 und 400 (Anm. Roxin, Höchstrichterliche Rspr. AT, 1998, Nr. 32; Preuße JuS 1963, 161; Rutkowsky NJW 1963, 166; Gimbernat Ordeig FS Frisch 2013, 291).

  183. 183.

    S. nur Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, vor § 32 Rn. 18; ausf. zur Frage der dogmatischen Einordnung de Vicente Remesal FS Roxin 2001, 379; Kindhäuser FS Rudolphi 2004, 135; Roxin FS Amelung 2009, 269; Gropp GA 2015, 5

  184. 184.

    Z.B. Kindhäuser, LPK, 6. Aufl. 2015, vor § 13 Rn. 162 m.w.N.

  185. 185.

    Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, vor § 32 Rn. 19.

  186. 186.

    Vgl. Baumann JZ 1960, 8; de Vicente Remesal FS Roxin 2001, 379; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 13.05.1969 - 2 StR 616/68 - BGHSt 23, 1 = NJW 1969, 1582 (Anm. Peters JR 1970, 68).

  187. 187.

    B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 450.

  188. 188.

    Kindhäuser, LPK, 6. Aufl. 2015, vor § 32 Rn. 169.

  189. 189.

    Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, vor § 32 Rn. 23.

  190. 190.

    Hierzu Kühl, AT, 8. Aufl. 2017, § 17 Rn. 82ff.; vgl. auch Geppert ZStW 1971, 947 (Mitfahrer); Schaffstein FS Welzel 1974, 557; Weber FS Baumann 1992, 43; Schroeder JuS 1994, 846; Hauck GA 2012, 202; Stefanopoulou ZStW 2012, 689; aus der Rspr. vgl. RG U. v. 03.01.1923 - IV 529/22 (Memel) - RGSt 57, 172; BGH U. v. 20.11.2008 - 4 StR 328/08 (Beschleunigungsrennen) - BGHSt 53, 55 = NJW 2009, 1155 = NStZ 2009, 148 (Anm. Puppe, AT, 3. Aufl. 2016, § 6 Rn. 5ff.; Satzger JK 2009 StGB § 222/8; Kudlich JA 2009, 389; Jahn JuS 2009, 370; Brüning ZJS 2009, 194; LL 2009, 179; RÜ 2009, 164; RA 2009, 68; Kühl NJW 2009, 1158; Duttge NStZ 2009, 690; Roxin JZ 2009, 399; Puppe GA 2009, 486; Renzikowski HRRS 2009, 347).

  191. 191.

    Vgl. BGH U. v. 22.01.1953 - 4 StR 373/52 (Prügelei) - BGHSt 4, 88 = NJW 1953, 912 (Anm. Roxin, Höchstrichterliche Rspr. AT, 1998, Nr. 28).

  192. 192.

    Vgl. BGH U. v. 20.11.2008 - 4 StR 328/08 (Beschleunigungsrennen) - BGHSt 53, 55 = NJW 2009, 1155 = NStZ 2009, 148 (Anm. Puppe, AT, 3. Aufl. 2016, § 6 Rn. 5ff.; Satzger JK 2009 StGB § 222/8; Kudlich JA 2009, 389; Jahn JuS 2009, 370; Brüning ZJS 2009, 194; LL 2009, 179; RÜ 2009, 164; RA 2009, 68; Kühl NJW 2009, 1158; Duttge NStZ 2009, 690; Roxin JZ 2009, 399; Puppe GA 2009, 486; Renzikowski HRRS 2009, 347).

  193. 193.

    Kühl, AT, 8. Aufl. 2017, § 17 Rn. 83 m.w.N.

  194. 194.

    Hierzu Wedlich ZJS 2013, 559.

  195. 195.

