Zusammenfassung
Es besteht in Raum und Zeit eine Kontinuität in der Übung der Giftkünste. Orient und Okzident sahen solche in allen Epochen. Immer waren sie in Dunkel gehüllt, fast nie absolut beweisbar und doch betätigt — stets aus den gleichen Arten moralisch verwerflicher Beweggründe: aus Herrschsucht, Gewinnsucht, Rachsucht. So handelten ein Nero oder Caligula, wie ein Constantin I., eine Zoe wie Fredegunde und Brunhilde, ein Wilhelm der Eroberer wie die Republik Venedig, wie Catharina von Medici oder Alexander VI. und Caesar Borgia. Was in diesem Werke in solcher Beziehung verzeichnet ist, spiegelt nur ein Stück derartigen geheimen, verbrecherischen Tuns wieder — ausgeführt von Fürsten und Fürstinnen jeglicher Rangstufe, von selbstherrlich handelnden Staatsmännern und Feldherren und gerichtet gegen Hoch- und Niedrigstehende, die ihnen zu viel in der Welt waren, oder geplant und vollendet von solchen, die nicht auf des Lebens Höhen wandelten und nur Gift als sichere Waffe gegen Übermut, Bedrohung und Unterdrückung verwendeten oder als Werkzeuge anderer, deren Beweggründe ihnen nicht einmal immer bekannt waren, in Wirkung treten ließen. Der Zwang der Notwendigkeit — wie etwa die unabweisbare Notwehr — bestand nur selten in solchem Tun.
Access this chapter
Tax calculation will be finalised at checkout
Purchases are for personal use only
Literatur
Aelian, Var. histor., lib. XIII, cap. 45: ». . . . ὅτι Διονύσιος τὴν μήτέρα διέφθειρε τοῐς φαρμάκοις.« — Εbenso enzählt Ρluιταrcη.
Athenaeus, Deipnosophistai, lib. III, cap. VIII: ». . . . ὡς βιαίως ἀνήρει πολλοὺς καὶ ὡς το̑ις πλείστοις ἀδίδου κώνειον πιε̑ιν.« Die gleiche Angabe — beide stamen ursprünglich vom Historiker Τηεορομροs — wird fast mit den gleichen Worten von einem Tyrannen, Agatharchos von Heraklea, erzählt, der mit Aconit gettet habe (Antigonus Carystius, Historia mirabil. collectan., cap. 131, edit. Meursius, p. 98).
Αrriανι Anabasis, lib. VII, cap. XXIV, XXV, edit. Dübner, Paris. 1846, p. 199:». . . . Καὶ λουσάμενον ὀλίγον τι ἐμφαγε̑ιν καὶ καθευύδειν αὐτο̑υ, ὅτι ἤδη ἐπύρεσσεν.«
Ιbid.: » Τα̑υτα πράξλαντα δειπν̑ησαι ὀλίγον κομισθέντα δὲ α̑ὐτις ἐς τὴν κάμάραν πυρέσσειν ἤδη ξυνεχ̑ως τὴν νύκτα ὅλην.«
Ibid.: ». . . . καὶ ἱερὰ ἐπιθέντα οὐκέτι ἐλιννύειν πυρέσσοντα.«
Ιbid.: ». . . .. καὶ λουσάμενον ἔχειν ἤδη ̑ως.«
Ιbid.: ». . . . ἔχοντα δὲ πονήρως.«
Ιbid.: »῎Ηδη δὲ παντάπασι πονήρως ἔχοντα διακομισθ̑ηναι ἐκ το̑υ παραδείσου εἰς τὰ βασιλεία.«
Ιbid.: »εἰσελθόντων. δὲ τ̑ων ἡγεμόνων γν̑ωναι μὲν αὐτοὺς, φων̑ησαι δὲ μηδὲν ἔτι ἄλλ’ ε̑ἰναι ἄναυδον καὶ τὴν νύκτα πυρέσσειν, κακ̑ως, καὶ τὴν ἡμέραν καὶ τὴν ἄλλην νύκτα καὶ τὴν ἡμέραν.«
Ibid.: »τὸν δὲ ἄφωνον μὲν εἰναι λέγουσι παραπορευομένης τ̑ης στρατι̑ας, δεξιο̑υσθαι δὲ καὶ ὣς ἑκάστους τήν τε κεφαλὴν ἐπαίροντα μόγις καὲ το̑ιν ὀφθαλμο̑ιν ἐπισημαίνονται.«
Cοrνεl. Νεροs, De regibus, cap. Π: ». . . . Βabylone morbo consumptus est.« — Livius, lib. VIII, cap. III: »morbo exstinxit.« — Droysen, Geschichte Alexanders, 4. Aufl., 1892, S. 490.
Justinus, Histor. Philipp., lib. XII, cap. XIV.
Justinus, Histor. Philipp., lib. XII, cap. XIV. Cap. XIV: »Accepto poculo [venenato] media potione repente veluti telo confixus ingemuit, elatusque e convivio semianimis, tanto dolore cruciatus est ut ferrum in remedia posceret . . . . Auctor insidiarum Antipater fuit . . . .«
Justinus, Histor. Philipp., lib. XII, cap. XIV. — Quintus Curtius, De rebns gestis Alexandri, lib. X. cap. X.
Plinius, Histor. natur., lib. XXX, cap. LIII, meint, daß durch die Infamie von Aristoteles diese Aufbewahrungsart des Wassers dem Antipater bekannt geworden sei.
Vitruvius, De architectura, lib. VIII, cap. III: »Haec autem aqua στυγς ὕδωρ nomi-natur, quam neque argenteum neque aereum, neque ferreum vas potest sustinere sed dissilit et dissipatur. Conservare autem eam et continere nihil aliud potest nisi mulina ungula, quae etiam memoratur ab Antipatro in provincia ubi erat Alexander per Iollam filium perlata esse, et ab eo ea aqua regem esse necatum.«
Ausfeld, Der griechische Alexanderroman, herausgegeben von Kroll, 1907, S. 242.
Pseudo-Callisthenes, lib. III, cap. 31, edit. Carol. Müller, Paris. 1846, p. 145 v 146.
». . . . προσήνεγκεν αὐτ̑ῳ ᾽lόλλας ποτήριον ἄδολον λόγου δὲ προσπεσόντος διατριβ̑ης ἕνεκεν καὶ διεληυθότος ἱκανο̑υ χρόνου καἰ ἤδη το̑υ πότου παρεκτείναντος, ἐπέδωκεν ὁ ᾽lόλλας ἕτερον ποτήριον ἔχον τὸ φάρμακον.«
Vgl. auch Budge, The life and exploits of Alexander the great, vol. II, 1896, p. 339.
Al-Makin, Abu Shaker, Joseph ben Gorion in: Budge, l. c., vol. II, p. 373, 397, 426.
Plutarch, De invidia et odio, cap. V: »ὕφ᾿ ̑ων τέλος ἐπτβουλευθεὶς ἀπέθανεν.«
Tacitus, Annal., lib. III, cap. LXXIII: »suorum insidiis externas inter gentes occidisse.«
Ibid., lib. IV, cap. XI: »Atrociore semper fama erga dominantium exitus.«
Ovid, Ibis, vers. 299: »Nec tibi fida magis misceri pocula possint Quam qui cornigero de Iove natus erat.«
Vitruv, l. c. — Aelian, Histor. Animal., lib. V, cap. XXIX: ». . . . homines alii in cibo, alii in potu veneni rasidiis patent. Nam innumeri partim venenata potione perierunt ut Alexander . . . .« — Tertullian, De anima: ». . . . aut Alexandro accidit Nonacris Arcadiae venenata.« — Orosius, Histor. advers. paganos, lib. III, cap. XX: »Alexander vero apud Babyloniam cum adhuc sanguinem sitiensr male castigata aviditate ministri insidiis venenum potasset, interiit.«.