    Zur Beschneidung Eser/Sternberg-Lieben, in: Sch/Sch, 29. Aufl. 2014, § 223Rn. 12a ff.; Putzke NJW 2008, 1568; Jerouschek NStZ 2008, 313; Putzke MedR 2008, 268; Putzke FS Herzberg 2008, 669; Herzberg JZ 2009, 332; Hagemeier/Bülte JZ 2010, 406; Herzberg ZIS 2010, 471; Walter JZ 2012, 1110; Brocke/Weidling StraFo 2012, 450; Herzberg ZIS 2012, 486; Herzberg MedR 2012, 169; Isensee JZ 2013, 317; Hörnle/Huster JZ 2013, 328; Pekárek ZIS 2013, 514; Alatovic/Helmken NK 2013, 120; Herzberg ZIS 2014, 56; Fahl FS Beulke 2015, 81; aus der Rspr. vgl. LG Köln U. v. 07.05.2012 - 151 Ns 169/11 - NJW 2012, 2128 = NStZ 2012, 449 = StV 2012, 603 (Anm. Muckel JA 2012, 636; Jahn JuS 2012, 850; LL 2012, 808; RÜ 2012, 573; RA 2012, 414; famos 12/2012; Bartsch StV 2012, 604; Kempf JR 2012, 436; Rox JZ 2012, 806; Beulke/Dießner ZIS 2012, 338; Peglau jurisPR-StrafR 15/2012 Anm. 2; Satzger JK 2013 StGB § 223/7).

  196. 196.

    Lackner/Kühl, StGB, 28. Aufl. 2014, vor § 32 Rn. 17.

  197. 197.

    Kindhäuser, LPK, 6. Aufl. 2015, vor § 13 Rn. 170; ausf. Amelung ZStW 1992, 525 und 821; Amelung JR 1999, 45; aus der Rspr. vgl. zuletzt OLG Hamburg B. v. 08.06.2016 - 1 Ws 131/16 - NStZ 2016, 530 (Anm. RÜ 2016, 640; Miebach NStZ 2016, 536; Wilhelm HRRS 2017, 68); BGH U. v. 24.11.2016 - 4 StR 289/16 - NStZ 2017, 219 (Anm. Jäger NStZ 2017, 222).

  198. 198.

    Eschelbach, in: BeckOK-StGB, Stand 01.12.2016, § 228 Rn. 13; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 12.10.1999 - 1 StR 417/99 - NStZ 2000, 87 (Anm. Otto JK 2000 StGB § 228/2).

  199. 199.

    Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, vor § 32 Rn. 27; ausf. Lenckner ZStW 1960, 446; Exner Jura 2013, 103; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 07.08.1984 - 1 StR 200/84 (Stechapfeltee) - NStZ 1985, 25 (Anm. Fahl JA 1998, 105).

  200. 200.

    Hierzu Schlehofer, in: MK-StGB, 3. Aufl. 2017, vor § 32 Rn. 148; Hillenkamp/Cornelius, 32 Probleme aus dem Strafrecht AT, 15. Aufl. 2017, 6. P.

  201. 201.

    Lenckner/Sternberg-Lieben, in: Sch/Sch, 29. Aufl. 2014, vor § 32 Rn. 40; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 22.01.1953 - 4 StR 373/52 (Prügelei) - BGHSt 4, 88 = NJW 1953, 912 (Anm. Roxin, Höchstrichterliche Rspr. AT, 1998, Nr. 28).

  202. 202.

    Eser/Sternberg-Lieben, in: Sch/Sch, 29. Aufl. 2014, § 223 Rn. 38a; aus der Rspr. vgl. OLG Frankfurt U v. 30.11.1990 - 1 Ss 466/89 - NJW 1991, 763 = NStZ 1991, 235 (Anm. Geppert JK 1991 StGB § 223/1; Radloff NStZ 1991, 236).

  203. 203.

    Hierzu Kindhäuser, LPK, 6. Aufl. 2015, vor § 13 Rn. 180ff.; ausf. Amelung ZStW 1997, 490.

  204. 204.

    Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, vor § 32 Rn. 33ff., der allerdings bzgl. der Drohung auf den Maßstab des § 35 StGB abstellt.

  205. 205.

    S. Kühl, AT, 8. Aufl. 2017, § 9 Rn. 37ff. und 40ff.

  206. 206.

    Hierzu Hillenkamp/Cornelius, 32 Probleme aus dem Strafrecht AT, 15. Aufl. 2017, 7. P.; Kühne JZ 1979, 241; Roxin GS Noll 1984, 275; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 23.12.1986 - 1 StR 598/86 - NJW 1987, 1495 = NStZ 1987, 174 (Anm. Geppert JK 1987 StGB § 223a/2; Hassemer JuS 1987, 661; Wolski GA 1987, 527; Sowada JR 1988, 123).

  207. 207.

    Z.B. Kindhäuser, LPK, 6. Aufl. 2015, vor § 13 Rn. 184.

  208. 208.

    Vgl. Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, vor § 32 Rn. 31.

  209. 209.

    Zsf. Kindhäuser, LPK, 6. Aufl. 2015, vor § 131 Rn. 186ff.

  210. 210.

    Kühl, AT, 8. Aufl. 2017, § 9 Rn. 40.

  211. 211.

    Z.B. BGH U. v. 28.11.1957 - 4 StR 525/57 (Myom) - BGHSt 11, 111 = NJW 1958, 267 (Anm. Roxin, Höchstrichterliche Rspr. AT, 1998, Nr. 30; Puppe, AT, 3. Aufl. 2016, § 11 Rn. 9ff. und § 15 Rn. 1ff.; Baumann NJW 1958, 2092; Schmidt JR 1958, 226); BGH U. v. 04.10.1999 - 5 StR 712/98 (Sterilisation nach Kaiserschnitt) - BGHSt 45, 219 = NJW 2000, 885 = StV 2004, 371 (Anm. Geppert JK 2000 StGB § 226/9; RÜ 2000, 65; RA 2000, 212; Hoyer JR 2000, 473; Wasserburg StV 2004, 373).

  212. 212.

    S. nur Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 223 Rn. 16ff.; ausf. Kaufmann ZStW 1961, 341; Niese FS Schmidt 1961, 364; Graefe/Clauß JR 1962, 254; Kohlhaas NJW 1963, 2348; Hardwig GA 1965, 161; Krauß FS Bockelmann 1979, 557; Bockelmann ZStW 1981, 105; Meyer GA 1998, 415; Kargl GA 2001, 538; Bollacher/Stockburger Jura 2006, 908; Gropp GA 2015, 5.

  213. 213.

    Lackner/Kühl, StGB, 28. Aufl. 2014, § 223 Rn. 8; Schwalm MDR 1960, 722; Bockelmann NJW 1961, 945; Grünwald ZStW 1961, 5; Hollmann NJW 1973, 1393; Jacob Jura 1982, 529; Liebhardt/Penning FS Spann 1986, 434; Burgert JA 2016, 246; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 22.12.2010 - 3 StR 239/10 (Zitronensaft) - NJW 2011, 1088 = NStZ 2011, 343 (Anm. Bosch JK 2011 StGB § 223/5; Jahn JuS 2011, 468; Zöller ZJS 2011, 173; LL 2011, 641; RA 2011, 223; Schiemann NJW 2011, 1046; Hardtung NStZ 2011, 635; Ziemann/Ziethen HRRS 2011, 394; Widmaier FS Roxin 2011, 439).

  214. 214.

    Vgl. Mansel, in: Jauernig, BGB, 16. Aufl. 2015, § 630d Rn. 2, 630c Rn. 1ff.

  215. 215.

    Hierzu Hirsch/Weißauer MedR 1983, 41; Kuhlen FS Müller-Dietz 2001, 431; Kuhlen FS Roxin 2001, 331; Puppe GA 2003, 764; Otto Jura 2004, 679; Mitsch JZ 2005, 279; Kuhlen JZ 2005, 713; Böcker JZ 2005, 925; Duttge FS Schroeder 2006, 179; Gropp FS Schroeder 2006, 197; Jäger FS Jung 2007, 345; Sickor JA 2008, 11; Sickor JR 2008, 179; Otto/Albrecht Jura 2010, 264; Renzikoswki FS Fischer 2010, 365; Rosenau FS Maiwald 2010, 683; Yamanaka FS Maiwald 2010, 865; Jansen ZJS 2011, 482; Schlehofer FS Puppe 2011, 953; Weber FS Puppe 2011, 1059; Sowada NStZ 2012, 1; Merkel JZ 2013, 975; Swoboda ZIS 2013, 18; Rönnau JuS 2014, 882; Haas GA 2015, 147; Zabel GA 2015, 219; Tag ZStW 2015, 523; Krüger FS Beulke 2015, 137; Saliger FS Beulke 2015, 257; Sternberg-Lieben FS Beulke 2015, 299; Puppe ZIS 2016, 366; Böse ZIS 2016, 495; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 29.06.1995 - 4 StR 760/94 (Surgibone) - NStZ 1996, 34 = StV 1996, 148 (Anm. Ulsenheimer NStZ 1996, 132; Rigizahn JR 1996, 72; Jordan JR 1997, 32).