Dio Cassius, LXXVII, 7, in: Caracalla: » ὅτι συναίτιος τ̑ῳ ᾽Аλεξάνδρῳ το̑υ θανάτου ᾽Аρτστοτέλης γεγονέναι ἔδοξε.«
Curtius, l. c., lib. V, cap. VII. — Livius, lib. IX, cap. XVIII. — Diodor, l. c. — Seneca, epistol. LXXXIII. Menander in: Athenaeus, l. c., p. 90. — Aelian, I.c. — Valerius Maximus, I, 7, ext. 2, V, 1, ext. 1 und andere. Aristobulos bei Arrian, lib. VII, cap. XXIX, war dem Alexander so wohlgesinnt, um — abweichend von allen anderen — naiv zu behaupten, daß Alexander seine langen Trinkgelage nicht um des Weines willen angestellt habe — denn er trank nicht viel Wein — sondern um seine Vertraulichkeit gegen seine Freunde an den Tag zu legen.«
Athenaeus, Deipnosophistae, lib. X, p. 435, edit. Schweighäuser, tom. IV, p. 95: Φίλιππος ̑ἠν, τὰ μὲν φύσει μανικὸς καὶ προπετὴς ἐπὶ τ̑ων κινδύνων, τὰ δὲ διὰ μέθην. ̑ην γὰρ πολυπότης, καὶ πολλάκις μεθύων ἐξεβοήθει.«
Ibid., p. 94: «πιὼν δὲ τὴν νύκτα π̑ασαν, μεθυσθεὶς πολὺ, καὶ πατάξας . . . .«
Athenaeus, l. c., p. 92: »Мη ποτ᾿ ο̑&3x1F50;ν διὰ το̑υτο οὐδὲ πρὸς τὰ ἀφροδίσια ε̑ἰχεν ὁρμήν.« Auch weiteres ist dort darüber zu finden.
Athenaeus, l. c., p. 89: »῎Επινε δὲ ὁ ᾿Αλέξανδρος πλε̑ιστον, ὡς καὶ ἀπὸ τ̑ης μέθης συνεχ̑ως κοιμ̑ασθαι δύο ἡμέρας καὶ δύο νύκτας.«
Geier, Alexandri Histor. Script, aetate suppares, 1844, p. 316.
Athenaeus, l. c.,. p. 89: ». . . . ὁ δὲ ᾿Аλεξανδρος λαβὼν ἔσπασε μὲν γενναίως, οὐ μὲν ὑπήνεγκεν, ἀλλ᾿ ἀπέκλινεν ἐπὶ τὸ προσκεφάλαλαιον, ἀφεὶς τ̑ων χειρ̑ων τὸ ποτήριον. καὶ ἐκ τούτου νοσήσας ἀπέθανε . . . .«
DiodorusSiculus, Bibliotheca, lib. XVII, cap. CXVII, edit. Müller, Paris. 1844, p. 213: ».... παρεκλήθη πρός τινα τω̑ν φίλων Μήδιον τὸν Θετταλὸν ἐπὶ κω̑μον ἐλθει̑ν· κἀκει̑ πολὺν ἄκρατον ἐμφορηθείς, ἐπὶ τελευτη̑ς Ἡρακλέους μέγα ποτήριον πληρω̑σας ἐξέπιεν. Ἄφνω δὲ ὥσπερ ὑπό τινος πληγη̑ς ἰσχυρα̑ς πεπληγμένος ἀνεστέναξε μέγα βοήσας, καὶ ὑπὸ τω̑ν φίλων ἀπηλλάττετο χειραγωγούμενος.«
Diodor, l. c, »Toυ̑ δὲ πάθους ἐπιτείνοντος, καὶ τω̑ν ἰατρω̑ν συγκληθέντων, βοηθη̑σαι μὲν οὐδεὶς ἐδυνήθη, πολλοι̑ς δὲ πόνοις καὶ δειναι̑ς ἀλγηδόσι συσχεθείς, ἐπειδὴ τὸ Ζη̑ν ἀπέγνω....«
Solinus, Polyhistor., [3. Jahrh.] cap. XV, 1520, p. 47: »Victor omnium vino et ira victus. Sic morbo vinolentiae apud Babylonem humiliore quam vixerat fortuna exemptus est.«
EusebiusPamphilus [3. Jahrh.]: »comessationibus et temulentia confectus immatura morte periit.«
Bei Plutarch, Kap. 75: »ἐκ τούτου δὲ φρενιτια̑σαι.«
Fiebig, Archiv für Schiffs- und Tropenhygiene, 1901, Bd. 5.
Plutarch, l. c.: »ἄφνω διαλγὴς γενόμενος τὸ μετάφρενον.«
Pseudo-Callisthenes, l. c.: »καὶ πιὼν ἐξαίφνης ἀνεβόησεν ὡς τόξῳ πεπληγὼς διὰ του̑ ἥπατος.«
Liebermeister, Beiträge zur pathologischen Anatomie der Leberkrankheiten, 1864, S. 278.
Schlimm trieb es z.B. Karl Eduard Stuart, der Kronprätendent von England, der Sohn Jacobs, des Königs ohne Land, und Gatte der Gräfin Albany, einer Tochter der Fürstin Stolberg. Er war oft betrunken, nahm die Weinflasche auch mit in das Theater und ließ, als er im Jahre 1775, im Alter von 55 Jahren bereits Wassersucht bekommen hatte, doch nicht das Trinken, das sein Ende herbeiführte.
Diodor, Biblioth. historica, lib. XVIII, cap. 39 und lib. XIX, 11, 52: ».... εἰσέπεμψεν ξίφος καὶ βρόχον καὶ κώνειον καὶ συντέταξε τούτων ᾡ̑ βούλοιτο καταχρήσασθαι πρὸς τὸν θάνατον.
Tit.Livius, lib. XLII, cap. 17: ».... quod nec in dando, nec datum ullo signo deprehendi posset.«
Livius, lib. XL, cap. 24, edit. Teubneri, tom. 5, p. 81: »Demetrium iterum ad patrem accusavit Perseus .... sacrificium ab comite Dida seu institutum seu simulatum est, ad quod celebrandum invitatus Demetrius ab Astraeo Heracleam venit. in ea cena dicitur venenum datum. poculo epoto extemplo sensit et mox coortis doloribus, relicto convivio cum in cubiculum recepisset sese, crudelitatem patris conquerens, parricidium fratris ac Didae scelus incusans torquebatur. intromisi deinde Thyrsis quidam Stuberraeus et Beroaeus Alexander injectis tapetibus in caput faucesque spiritum intercluserunt.
AppianiAlexandriniRoman. historiar., Amstelodami 1670, p. 263: »Orodi vero post caesum a Romanis in proelio Pacorum filium laboranti morbo acquae intercutis Phraates filius aconitum miscuit. quod cum vis morbi per alvum dejecisset adeo ut rex inde haberet se melius, Phraates missis veneficiis usus compendio praefocavit hominem.«
Josephus, Antiquit. Judaic., lib. XIV, cap. V. Opera Aurel. Allobrog. 1611, p. 471.
Josephus, l. c., lib. XIV, cap. XI, p. 477.
Josephus, Antiquitates, lib. XIV, cap. 124: »Αριστόβουλος δ᾽ οὐκ ἀπώνατο τών ἐλπίδων ἐφ᾽ αἱ̑ς ἔτυχε τη̑ς παρά Καίσαρος ἐξουσίας, ἀλλ᾽ αὐτὸν φθάσαντες οἱ τὰ Πομπηίου φρονου̑ντες φαρμάκῳ διαφθείρους, θάπτουσι δ᾽ αὐτὸν οἰ τὰ Καίσαρος θεραπεύοντες πράγματα.«
Josephus, Antiquitat. Judaicae, lib. XIV, cap. XIX, Aurel. Allobrog. 1511, p. 490: »καὶ πείσας ἀργυρίῳ τὸν ‘Υρκανου̑ οἰνοχόον, παρ’ ῳ̑ ἑκάτεροι εἰσιω̑ντο, φαρμάκῳ κτείνει τὸν ἄνδρα.« — Das gleiche Ereignis wird nochmals erzählt: Josephus, De bello Judaico, lib. Ι, cap. IX, ρ. 728: »Μάλιχος διαφθείρει τινὰ τω̑ν βασιλικω̑ν οἰνοχόων χρήμασι, δου̑ναι φάρμακον ‘Αντιπάτρῳ .... κατὰ τὸ συμπόσιον θνήσκει.« — Cedrenus im Corpus Scriptor. Hist. Byzantin., tom. I, p. 293 nennt den Vergifter fälschlich Balichus: »‘Αναιρεθέντος δὲ του̑ Άντιπάτρου φαρμάκῳ βασκανίᾳ τη̑ς πολλη̑ς εὐδαιμονίας ὑπὸ Βαλίχου τινὸς Ιουδαίου.«
Josephus, Antiquitat., lib. XVII, l. c., ρ. 587 u. ff.: »... ἀπελεύθεροι δύο τω̑ν Φερώρᾳ τιμίων προσελθόντες ‘Ηρώδῃ ἠξίουν μὴ ἀνεκδίκητον καταλιπει̑ν του̑ ἀδελψου̑ τὸν νεκρὸν, ... δειπνη̑σαι μὲν αυὐτὸν ἔλεγον παρὰ τῃ̑ γυναικὶ τῃ̑ πρότερᾳ τη̑ς νάσου, φάρμακόν τε προσκομισθὲν ἐν βρώματι μὴ πρότερον εἰωθότι ἐμφαγόντα ὑπὸ τούτου τελευτη̑σαι κομιστὸν μέντοι γενέσθαι τὸ φάρμακον ὑπὸ γυναικὸς ἐκ τη̑ς Ἀραβίας λόγῳ μὲν ἐπὶ προσποίησιν ἐρώτων, φίλτρον γὰρ δὴ ὄνομα αύτῳ̑ ει̑ναι.«
Ibid.: »Ἐκομίσθη γὰρ ἐκ τη̑ς Αἰγύπτου το φάρμακον ὑπ᾽ Ἀντιφίλου, ἀδελφός τε ἐκείνῳ. ἰατρὸς ὢν, ἐπόρισε.«
Ibid., lib. XVII, cap. V: »Ὁ δὲ Οὔαρος . . . ἐκέλευσε τὸ φάρμακον εἰς μέσους ἐνεγκει̑ν, ἵν᾽ εἰδῃ̑ τὴν περιου̑σαν αὐτῳ̑ δύναμιν· καὶ κομισθέντος, τω̑ν ἐπὶ θανάτῳ τὶς ἑαλωκότων πίνει κελεύσαντος Οὐάρου, καὶ παραχρη̑ήμα ἔθάνε.«
PlutarchiVitae Parallelae, Romulus, cap. XXII. edit. Sintenis, vol. I, p. 62: »Εθηκε δὲ καὶ νόμους τινάς, ω̑v σφοδρὸς μέν ἐστιν ὁ γυναικὶ μὴ διδοὺς ἀπολείπειν ἄνδρα, γυναι̑κα δἐ διδοὺς ἐκβαλει̑ν ἐπὶ φαρμακείᾳ τέκνων ἢ κλειδω̑ν ὑποβολῃ̑ καὶ μοιχευθει̑σαν.«
»φαρμακιστόταται δὲ εἰσὶ γυναικω̑ν αἱ ἐκ τη̑ς Ἀραβίας.«
Ibid.: »Ἐκομίσθη γὰρ ἐκ τη̑ς Αἰγύπτου το φάρμακον ὑπ᾽ Ἀντιφίλου, ἀδελφός τε ἐκείνῳ. ἰατρὸς ὢν, ἐπόρισε.«
Ibid., lib. XVII, cap. V: »Ὁ δὲ Οὔαρος . . . ἐκέλευσε τὸ φάρμακον εἰς μέσους ἐνεγκει̑ν, ἵν᾽ εἰδῃ̑ τὴν περιου̑σαν αὐτῳ̑ δύναμιν· καὶ κομισθέντος, τω̑ν ἐπὶ θανάτῳ τὶς ἑαλωκότων πίνει κελεύσαντος Οὐάρου, καὶ παραχρη̑ήμα ἔθάνε.«
PlutarchiVitae Parallelae, Romulus, cap. XXII. edit. Sintenis, vol. I, p. 62: »Εθηκε δὲ καὶ νόμους τινάς, ω̑v σφοδρὸς μέν ἐστιν ὁ γυναικὶ μὴ διδοὺς ἀπολείπειν ἄνδρα, γυναι̑κα δἐ διδοὺς ἐκβαλει̑ν ἐπὶ φαρμακείᾳ τέκνων ἢ κλειδω̑ν ὑποβολῃ̑ καὶ μοιχευθει̑σαν.«
»Nam praefectos sociûm civesque Romanos alios, partim aliquo militiae munere occupatos, partim privatis negociis implicitos, plebs repente omites comprehensos veluti custodiae causa balneis includi jussit: ubi fervore atque aestu anima inter clusa foedum in modum exspirarent.«
Aulus Gellius, Noctes atticae, lib. ΙΠ, cap. VIII, edit Nisard, Paris. 1842, p. 490: »ad Fabricium consulem furtim venit ac praemium petivit, et, si de praemio conveniret, promisit regem venenis necare.«
»... nobis non placet, pretio aut praemio aut dolis pugnare. Tu, nisi caves, jacebis.« — Vgl. auch: Julii Frontini, Strategematicon, lib. IV, cap. IV, ex. II, edit. Oudendorp, p. 500.
Livius, lib. XIII, cap. XLV.
Annaei SenecaeEpistolae, Lips. 1741, p. 543: »Admirati sumus ingentem virum, quem non regis, non contra regem promissa flexissent, boni exempli tenacem ...«
Curaeus, Anual. Silesiae, in: Vita Mathiae, fol. 178. — Speidel, Spec. rarar. judic. polit. hist. Obs., p. 504.
Livius, lib. XXXIX, cap. 8: »nee unum genus noxae, stupra promíscua ingenuorum feminarumque erat, sed falsi testes, falsa signa testamentaque et indicia ex eadem officina exibant: veneria indidem intestinaeque caedes, itaut ne corpora quidem interdum ad sepulturam exstarent.«
Livius, XXXVni, cap. 38: »....ut idem quaereret de veneficiis.«
Livius, ibid., cap. 41: »Secundum comitia censorum consules praetoresque in províncias profecti praeter Q. Naevium, quem quattuor non minus menses, priusquam in Sardiniam iret, quaestidnes venencii, quarum magnam partem extra urbem per municipia conciliabulaque habuit .... tenuerurtf. si Antiati Valerio credere libet, ad duo milia hominum damnavit.«
Livius, lib. XL, cap. 37: »fraudis quoque humanae insinuaverat suspicio animis; et venéficii quaestio ex senatus consulto .... decreta.«
Ibid., cap. 43: ».... litterae adlatae, se jam tria milia hominum damnasse, et crescere sibi quaestionem indiciis.«
Cicero, De natura deorum, lib. ΊΠ, cap. 33: »Summo cruciatu supplicioque Q. Varius homo importunissimus periit; si, quia Drusum ferro, Metellum veneno sustulerat, illos conservari melius fuit, quam poenas sceleris Varium pendere.«
sCicero, Oratio pro Cluentio,. cap. LX.
Ibidem, cap. XVIII.
Ibidem, cap. XI.
Ibidem, cap. X: ». . . . cum ipse poculum dedisset, subito illa in media potione exclamavit, se maximo cum dolore mori: nec diutius vixit quam locuta est . . . .«
Cicero, Pro Cluentio, cap. XIV, § 40: »Tum repente Anconitanum quendam L. Clodium, pharmacopolam circumforaneum . . . . adgreditur et cum eo duobus milibus HS . . . . transigit. L. Clodius qui properaret, cui fora multa restarent, simul atque introductus est, rem confecit; prima potione mulierem sustulit neque postea Larini punctum est temporis commoratus.«
Tacitus, Annales, lib. II, cap. LXXXVIII: »Reperio, Adgandesterii principis Cattorum lectas in senatu literas, quibus mortem Arminii promittebat, si patrandae neci venenum mitteretur: responsumque esse, non fraude, neque occultis, sed palam et armatum populum romahüm hostes suos ulcisci.«
Sueton, De vita Caesarum, cap. 20: ». . . . desperans tarn praecipitis consilii eventum, intercepisse veneno indicem creditur.«
Dionis CassiiHistor. roman. lib. LVI, cap. XXXVI, edit. Sturz, vol. III, p. 474: ». . . . και τινα ύποψίαν του x̑θανάτου αὐτου̑ ἡ Λιουία ἔλαβεν, έπειδὴ πρὸς τὸν ᾿Αγρίππαν κρύφα ἐς τὴν νη̑ησον διέπλευσε . . . . συ̑κα τινὰ ἐπὶ δένδροις ἔτ᾿ ἐπόντα, ἀφ᾿ ω̑ν ὁ Αὄγουστος αὐτοχειρία συκάζειν εἰώθει, φαρμάκῳ ἔχρισε . . . . . .«
Tacitus, Annal., lib. I, cap. V: »Haec atque talia agitantibus gravescere valetudo Augusti; et quidam scelus uxoris suspicabant.«
Tacitus, ibid.: »Acribus namque custodiis domum et vias sepserat Livia.«
Sueton, Augustus, cap. XCVII: »causam valetudinis contraxit ex profluvio alvi.«
Tacitus, Annal., lib. I, cap. III: »mors fato propera vel novercae Liviae dolus abstulit . . . .«
Vgl. Buch 2, Kap. 1.