  216. 216.

    Vgl. Rönnau JZ 2004, 801.

  217. 217.

    S. obige Nachweise.

  218. 218.

    Vgl. Wessels/Beulke/Satzger, AT, 46. Aufl. 2016, Rn. 384a.

  219. 219.

    Z.B. Krey/Esser, AT, 6. Aufl. 2016, Rn. 682.

  220. 220.

    Hierzu auch und gerade aus strafrechtlicher Sicht Conrad/Koranyi JuS 2013, 979; Merkel JZ 2013, 975.

  221. 221.

    Hierzu Krey/Esser, AT, 6. Aufl. 2016, Rn. 664; Kohlhaas NJW 1963, 2348; Roxin JuS 1964, 373; Roth-Stielow JR 1965, 210; Berz GA 1969, 145; Schmitt GS Schröder 1978, 263; Frisch FS H. J. Hirsch 1999, 485; Duttge GS Schlüchter 2002, 775; Jakobs FS Schroeder 2006, 507; Kühl FS Schroeder 2006, 521; Kühl FS Jakobs 2007, 293; Nitschmann ZStW 2007, 547; Duttge NStZ 2009, 690; Hirsch FS Amelung 2009, 181; Bott/Volz JA 2009, 421; Kühl FS Puppe 2011, 653; aus der umfangreichen Rspr. vgl. zuletzt BGH U. v. 22.01.2015 - 3 StR 233/14 - BGHSt 60, 166 = NJW 2015, 1540 = NStZ 2015, 270 (Anm. Satzger Jura 2015, 1138; LL 2015, 663; RÜ 2015, 305; Mitsch NJW 2015, 1545; Zabel JR 2015, 619; Knauer HRRS 2015, 435).

  222. 222.

    Ganz h.M., s. nur Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, Rn. 6.

  223. 223.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 228 Rn. 8; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 26.05.2004 - 2 StR 505/03 (Sadomasochismus) - BGHSt 49, 166 = NJW 2004, 2458 = NStZ 2004, 621 = StV 2004, 655 (Anm. RÜ 2004, 480; RA 2004, 582; Hirsch JR 2004, 475; Hardtung Jura 2005, 401; Petersohn JA 2005, 93; Stree NStZ 2005, 40; Arzt JZ 2005, 103; Gropp ZJS 2012, 602).

  224. 224.

    Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, § 228 Rn. 2.

  225. 225.

    Für Verfassungswidrigkeit der Norm z.B. Stree/Sternberg-Lieben, in: Sch/Sch, 29. Aufl. 2014, § 228 Rn. 1f.

  226. 226.

    S.o.

  227. 227.

    Vgl. nur Joecks, StGB, 11. Aufl. 2014, Rn. 3ff.

  228. 228.

    Vgl. nur die Auseinandersetzung mit der älteren Rspr. bei BGH U. v. 26.05.2004 - 2 StR 505/03 (Sadomasochismus) - BGHSt 49, 166 (170ff.).

  229. 229.

    Speziell zum Sadomasochismus Sitzmann GA 1991, 71.

  230. 230.

    Vgl. nur Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 228 Rn. 12ff.

  231. 231.

    Zu Gruppenschlägereien Spoenle NStZ 2011, 552.

  232. 232.

    Vgl. nur Kühl, AT, 8. Aufl. 2017, § 9 Rn. 31; anders Schlehofer, in: MK-StGB, 3. Aufl. 2017, vor § 32 Rn. 146; vgl. auch Böhmer JR 1969, 54.

  233. 233.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 228 Rn. 5; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 10.07.1962 - 1 StR 194/62 (Krankenseelsorger, Pockenarzt) - BGHSt 17, 359 = NJW 1963, 165 und 400 (Anm. Roxin, Höchstrichterliche Rspr. AT, 1998, Nr. 32; Preuße JuS 1963, 161; Rutkowsky NJW 1963, 166; Gimbernat Ordeig FS Frisch 2013, 291).

  234. 234.