Tacitus, Annal., lib. IV, cap. III: »Sumitur in conscientiam Eudemus amicus ac medicus Liviae.« Ibid., cap. VIII: »id Druso datum per Lygdum spadonem.«
Dio Cassius. lib. LVII, 22: ». . . . αἰτίαν μὲν γὰρ ὁ Τιβέριος ἔλαβεν, ὅτι μήτε νοσου̑ντος τουz Δρούσου μήτ᾿ ἀποθανόντος ἔξω τι τθω̑ν συνήθων ἔπραξε, μήτε τοι̑;ς ἄλλοις ποιη̑σαι ἐπέτρεψεν.«
Vgl, Buch 2, Kap. 1.
Dio Cassius, l. c., lib. LVIII. Tiberius, cap. 28.
Suidas, Vitae Caesarum, Francof. 1557.
Sueton, De vita Caesarum, lib. V, cap. 44: ». . . . immisso [toxico] per clystera ut, quasi abundantia laboranti etiam hoc genere egestionis subveniretur.«
Tacitus, Annales, lib. XII, cap. LXVI, LXVII: »Tum Agrippina de genere veneni consultavit: ne repentino et praecipiti facinus proderetur; si lentum et tabidum delegisset, ne admotus supremis Claudius, et dolo intellecto, ad amorem filii rediret: exquisitum aliquid placebat, quod turbaret mentem et mortem differret.«
Ibidem: ». . . . Ille [medicus Xenophon] tanquam nisus evomentis adjuvaret, pinnam, rapido veneno illitam, faucibus ejus demisisse creditur.«
Dionis CassiiHistoria romanae lib. LX, Francofurti 1592, p. 685: »Locustam famosam veneficiorum causa mulierem ad se vocavit, venenumque ejus opera immedicabile praeparatum, boleto infudit; proinde ipsa de reliquis comedens, medicatum Claudio, maximum videlicet et pulcherrimum manducandum exhibuit. Hoc pacto circumventus insidiis ille, e convivio quasi temulentia oppressus, elatus est, quod erat ipsi frequens: noctu autem amissa loquendi audien-dique omni facultate diem clausit.«
Sueton, l. c.: »Non nulli inter initia consopitum . . . .«
Juvenal, Satyra, X:»sed nulla aconita bibunturFictilibus: tunc illa time, cum bocula sumetGemmata . . . .«
Ovid, Metamorphos., I, 147: »Lurida terribiles miscent aconita novercae.«
Dio Cassius, l. c., lib. LIX. Caligula, cap. XIV: ». . . . καίτοι του̑;το ποιήσας ἔπειτα τούς τε ἀρίστους καὶ τοὺς ἐνδοξοτάτους σφω̑;ν φαρμάκῳ διέφθειρε.«
Sueton, l. c.: ». . . . et cum ter veneno temptasset sentiretque antidotis praemunitam . . . .«
Tacitus, Annales, lib. XIII, cap. XV: ». . . . parari venenum jubet, ministro Pollione Julio, cujus cura attinebatur damnata veneficiis nomine Locusta, multa scelerum fama. Primum venenum ab ipsis educatoribus accepit transmisitque ex soluta alvo, parum validum, sive temperamentum inerat, ne statim saeviret. Sed Nero, lenti sceleris impatiens, minitari tribuno, jubere supplicium veneficae . . . . Promittentibus dein tarn praecipitem necem, quam si ferro urgeretur, cubiculum Caesaris juxta decoquitur virus, cognitis antea venenis rapidum.«
Tacitus, l. c.: ». . . . Innoxia adhuc ad praecalida, et libata gustu, potio traditar Britannico; dein, postquam fervore adspermabatur, frigida in aqua effunditur venenum, quod ita cunctos ejus artus pervasit, ut vox pariter et Spiritus raperentur.«
Suetonius, De vita Caesarum, lib. VI, cap. 33: ». . . . accersitam mulierem sua manu verberavit arguens pro veneno remedium dedisse . . . . coegitque se coram in cubiculo quam posset velocissimum ac praesentaneum coquere; deinde in aedo expertus, postquam is quinque horas protaxit, iterum ac saepius recoctum porcello objecit; quo statim exanimato inferri in triclinium darique cenanti secum Britannico imperavit.«
Dionis CassiiHistoriae romanae, lib. LXI, edit. Levnclavii, Francof. 1592, p. 691: ». . . . Tum Nero Britannicum veneno sustulit. cujus corpus ut vidit propter venenum livore decoloratum esse, Gypso oblinendum curavit (γύψιῳ ἔχρίσεν): quumque per forum funus efferretur, maximo imbri de coelo omne gypsum, quod adhuc molle et tenerum erat, sublatum est, ut nefarium scelus non solum audiretur ab omnibus, sed etiam apertum ante omhium oculos poneretur.«
Philostratus, Histor. de vita Apoltonii, lib. VI, Coloniae 1522: »Neronem hunc ipsum piscem epulis miscuisse quandoque tradunt, adversus nomines sibi inimicissimos.«
Dio Cassius, Rer. roman. libr. octaginta, edit. Becker, tom. II, p. 234, Nero, cap. XVII: »»ὅτι καὶ τὴν Δομιτίαν τὴν τηθίδα, ἣν καὶ αὐτὴν ὡς μητέρα τιμα̑ν 1ἔλεγεν, ἐπαττέκτεινε φαρμάκω.«
TacitiAnnales, lib. XIV, cap. LXV: »Eodem anno libertorum potissimos veneno interfecisse creditus est.«
Dio Cassius, l. c., lib. LXVI, cap. XVII: »Οὐεσπασανιὸς δὲ . . . . νοσήσας οὐ τη̑´ ποδαγρα̑´τη̑´ συνήθει, ἀλλὰ πυρετοι̑ ς μετήλλαξεν ἐν τοι̑ς ὕδασι τω̑;ν Σαβίνων . . . . ὡς δέ τινες καταψευδόμενοι του̑; Τίτου, ἄλλοι τε καὶ ὁ Αδριανὸς ἐφήμισαν, φάρμακον ἐν συμποσίῳ τινὶ λαβών.«
Dio Cassius, l. c., lib. LXVI, cap. XXV. — Auch Cedrenus hat diese Nachricht.
Zonaras, 1. c.
PhilostratiHistoriae de vita Apollonii libri VIII, lib. VI, Coloniae 1522, p. 289: »Titum autem cum post mortem patris annos duos regnasset, a maritimo lepore interfectum dicunt. Is autem piscis humores quosdam occultos habet mortiferos supra omnia venena quae mari terrave nascantur.«
Philostrati, Evagrius, lib. III, 41: »ύπὸ τοη̑; θαλαττίου λαγώ«.
Aurelius Victor, Histor. Roman, breviarium. De Caesaribus, cap. X: »Ita, biennio post, ac menses fere novem, Amphitheatri perfecti opere, lautusque veneno interiit.«
Aurelius Victor, Eusebius. Chronicon: »ὡς δὲ ῞Ελληνες ίστοριοη̑;σιν φαρμάκῳ Δομετιανὸς αὐτὸν ἀνει̑;λεν.«
Dio Cassius, Domitian, cap. V, edit. Becker, tom. II, p. 297: »οὐ γὰρ ἔχων ὁπόθεν ἀναλώσει, συχνοὺς ἐφόνευε, τοὺς μὲν ἐσάγων ἐς τὸν βουλητήριον, τω̑;ν δὲ καὶ ἀπόντων κατηγορω̑ν, ἤδη δὲ καὶ ἐξ ἐπιβουλη̑ς ένίους λαθραίοις φαρμόκας ἀπήλασσεν.«
Tacitus, Vita Agricolae, cap. XLIII: »Finis vitae ejus nobis luctuosus, amicis tristis, extraneis etiam ignotisque non sine cura fuit . . . . Augebat miserationem constans rumor veneno intereeptum. Nobis nihil comperti affirmare ausim . . . .«
Spartianus, hadrianus, cap. XIII.
Dio Cassius, lib. LXXI, 2.
Capitolinus, lucius verus, ,cap. X.
Herodian, Historiae, lib. I, cap. 17: »ἐλθόντι δὲ αὐτῳ̂ ἀπὸ του̂; λουθρου ̂; ἐμβαλου̂σα ὲς κύλικα του̂ φαρμάκου, οἴνῳ τε κεράσασα εὐώδει δίδωσιν. . . . . εὐθέως δὲ κάρος ἐπέπεσεν αὐτῳ̂, ἐς ὔπνον τε καθελκόμενος . . . . ἐπ ὀλίγον μὲν οὐν ἡσύχασε, περὶ στόμαχον δὲ καὶ κοιλίαν του̂ φαρμάκου γενομένου ἴλιγγός τε αὐτὸν καταλαμβάνει ἔμετός τε πολὺς ἐπιγίνεται . . . . Πλὴν ἀλλὰ πολλου̂ γε του̂; ἐμέτου ὄντος, φοβηθέντες μὴ πα̂;ν ἐπξεμέσας τὸ φάρμακον ἀνανήψῃ καὶ πάντες ἀπόλωνται . . .« Nach Dio Cassius, Historiae, edit. Becker, tom. II, p. 362, starb Commodus durch vergiftetes Rindfleisch, dessen Bereitung zwei Verschworenen: Laetus und Electus übernommen und dessen Darreichung sie der Marcia überlassen hatten: » φάρμακον διὰ τη̂ς Μαρκίας ἐν κρέασι βοείοις αὐτω̂̂ ἔδωκαν«.
Lampridius, Commodus, XIV, IX.
Herodian, lib. III, cap. V: ». . . . Καὶ δηλητήρια φάρμακα ὅπως τινὰς πει̂σαι δυνηθει̂εν ἢ τω̂ν ὀψοποιω̂ν, ἢ τω̂;ν πρὸς ται̂;ς κύλιξι «
Ηerodian, l.c. lib. IV, cap. 1.
Ηerodian, l.c. lib. IV, cap. 4: ». . . . πάντα τὲ ἐώδη ἐπιβουλη̂;ς ἐξήρτυον, οἰνοχόους τὲ καὶ ὀψοποιοὺς ἀνέπειθον, ἐμβαλει̂ν δηλητήρια φάρμακα.«
Herodian, lib. III, cap. 8. 11: »Φη̂στος ἐτελεύτησεν, ώς μέν τινες ἔλεγον φαρμάκῳ αναιρεθείς.«
Spartianus, Caracalla, cap. ΙII.
Dio Cassius, Caracalla, XVII: »καὶ ὅ γε μάλιστα καὶ ἀσχημονέστατον καὶ ἀναξιώτατον καὶ τη̂ς γερουσίας καὶ του̂ δήμου ‘Ρωμαίων ἐγένετο, καὶ εὐνου̂χος ἡμω̂ν τὸ γένος Ἴβηρ, τὸ δὲ ὄνομα Σεμπρώνιος ‘Ρου̂φος, τὸν δὲ δὴ τρόπον φαρμακεὺς καὶ γοής.
Nicetas Choniata, Annales, cap. XIV, edit. Beckeri, Corp. histor. Byzantinae, p. 336, 337: »ὁ δ’ αὐτὸς φαρμακὸς ὢν ὀλοώτατος ἐλελήθει πρότερον, ἡνίκα τυραννει̂ν ἐπεβάλλετο·ἡμερω̂ν δέ τινων διαλειπουσω̂ν ᾕδετο παρὰ πα̂σιν (εἰ δὲ καὶ ἀληθω̂ς, οὐκ ἔχω λέγειν) καὶ θανασίμους κεραννύειν ἐπιστάσθαι κύλικας, καὶ τη̂ς ὀλεθρίας ταύτης ἐς ᾄδου καταγωγη̂ς πρώτην τω̂ν ἄλλων πειραθη̂;ναι τήν Καισαρίσσαν Μαρίαν τὴν θυγατέρα του̂ βασιλέως Μανουήλ . . . . ὑποφθαρη̂;ναι γὰρ χρησται̂ς ὑποσχέσεσιν ἐκτομίαν τινὰ πατρῳ̂ον ὑπηρέτην τῃ̂ γυναικὶ, τοὐπίκλην Πτερυγιονίτην, καὶ λυγρὸν ἐγχεθη̂ναι τῃ̂ ἀνθρώπω̂ διὰ τούτου φάρμακον, εἰναι δὲ μὴ τω̂ν αὐτίκα θανατούντων. τὸ ποθὲν δηλητήριον άλλὰ τω̂ν κατὰ βραχὺ παρακατατιθεμένων θανάτῳ καὶ ὐπεξαγόντων του ζη̂ν σχολαίτερον. οὐ πολὺς ὁ ἐν μέσῳ καιρὸς καὶ τῳ̂ τη̂ς γυναικός μόρῳ καὶ ὁτ αύτῃ συυζγεὶς Και̂;σαρ ἐπεκολούθησε.«
Jean Gagnier, La vie de Mahomet (nach dem Arabischen), Amsterdam 1732, tom. II, p. 60.
Ismael Abu’l-Feda, De vita et rebus gestis Mohammedis, Oxoniae 1733, p. 92: »Deinde cum morbo, quo mortuus est, laboraret dixit: non disiit me subinde visere bolus Chaïbarensis; hoc autem tempore ipsae cordis venae mihi rumpuntur.«
Sachse, Neue Kaser-Chronica, 1606, S. 90.
Michaud, Histoire des croisades, Paris 1865, tom. I, p. 9.
Sprenger, Leben und Lehre des Mohammed, Bd. 1, S. 89.
v. Hammer, Geschichte der Assassinen, 1818, S. 42.
Mirkhond, De la Dynastie des Ismaéliens de Perse traduit par M. Am. Jourdain. Notices et Extraits des manuscripts de la Bibliothèque impériale, tom. IX, Paris 1813, p. 152.
Mirkhond, l. c., p. 154.
Arnoldus Lubecensis, Chronica, l. c.
Marci Pauli Veneti, De regionibus oriental., lib. I, cap. XXVIII, Colon. Brandenb. 1671, p. 24: »Et ut eos obsequentiores sibi redderet, et ad omne vitae periculum intrepidos, quum illi videretur, faciebat eis, vel quibusdam eorum, dari potum quendam, quo inescati dementes fiebant et gravi opprimebantur sopore....«
Guilelmus Tyrus, Belli sacri Historia, lib. XX, cap. XXXI, Basileae 1549, p. 510: »quem spretis aliis dignitatum nominibus, senem vocant. cui tanto subjectionis et obedientiae vinculo soient obligari, ut nihil sit tam durum, tam difficile, tamque periculosum quod ad magistri imperium, animis ardentibus non aggrediantur implere .... Hos tam nostri quam Sarraceni (nescimus unde deducto nomine) Assysinos vocant.«
Arnoldi Abbatis LubecensisChronica Slavor, lib. III, cap. XXXVII, p. 379, lib. VII, cap. X, 1659, p. 523: ».... eis cultros quasi ad hoc negotium sacratos, administrat, et tunc poculos eos quodam, quo in ecstasin vel amentiam rapiantur, inebriat et eis magicis suis quaedam somnia phantastica, gaudiis et delictis, imo nugis plena, ostendit, et hoc aeternaliter pro tali opere eos habere contendit.«
Silvestre de Sacy, Sur la dynastie des Assassins et sur l’origine de leur nom, Séance publ. de l’Institut 7. juillet 1809. Extrait du Moniteur no. 210, 1809. — Über den Gebrauch der Pflanze in späterer Zeit bei den Fakiren siehe: de Sacy, Chrestomatie arabe, tom. II, p. 115–134: Auszug aus Makrizis Beschreibung von Egypten und Kairo.
Guilelmus Tyrus, Belli sacri Historia, lib. XX, cap. XXXI, Basil. 1549, p. 150: »Hos tam nostri quam Sarraceni (nescimus unde deducto nomine) Assysinos vocant.«
L. Lewin, Die Nebenwirkungen der Arzneimittel, 2. u. 3. Aufl., S. 183 u. ff.
Galen, De aliment. facultat., lib. I, cap. 41 und De simplic. facultatif, lib. VII.
L. Lewin, l. c.
Arnoldus Lubecensis, Chronica, lib. III, cap. XXXVII, p. 379: »Post dies illos occisus est, Conradus, rex Hierosolymorum, dolo, ut dicitur, regis Angliae et quorundam Templariorum. Siquidem princeps de montanis .... precio corruptus, duos de suis misit, qui eum occiderent.«
Radevicus (Otto) Frisingensis, lib. II, cap. 37.
Augustin Lerchheimer, Christlich Bedenken und Erinnerung von Zauberey, Straßburg 1586, S. 160.
Petri de Vineis Epistolae, lib. III, cap. V.
Mirkhond, l. c., p. 161, 171, 174, 176.