    Kargl, in: NK, 4. Aufl. 2013, § 201 Rn. 24; aus der Rspr. vgl. OLG Jena U. v. 24.04.1995 - 1 Ss 184/94 - NStZ 1995, 502 (Anm. Otto JK 1996 StGB § 201/2; Joerden JR 1996, 265).

  235. 235.

    B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 460.

  236. 236.

    Eser/Sternberg-Lieben, in: Sch/Sch, 29. Aufl. 2014, § 223 Rn. 44b; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 28.11.1957 - 4 StR 525/57 (Myom) - BGHSt 11, 111 = NJW 1958, 267 (Anm. Roxin, Höchstrichterliche Rspr. AT, 1998, Nr. 30; Puppe, AT, 3. Aufl. 2016, § 11 Rn. 9ff. und § 15 Rn. 1ff.; Baumann NJW 1958, 2092; Schmidt JR 1958, 226).

  237. 237.

    B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 473.

  238. 238.

    Näher Geppert ZStW 1971, 947 (Mitfahrer); Schaffstein FS Welzel 1974, 557; Grünewald GA 2012, 364; aus der Rspr. vgl. AG Saalfeld U. v. 08.03.2004 - 635 Js 25691/03 2 Ds jugs (Anm. Otto JK 2005 StGB § 228/5).

  239. 239.

    So auch z.B. Kühl, AT, 8. Aufl. 2017, § 9 Rn. 41; a.A. z.B. B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 462.

  240. 240.

    B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 445; Exner Jura 2013, 103; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 21.11.1974 - 4 StR 502/74 - BGHSt 26, 70 = NJW 1975, 269 (Anm. Lampe JR 1975, 424).

  241. 241.

    B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 447; aus der Rspr. vgl. RG U. v. 17.09.1934 - 2 D 839/33 - RGSt 68, 306

  242. 242.

    Wiederum in Abgrenzung zur bloßen Duldung, B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 446; aus der Rspr. vgl. RG U.v. 17.09.1934 - 2 D 839/33 - RGSt 68, 306.

  243. 243.

    B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 446, 448.

  244. 244.

    Hierzu Roxin FS Welzel 1974, 447; Yoshida FS Roxin 2001, 401; Mitsch ZJS 2012, 38.

  245. 245.

    B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 453; aus der Rspr. vgl. BGH B. v. 25.03.1988 - 2 StR 93/88 - BGHSt 35, 246 = NJW 1988, 2310 = NStZ 1988, 406 = StV 1988, 523 (Anm. Roxin, Höchstrichterliche Rspr. AT, 1998, Nr. 34; Sonnen JA 1988, 639; Fuchs StV 1988, 524; Giesen JZ 1988, 1022; Geppert JK 1989 StGB § 224/3; Hassemer JuS 1989, 145; Müller-Dietz JuS 1989, 280; Hoyer StV 1989, 245).

  246. 246.

    I.E. problematisch, vgl. hierzu Schmitz, in: MK-StGB, 2. Aufl. 2012, § 242 Rn. 83; Ludwig/Lange JuS 2000, 446; Marlie JA 2007, 112; aus der Rspr. vgl. BGH B. v. 24.06.2014 - 2 StR 73/14 - BGHSt 59, 260 = NJW 2014, 2887 = NStZ 2015, 156 = StV 2015, 114 (Anm. Kudlich JA 2014, 873; RÜ 2014, 786; Jahn JuS 2015, 82; Theile/Stürmer ZJS 2015, 123; famos 7/2015; Floeth NZV 2015, 95; Mitsch NZV 2015, 423).

  247. 247.

    B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. .

  248. 248.

    Kühl, AT, 8. Aufl. 2017, § 9 Rn. 46.

  249. 249.

    B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 477; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 28.11.1957 - 4 StR 525/57 (Myom) - BGHSt 11, 111 = NJW 1958, 267 (Anm. Roxin, Höchstrichterliche Rspr. AT, 1998, Nr. 30; Puppe, AT, 3. Aufl. 2016, § 11 Rn. 9ff. und § 15 Rn. 1ff.; Baumann NJW 1958, 2092; Schmidt JR 1958, 226); BGH U. v. 04.10.1999 - 5 StR 712/98 (Sterilisation nach Kaiserschnitt) - BGHSt 45, 219 = NJW 2000, 885 = StV 2004, 371 (Anm. Geppert JK 2000 StGB § 226/9; RÜ 2000, 65; RA 2000, 212; Hoyer JR 2000, 473; Wasserburg StV 2004, 373).

  250. 250.

    Hierzu B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 477; aus der Rspr. vgl. BGH B. v. 25.03.1988 - 2 StR 93/88 - BGHSt 35, 246 = NJW 1988, 2310 = NStZ 1988, 406 = StV 1988, 523 (Anm. Roxin, Höchstrichterliche Rspr. AT, 1998, Nr. 34; Sonnen JA 1988, 639; Fuchs StV 1988, 524; Giesen JZ 1988, 1022; Geppert JK 1989 StGB § 224/3; Hassemer JuS 1989, 145; Müller-Dietz JuS 1989, 280; Hoyer StV 1989, 245).

  251. 251.

    B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 477.

  252. 252.

    Hierzu B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 478; aus der Rspr. vgl. OLG Celle U. v. 25.06.1974 - 1 Ss 125/74 - NJW 1974, 1833 (Anm. Hassemer JuS 1975, 190).

  253. 253.

    Hierzu Beulke FS Hanack 1999, 539; Otto Jura 2001, 670; Roxin JuS 2004, 177.

  254. 254.

    Hierzu Beulke FS Hanack 1999, 539; Noak JR 2002, 402; Beulke FS Schreiber 2003, 29; Heinrich ZIS 2011, 431; aus der (früheren) Rspr. vgl. BGH B. v. 25.11.1986 - 4 StR 605/86 - NStZ 1987, 173 = StV 1988, 62 (Anm. Rolinski StV 1988, 63; Reichert-Hammer JZ 1988, 617).

  255. 255.

    Z.B. Kühl, AT, 8. Aufl. 2017, § 9 Rn. 52ff.

  256. 256.

    Z.B. B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 523.

  257. 257.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 223 Rn. 42.

  258. 258.

    Hierzu Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 223 Rn. 42; Vormbaum JR 1977, 492; Ruhmannseder HRRS 2008, 322; aus der zunächst anders lautenden, dann aufgegebenen Rspr. vgl. BGH U. v. 06.06.1952 - 1 StR 708/51 - BGHSt 3, 105 = NJW 1952, 1023 (Anm. Roxin, Höchstrichterliche Rspr. AT, 1998, Nr. 39; Hemmer-BGH-Classics Strafrecht, 2003, Nr. 14).

  259. 259.

    Eser/Sternberg-Lieben, in: Sch/Sch, 29. Aufl. 2014, § 223 Rn. 24; aus der Rspr. vgl. LG Berlin B. v. 18.12.2009 - 518 Qs 60/09 (Anm. Jahn JuS 2010, 458; famos 11/2010).

  260. 260.

    B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 497; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 21.04.2015 - 4 StR 92/15 - NJW 2015, 2898 = NStZ 2015, 571 = StV 2015, 630 (Anm. Jäger JA 2015, 874; Kudlich NJW 2015, 2901; Oğlakcıoğlu NStZ 2015, 573).

  261. 261.

    Hierzu Duchstein JuS 2015, 105.

  262. 262.

    Dennhardt, in: BeckOK-BGB, Stand 01.11.2016, § 228 Rn. 6; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 11.05.1962 - 4 StR 81/62 - BGHSt 17, 328 = NJW 1962, 1923 (Anm. Isenbeck NJW 1963, 116); zu Fahrausweiskontrolleuren s. Schauer/Wittig JuS 2004, 107; Mitsch NZV 2014, 545.

  263. 263.

    B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 495; aus der Rspr. vgl. BayObLG B. v. 18.10.1990 - RReg. 5 St 92/90 (Gänsebrust) - NJW 1991, 934 = NStZ 1991, 133 (Anm. Otto JK 1991 StGB vor § 32/2; Laubenthal JR 1991, 519; Schroeder JZ 1991, 682; Joerden JuS 1992, 23; Duttge Jura 1993, 416).

  264. 264.

    Hierzu Kühl, AT, 8. Aufl. 2017, § 9 Rn. 112ff.; Wolter GA 1996, 207; Schmidt ZStW 2009, 645; Kröpil JR 2011, 283.

  265. 265.