Prosperi AlpiniDe Mediana Aegyptiorum, lib. IV, Lugd. Batav. 1745, p. 255: »eo homines duarum horarum intervallo hilares fieri arbitrantur, promptioresque in obeundis ipsorum muneribus, maximeque ad bellum.«
Bélon, Les observations de plusieurs singularitez .... Paris 1554, fol. 183.
Hincmari RemensisAnnales ad ann. 876, in: Bouquet, Recueil des Historiens des Gaules, tom. VII, p. 119: »filiam Hludowici imperatoris Hirmengardem, quae apud eum morabatur, iniquo conludio in matrimonium sumpsit.«
Annales Fuldenses, Pars tertia, Monum. German. histor., tom. I, p. 392, ad ann. 878: »Tandem assumpto Buosone comite, qui propria uxore veneno extincta, filiam Hludowici imperatoris de Italia per vim rapuerat....« — Ex ChronicoHermanni Contracti Monachi, in: Bouquet, Recueil des Histor. des Gaules, tom. VIII, p. 245: »Deinde sumpto secum Bosone quodam, qui, propria uxore veneno necata, filiam Ludovici .... vi rapuerat.«
AnnalesBertiniani, in: Bouquet, Recuei .... tom. VIII, p. 34: »Boso persuadente uxore sua, quae nolle vivere se dicebat, si ftlia Imperatoris Italiae et desponsata Imperatori Graeciae maritum suum Regem non faceret.«
ChroniconFrodoardi ad ann. 9.50, in: Bouquet, Recueil .... tom. VIII, p. 206: »Berengarius quidam princeps Italiae veneno (ut ferunt) necato Lothario rege Hugonis filio, rex Italiae efficitur.«
Chronicon Cassiniense, auctore Leone Marsicano Episcopo, in: Bouquet, Recueil.... tom. VIII, p. 151: »Demum Lotharius post annos ferme quatuor in frenesim subitam incidens, diem clausit extremum.«
Willelmi Malmesburiensis MonachiGesta regum Anglor., 1840, vol. II, p. 60: »deprehenso intra castellum quodam oppidano cum pugione toxicato quem sub foemore occuluerat....«
Guiberti AbbatisGesta Dei per Francos, in: Recueil des histoires des croisades, tom. IV, Paris 1879, p. 245: »A quodam contiguae Gentilitatis principe eidem transmissa feruntur exenia letalibus, ut patuit venenis infecta, quibus utens improvide, quum eum qui miserat suspicaretur amicum, subita infirmitate decubuit, nec mora, exanimatus occubuit. Sunt et a quibus, hac opinione repulsa, naturaliter feratur obisse diem.«
Ordericus Vitalis, Histor. ecclesiastic., lib. X, cap. XIX.
Radulfus Cadomensis, Gesta Tancredi, cap. CXLII.
Fulcherius, Historia Hierosolim., cap. XXXVI.
Raimundus de Aguilers, Histor. Francor. — Historiae Hierosolimitanae, cap. III.
Guiberti AbbatisGesta Dei, p. 254: »et susceptis ex filia regis duobus filiis veneno vitam finivit.«
Willermi TyrensisHistoriae, lib. XI, cap. VI: »Inde in Apuliam reversus .... ipse domi, familiaribus adhuc detentus curis, remansit. Aestate vero sequente, praeparatis jam ex parte ad iter necessariis .... valida correptus aegritudine in fata concessit.«
Willelmi Gemmetensis (Guilliaume de Jumièges) MonachiHistoria Normannorum, in: Duchesne, Historia Normann. Script., 1619, p. 267: ».... ad Nicenam regressus est urbem. In qua correptus agrimonia corporis .... viam petens universi generis humani.«
de Blasiis, La insurrezione Pugliese, Napoli 1864, vol. I, p. 124.
Annales Colonienses Maximi, Mon. Germ. hist. SS., tom. XVII, p. 759: »Qui Cunradus regalia, que Heinricus dux Baioariorum, qui et dux Saxonum, gener Lotharii regis sub se habuit, callide acquisivit et eundem ducatu Saxonie privare voluit. Hinc cedes, rapinae, incendia per totam Saxoniam facta sunt.«
Annales Colonienses, l. c.: »sed illo viriliter cum mango. exercitu juxta Crucenberg occurrente rex infecto negotio rediit. Nec multo post idem dux veneno, ut fertur, vitam finivit.«
Ottonis FrisingensisGesta Friderici Imperatoris, in: Monum. Germ. SS., tom. XX, p. 389: »Ipse vero non multo post omnibus bene in Gallia et Germania compositis, .... non sine suspicione quorundam quos ex Italia habuit medicorum, quasi ex Rogerii Siculi metu submissorum, morbo corripitur sicque tamen tanto non fractus infirmitatis dolore, curiam celebraturus Babenberg venit.«
Aen. SilviiHistoria Friderici III, in: Analecta monum. Vindobon., tom II, p. 52: ».... non sine opinione suscepti veneni naturae satisfecit.«
Matthaei ParisiensisChronica majora ad ann. 1199, edit. Luard, vol. II, 1874, p. 451: ».... in quosdam barones Pictaviae sibi rebelles vexilla direxit et arma .... Tandem in Aquitannicum perveniens ducatum, in territorio Lemovico Chaluz Castellum obsidione vallavit, ubi .... a Petri Basilii telo, ut dicebatur venenato percussus est, quam percussionem quasi pro nihilo reputabat.«
Ibid.: ».... male interim custoditum tumescere incipiens et nigredo quaedam tumori permixta, locum vulneris circumquaque inficiens regem intolerabiliter torquebant....«
Annales Stadenses, in: Monum. German. histor. Script., tom. XVI, p. 351: »Iste Saladinus pauperis sutoris erat filius et taliter exaltatus. Sanguin rex habuit filium Norendinum. Hujus servus empticus erat Saladinus, quem pro prudentia fecit villicum. Postea amabilis reginae factus inpotionavit Norendinum et possedit et uxorem et regnum.«
Beha ed-Dîn (Bohadin) in: Recueil des histoires des croisades auteurs arabes, tom. III, p. 1–393.·Auch englisch: The life of Saladin, in: The library of the Palestine Pilgrims’ Text Society, vol. XIII, p. 65.
Fabricius, Origin. illustr. stirpis Saxoniae, lib. VI, Jena 1597, p. 562: »morte ereptus: quae ei a Hugoldo quodam ipsius familiari est intentata: nam is venenum ipsi propinasse creditur: quod quidem singulari artificio paratum, ita omnes ejus artus ac membra excruciavit; ut neque equo nec curru vehi posset, etiam attrectantium manus non ferret: tanto insuper putrefacti corporis foetore omnes offenderet ut amici et familiares pauci circum illum manerent.«
Dozy, Histoire des Musulmans d’Espagne, tom. IV, 1861, p. 93.
L. Lewin, Die Vergiftung durch Kohlenoxyd, Berlin, J. Springer, 1920.
Böhmer, Regesten des Kaiserreichs, V, 1, S. 910.
Gregorovius, Geschichte der Stadt Rom, 1908 Bd. 5, S. 381.
v. Schack, Geschichte der Normannen in Sizilien, 1889, Bd. 2, S. 329, 333.
Johannes Victoriensis LeobiensisChronicon, lib. I, in: Pez, Script. rer. Austr., tom. I, p. 803: »in reconciliationem dedit ei in uxorem unam de virginibus praedictis. Statim quando tunc idem cognovit eandem, fuit intoxicatus incurabiliter ac mortuus: et sic imperator vindicavit se de suis inimicis.«
Salimbene, Chronica, in: Monum. German. hist. SS., tom. XXXII, p. 43: »rex Johannes qui fuit rex Jerosilimitanus et socer imperatoris quadam die irato animo et fronte rugosa appellavit imperatorem beccarii filium pro eo quod Guauterottum consanguineum suum volebat occidere. Et quia cum veneno non poterat cum gladio debebat fieri.«
Matthaei ParisiensisChronica, in: Monum. Germ. histor. SS., tom. XXVIII, p. 130: »Laxatis autem vinculis et loris ob regalem reverenciam aliquantisper dissolutis dicitur filius patri venenum procurasse; super quo scelere accusatus vinculis iterum durioribus mancipatus, traditur cuidam duci custodiendus.«
Chronicon Monasterii Mellicensis, in: Pez, Script. rer. austr., tom. I, p. 803: »Hic Hainricus accusatus de rebellione est captus et deductus in Apuliam, ac ibidem carceris squalore suffocates.«
Matthaei Parisiensis, Historia major, in: Monum. Germ. histor. SS., tom. XXVIII, p. 307; »ut dicitur pocionatus«.