    Hierzu Kühl, AT, 8. Aufl. 2017, § 9 Rn. 114; Blei JA 1972, 231, 303 und 369; Böse ZStW 2001, 40; Frisch GA 2006, 273; Roxin GA 2011, 1.

  266. 266.

    Hierzu Kühl, AT, 8. Aufl. 2017, § 9 Rn. 114; Leiss NJW 1962, 2323; Ott NJW 1963, 617; Dünnwald JR 1965, 46; Schmidt GA 1966, 97; Müller JZ 1970, 87; Würtenberger FS Dreher 1977, 79; Würtenberger NJW 1982, 610; Würtenberger NJW 1983, 1144; Zechlin NJW 1984, 1091; Volk JR 1984, 441; Otto NJW 1986, 1206; aus der umfangreichen Rspr. vgl. nur BGH U. v. 21.06.1990 - 1 StR 477/89 (Opus Pistorum) - BGHSt 37, 55 = NJW 1990, 3026 = NStZ 1990, 586 = StV 1991, 162 (Anm. Puppe, AT, 3. Aufl. 2016, § 19 Rn. 29ff.; Maiwald JZ 1990, 1141; Geppert JK 1991 StGB § 184/1; Jean d´ Heur StV 1991, 165; Gusy JZ 1991, 470); AG Kassel U. v. 29.08.2013 - 240 Cs - 1614 Js 30173/12 (Meese) - NJW 2014, 801 (Anm. Muckel JA 2014, 479; Hufen JuS 2014, 855; Ilgner/Wargalla NJW 2014, 803).

  267. 267.

    Aus der Rspr. vgl. OLG Bamberg U. v. 24.09.2014 - 3 Ss 59/13 - NStZ 2015, 404 = StV 2015, 358 (Anm. El-Ghazi/Fischer-Lescano StV 2015, 386).

  268. 268.

    Schlehofer, in: MK-StGB, 3. Aufl. 2017, vor § 32 Rn. 121.

  269. 269.

    Hierzu Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, vor § 32 Rn. 16; von Weber MDR 1948, 34; Würtenberger MDR 1948, 271; Amelung JuS 1986, 329; Küper JuS 1987, 81; Lenckner FS Stree/Wessels 1993, 223; Ambos JR 1998, 221; Fahl ZIS 2011, 229; Meyer GA 2012, 556.

  270. 270.

    Vgl. Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, § 324 Rn. 7.

  271. 271.

    Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, vor § 324 Rn. 8; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 03.11.1993 - 2 StR 321/93 - BGHSt 39, 381 = NJW 1994, 670 = NStZ 1994, 432 = StV 1994, 316 (Anm. Puppe, AT, 3. Aufl. 2016, § 14 Rn. 1ff. und § 15 Rn. 13ff.; Otto JK 1994 StGB vor § 324ff./1 und 2; Jung JuS 1994, 530; Michalke NJW 1994, 1693; Stackelberg NStZ 1994, 433; Horn JZ 1994, 636; Schirrmacher JR 1995, 386).

  272. 272.

    Hierzu Fischer, StGB, 64. Aufl. 2017, vor § 32 Rn. 6a, 6b; Ladiges JuS 2011, 879; zur strafrechtlichen Verantwortlichkeit von Bundeswehrangehörigen bei Auslandseinsätzen Safferling/Kirsch JA 2010, 81; Ambos NJW 2010, 1725; Zimmermann GA 2010, 507; Hertel HRRS 2010, 339; Basak HRRS 2010, 513; Müssig/Meyer FS Puppe 2011, 1501; Sinn FS Roxin 2011, 673; Safferling/Kirsch JA 2012, 481; Richter HRRS 2012, 28; Jeßberger HRRS 2013, 119.

  273. 273.