Ibidem: »Minimam autem que supererat partem dampnatis quibus jussit extractis de carcere, et statim miseras animas exalarunt.«
Die Chronik des Matthaeus von Paris. Übersetzt von Grandaur und Wattenbach, Leipzig 1896, S. 235.
Huillard-Bréholles, Vie et correspondance de Pierre de la Vigne, Paris 1865, p. 78.
Nic. Parthenii Giannetasii Historia Neapolitana, lib. XVI, 1713, tom. I, p. 353.
Böhmer, Regesta Imperii. Die Regesten des Kaiserreichs, herausgegeben von Ficker, Bd. 1, Abt. 1, S. 677, Nr. 3759a, 3767, 3768.
Petri de Vineis, Epistolae, lib. V, cap. II, Basil. 1566, p. 581: »Capitaneo regni quod procedat ad vindictam cujusdam proditoris«.
Petri di Vineis, Epistolae, l. c: »mortis haustum ei studuit propinare, aquo multorum salus et incolumitas procuratur, volens cum homicidio, immo potius cum homicidiis omnium illorum quorum vita dependet a nostra, laesae crimine Majestatis committere.«
Höfler, Kaiser Friedrich II., S. 421.
Chronicon Parmense, in: Muratori, l. c., tom. IX, p. 776: »et quidam dicebant quod rex Manfredus ejus filius eum de quodam veneno mortifero tossicavit.«
Ptolemaei Lucensis, Historia ecclesiastica, in: Muratori, l. c., tom. VII, p. 1135: ». . . . quem Manfredus filius ipsius naturalis ambiens regni Siciliae dominium et thesaurus uno secretario imperatoris conscio timens ne convalesceret, cussino super faciem ejus posito suffocavit.«
Nicolaus de Curbio, Vita Innocenta Papae IV, in: Muratori, l. c. tom. III, 1, p. 592: ». . . . qui in Apulia Castro Florentini laborans gravibus dissenteriis.«
Chronicon Parmense, l. c.: »Fridericus Apuliae obiit et quidam dicebant de quodam fluxu ventris.«
Salimbene, Chronica, in: Monum. Germ. histor. SS., tom. ΧΧΧΠ: »Conradus interfecerat Karolum [Henricum] fratrem suum quem Fridericus habuerat ex Anglicana uxore.«
Matthias Paris, Chronica majora, ad ann. 1254, edit. Luard, vol. V, p. 448: »Interiit autem, prout ab emulis Conradi regis Siciliae asseritur, ipso rege Conrado procurante. Quod non est credibile . . . . Sed revera quidam flagiosissimus Joh. Maurus ipsum pocionatum et adhuc sub morte palpitantem quodam manutergio sugillavit.«
Bartholemaei ScribaeAnnales. Annales Januenses, in: Monum. Germ. histor. SS., tom. XVIII, p. 230: »Idem vero Conradus fratrem suum Enricum de insula Sicilie advocavit; diciturque quod eo habente regnum in pace, Fredericum ipsius nepotem veneno interimi fecit, Enricum vero eis fratrem strangulari; quia cum nichil bibere vel comedere vellet absque credentia, dicitur quod Johannes Morus ex mandato ipsius regis ipsum strangulavit; et sic omnes liberi legittimi imperatoris preter ipsum regem habuerunt finem.« — Das gleiche berichtet auch Pandulphus Collenutius, Historiae Neapolitanae, 1572, p. 162: ». . . . Henricum in conclave clanculum adduxit et ex Conradi mandato trucidavit.« Ebenso Barthol. de Neocastro, Historia Sicula, in: Muratori, Rer. ital. Scr., tom. XIII, p. 1016: »Maurus ille nequam manus gerit inde pollutas, quia inhumane surgens in dominum, composito puerum veneno diffundit.«
Matthaeus Parisiensis, Monum. Germ. hist. SS., tom. XXVIII, p. 336: »Qui [Morus] Frethericum sic [veneno] interfecit.«
Pandulphus Collenutius, l. c., p. 162: »Cum enim illi Imperator Austriam testamento legasset, una cum decem unciarum auri millibus, et misellus adolescens eo venisset, ut accepto auro in Austriam contenderet: data provincia fuit a Manfredo Joanni Moro, ut id ei post obitum parentis numeraret: sed ille eum ad coenam Melphim invitavit, aurum sese illic numeraturum fingens et oblato pisce venenato Bertoldi marchionis consilio enecavit.»
Ibid.: »Joanni Moro atque Bertoldo marchioni ob eodem Manfredo caput amputatum.« — Vgl. auch: Giov. Tarcagnota, Delle istorie del mondo, Venezia 1585, vol. II, p. 549: »Era anche non molto prima stato in Melfi per ordine di Manfredo avvelenato il garzonetto Federigo, duca di Austria.«
Matthaeis Parisiensis, Histor. major., in: Monum. Germ. Histor. SS., tom. XXVIII, p. 336: »Quidam vero illius terre incola et indigena cruentus et facinorosus valde, Johannes dictus Maurus, adulator et sub amicitie homines veneno necans . . . .«
Matthias Paris, Additamenta ad Chronica majora, edit. Luard, London 1880, vol. VI, p. 302, ad ann. 1254: »Ad aliud vero, quod nequissime et falsissime ponituiy quod sanguinis foedere violato toxicari fecit Frethericum nepotem suum; licet non videretur necessarium respondere ad tam manifestissimam et apertissimam falsitatem, tamen ne simplices et vulgus quod de facili credere consuevit aliud crederet quam deberet; dicit dominus rex, quicquid super hoc per quemcunque sibi opponitur, penitus esse falsum rite probabit.«
Pandulphus Collenutius, l. c., p. 162: »Neque vero procul abfuit ultio divina: nam vix quinque menses post ejus mortem fuerant elapsi cum ipse quoque Gonradus veneno, ut putatur sublatus est.«
Matthaeus Parisiensis, l. c., p. 328: »— utinam nullo de romana Curia letifero potu prodiciose infectus — vix est medicorum industria diligeritissima a portis mortis liberatus.«
Ibid., p. 330: »Sed hoc negotium per Conradi infirmitatem qui, ut dicitur pocionatus vix respiravit.... fuerat impeditum.«
Ibid.: »diffamavit dominum papam non mediocriter, asserens, per ipsum virus letiferum, sicut quondam patri suo facinorose fuisse propinatum.«
Ibid., p. 346: ».... et, ut dicitur, veneno propinato 1 impellente, gravi dolore cepit contabescere et letali lecto decumbere.«
Pandulphus Collenutius, l. c., p. 163.
Volaterranus, Commentarior. lib. XXXVIII, Basil. 1559, p. 557.
Nicolai de Jamsilla, Historia in: Muratori, l. c., p. 506: ».... cum circa veris initium ordinato exercitu processurus castramentari coepisset, in campis prope Lavellum infirmitate correptus, cum esset circa annos aetatis viginti sex... acerbo mortis fato succubuit«
Salimbene de Adamo Parmensis, Monum. Germ, histor. SS., tom. XXXII, p. 444: »Sed cum seguenti anno regni sui in Apulia infirmari cepisset, cristere, quod a medicis judicabatur fieri ad salutem veneno inmisso intulit sibi mortem.« — Ibid., p. 205: »per cristere mortuus est veneno inmisso.« — Mit den völlig gleichen Worten findet sich diese Angabe in dem aus jener Zeit stammenden Memoriale potestatum Regiensium, in: Muratori, Rer. ital. Script., tom. VIII, p. 1118. — de Dynter, Chronica, Bruxelles 1854, tom. II, p. 202: »clistere, quod a medicis ordinabatur fieri ad salutem, veneno mixto intulit sibi mortem.«
Ptolemaeus Lucensis, Historia ecclesiast, in: Muratori, Rer. italic. Script., tom. VII, p. 1146. Ebenso berichtet den Vorgang Ricordano Malespini, der 1281 starb, in seiner Istoria Fiorentina [die jetzige Form seiner Berichte wird aber für eine spätere Kompilation gehalten]. Muratori, l. c., tom. VIII, p. 976: ».... il fece a’ detti medici per moneta e grande promesse avvelenare in un cristeo e di quello mori iscomunicato.«
Saba Malaspina, Rerum sicularum historia, in: Muratori, l. c., tom. VIII, p. 790: »Sicque violentia utriusque Corradus emisit laniata particulariter viscera per secessum, corporis et animae foedere dissoluto.«
Angeblich sollen dies die Annales S. Justin. Patavini und die Berichte des Matteo di Giovenazzo (Matteo Spinelli) vermerken. Bei beiden (Muratori, Rer. ital. Script., tom. VII und VIII) finde ich aber darüber nichts.