    Hierzu Hillenkamp/Cornelius, 32 Probleme aus dem Strafrecht, AT, 14. Aufl. 2012, 10. P.; von Weber JZ 1951, 260; Schaffstein MDR 1951, 196; Lang-Hinrichsen JR 1952, 184; Schröder MDR 1953, 70; Kaufmann JZ 1954, 653; von Weber FS Mezger 1954, 183; Kaufmann JZ 1955, 37; Kaufmann JZ 1956, 353 und 393; Hardwig GA 1956, 369; Fukuda JZ 1958, 143; Engisch ZStW 1958, 566; Lampe GA 1959, 367; Börker JR 1960, 168; Dreher FS Heinitz 1972, 207; Hruschka GA 1980, 1; Grünwald GS Noll 1984, 183; Herzberg JA 1989, 243 und 294; Paeffgen GS Armin Kaufmann 1989, 399; Geerds Jura 1990, 421; Graul JuS 1992, L49; Scheffler Jura 1993, 617; Puppe FS Stree/Wessels 1993, 183; Dieckmann Jura 1994, 178; Hruschka FS Roxin 2001, 441; Roquejo JA 2005, 114; Gasa JuS 2005, 890; Kelker Jura 2006, 591; Momsen/Rackow JA 2006, 550 und 654; Schünemann/Greco GA 2006, 777; Hirsch FS Schroeder 2006, 223; Koriath FS Müller 2008, 357; Stiebig Jura 2009, 274; Heuchemer JuS 2012, 795; Paeffgen FS Frisch 2013, 403; Kraatz Jura 2014, 787; Christoph JA 2016, 32; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 06.06.1952 - 1 StR 708/51 - BGHSt 3, 105 = NJW 1952, 1023 (Anm. Roxin, Höchstrichterliche Rspr. AT, 1998, Nr. 39; Hemmer-BGH-Classics Strafrecht, 2003, Nr. 14); jüngst BGH U. v. 27.10.2015 - NStZ 2016, 333 (Anm. Bosch Jura 2016, 702; Eisele JuS 2016, 366; RÜ 2016, 100; Rückert NStZ 2016, 334; Hinz JR 2017, 126).

  274. 274.

    Hierzu ausf. Gasa JuS 2005, 890.

  275. 275.

    Vgl. nur B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 1125.

  276. 276.

    So auch Kühl, AT, 8. Aufl. 2017, § 13 Rn. 77.

  277. 277.

    S. wiederum Gasa JuS 2005, 890.

  278. 278.

    Hierzu Haft JuS 1980, 430, 588 und 659; Schuster JuS 2007, 617; Gropp ZIS 2016, 601.

  279. 279.

    Heuchemer, in: BeckOK-StGB, Stand 01.12.2016, § 17 Rn. 34.

  280. 280.

    Vgl. die Darstellung bei B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 1129.

  281. 281.

    S. z.B. Kindhäuser, LPK, 6. Aufl. 2015, vor § 32 Rn. 39ff.; Schlehofer, in: MK-StGB, 3. Aufl. 2017, vor § 32 Rn. 36ff.

  282. 282.

    Vgl. die Darstellung bei B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 1132ff.

  283. 283.

    Hoyer, in: SK-StGB, 34. Lfg., 7. Aufl. 2000, vor § 26 Rn. 36f.; Bock JA 2007, 599 (600).

  284. 284.

    S.o.

  285. 285.

    Vgl. nur B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 1133f.

  286. 286.

    S. B. Heinrich, AT, 5. Aufl. 2016, Rn. 1133; aus der Rspr. vgl. OLG Hamm U. v. 24.11.1976 - 4 Ss 263/76 - NJW 1977, 590 (Anm. Puppe, AT, 3. Aufl. 2016, § 12 Rn. 6ff.; Thomas JA 1977, 239; Hassemer JuS 1977, 476; Schumann JuS 1979, 559).

Author information

Authors and Affiliations

Authors

Corresponding author

Correspondence to Dennis Bock .

Rights and permissions

Reprints and permissions

Copyright information

© 2018 Springer-Verlag GmbH Deutschland, ein Teil von Springer Nature

About this chapter

Cite this chapter

Bock, D. (2018). 11. Kapitel: Rechtswidrigkeit. In: Strafrecht Allgemeiner Teil. Springer-Lehrbuch. Springer, Berlin, Heidelberg. https://doi.org/10.1007/978-3-662-54789-2_11

Download citation

  • DOI: https://doi.org/10.1007/978-3-662-54789-2_11

  • Published:

  • Publisher Name: Springer, Berlin, Heidelberg

  • Print ISBN: 978-3-662-54788-5

  • Online ISBN: 978-3-662-54789-2

  • eBook Packages: Social Science and Law (German Language)

Publish with us

Policies and ethics