Johannes VictoriensisLiber certar. historiarum, Lib. I, cap. 3, in: Boehmer, Fontes, tom. I, p. 286: »per artificium clysteris veneno a medicis per fraudulenciam immisso visceribus vitam.... terminavit.«
Giov. Tarcagnota, l. с, Lib. ХIIII, vol. II, p. 549: »fatto in una leggiera infermità con un clistiero avvelenato morire.« — Tristani Calchi Mediolanesis Historiae patriae, Mediol. 1627, p. 321.
Aeneae Silvii Historia Friderici III, in: Analect. Monum. Vindobonensia, tom.II, p. 97.
Salimbene de Adam, Chronica, in: Monum. Germ. hist. SS., tom. XXXII, p. 472: «Et fertur quod fuit ille qui dedit venenunl regi Conrado ad instantiam ipsius Manfredi, fratris sui.«
Urbani Papae IVEpistolae, in: Thesaur. nov. anecdotor., 1717, tom. II, epist. LVII, p. 86: »quod idem Manfredus quemdam apostatam ordinis militiae S. Jacobi nomine Cavalcantum cum duobus Asisinis et quinquaginta generibus venenorum seu toxicorum insidiaturum vitae tuae.... in Franciam jam transmisit.«
Ibid.: »ex hoc percepturus attentius quod idem Manfredus nobis ex locorum propinquitate vicinus, in nесеm nostram per similia extinctionum genera multo frequentius machinatur.«
Thomas Tuscus in: Böhmer, Fontes, tom. IV, p. 654: »sciat olphatorium esse portatum auro gemmisque compositum ut puero quasi speciale jocale tradatur. Quod mox ut olphecerit cito vi veneni admixti peribit.«
Pandulphus Collenutius, l. c., p. 165.— Nicol. Parthenii Giannetasii, Histor. Neapolit., lib. XVII, 1713, tom. I, p. 377.
Joh. Abbatis Victoriensis, Liber certar. historiar., edit. Schneider, tom. I, p. 202: ».... ut eam repudiaret, studiosissime perquisivit, labem sterilitatis et non aliud allegando superbam eciam incontinencie et avaricie socians.... Margaretam itaque conjugem suam juris ordine non servato, repudiat et tenui admodum sustentaculo in Chrembsa locat, et, sicut fertur, extingui per toxicum procuravit.«
Monachi Fürstenfeldensis (vulgo Volcmari) Chronica, in: Böhmer, Fontes, I, p. 27: »Interea Wenezlaus rex Bohemie iilius Otakhri regis.... qui in adolescentia sua a matre - fuerat intoxicatus sed tunc salvatus a morte iterum veneno infectus in lecto decidit, incurabilis vitam finit.«
Ibid.: »cum qua parvo vivens tempore veneno periit juxta morem aliorum regum Bohemorum qui raro cernuntur morte decedere naturali.«
Continuatio Zwetlensis tertia in: Monum. German. histor., tom. X, p. 662, ad ann. 1305: ».... solo incontinentie malo destructus interiit.«
Die Königsadler Geschichtsquellen (Chronicoit Aulae regiae), herausgegeben von Loserth, Wien 1875, Cap. LXXII, p. 180 ff.: ».... Morbus ptysicus, qui in ipso diutius latitaverat, per cuncta tunc se sintomata manifestat: ptysis autem illa regis vires non spoliat repente, sed lente et bene.«
Ibid., Cap. LXXX: »rex languidus plus quam sex mensibus dolore valido tabefactus«.... und Cap. LXXVII: »Quanta autem acerbi ipsum pupugerit vehementia doloris, exinanitio membrorum indicat et facies quam afficit caerulei species coloris demonstrat.«
Johannes Victoriensis, Chronicon Leobiense, lib. V, cap. 8, in: Böhmer, Fontes, tom. I, p. 406: »Fridericus rex percussus morbo apoplexie ut quidam dicunt, alii autem eum dissenteriam habuisse ajunt. Cepit autem vehementer deficere et invalescentibus morbis transiit. Fertur etiam quod a quadam nobili muliere quoddam confectum cibarium sumpserit quo ipse rex in favorem sui mariti moreretur; in morbum impetiginosum corporis est mutatum mortis materiam secum ducens.«
Heinrici Rebdorfiensis Annal. Imperator., in: Böhmer Fontes, tom. IV, ad ann. 1325: »Et modico tempore supervivens obiit ex veneno, quia vermes innumerabiles ex cute ipsius erumpebant.«
Viti Arenpeckii Chronicon austriac., in: Pez, Scriptor. rerum austriac., tom. I, p. 1240.
Chronica des Landes Österreich, in: Pez, Scriptores, tom. I, p. 1141.
Chronica Leobiense, apud Pez, Script, rer. Austriac., tom. I, p. 930: »Fridericus rex se contulit ad montana, cum esset infirmus ut in Castro quod Guetenstein dicitur, tarn de corporis dolore quam de cura terrarum....«
Steyerer, Commentarii pro historia Alberti II ad annum 1342, Lips. 1725, p. 7: »ipse non multo post prope in tumbam consternendus gravi infirmitate.... Veneni Alberto propinati insimulatus est Stiborius tunc culinae ducali praefectus....«
Sachse, Neue Kaiser-Chronik, 1606, Teil IV, S. 167.
Sigmund Meisterlein, Chronik der Reichsstadt Nürnberg, Buch III, Kap. 1. Chronik deutscher Städte, Bd. 3, S. 124.
Chronic on de Ducibus Bavariae, in: Böhmer, Fontes, tom. I, p. 137: »Anno domini CCCXLVII dominus Ludwicus imperator habens et sentiens in corpore suo debilitatem, vel, ut multi asserunt toxicationem cepit causa laboris venatum in sylvis et cainpestribus equitando se exercitare, et dum sic equitaret, corruens de equo mortuus est.«
Matthiae Neoburgensis Chronica, cap. 94, edit. Studer, Zürich 1867, p. 139.
Matthias Neoburgensis, l. с, p. 91: »Hystriones autem quidam super predictorum nесе Bavarorum intoxicacionis fraudem principi impingebant «
Vita Karoli quarti imperatoris ab ipso Karolo conscripta, in: Böhmer, Fontes rer. germante, tom. I, p. 236: »Qui post multa tormenta tercia die locutus est, et confessus fuit, quod ipse in coquina cibariis toxicum immiserat de jussu et procurationis Azonis Vicecomitis Mediolanensis.«
AnnalesHainrici Monachi, Ingolstadi 1618, p. 72: »Anno domini 1350 Octobri Rex Karolus graviter infirmatus, et fama fuit de eo quod fuerit intoxicatus a fratre; qui expulsus erat a comitatu Tyrolis et paralysi vexabatur, ita quod contractus efneitur manibus et pedibus; et haec infirmitas duravit per annum [tandem convalescit].« — Als Gerücht verzeichnet dies auch eine Nürnberger Chronik: Chronik deutscherStädte, Bd. 3, S. 280: »ym monat october lede kunig Karl grosse krankheit, und man hielt, es wer ym vergeben worden durch Johansen, seinen bruder, der durch sein zuthun von der graffschaft Tyrol abgeseczt und vertriben warde.«
Matthias NeoburgensisChronica, edit. Studer, Zürich 1867, p. 198: »Rex quoque tunc infirmitate gravissima et durabili detinetur, quod multi ex toxico factum fuisse crediderunt. Multos enim dominorum bohemie municionibus et bonis suis per patrem regis eisdem obligatis spoliavit, dicens eos et bene recepisse plurima ultra sortem. Convaluit autem ipse rex competenter.«
de Dynter, Chronique des ducs de Brabant, tom. III, Bruxelles 1857, p. 582: ».... il entroit en une manière de foursenerie et estoit très pervers et très-périlleux.«
Ibid.: ».... pour la poison qui le constraindoit, il avoit toudis soif et appetoit tousjours le boire et buvoit aulcunes fois si que il estoit tous yvres.«
de Dynter, l. с: »Il fu ossy par II fois, ne scet-on par qui, empoisonnés ou enherbés, mais, par la grasce de Dieu et la bonne diligence et ayde des medecins, il en fu sanés et garis.«
Windek bei Menken, Script. Rer, German., tom. I, p. 1087: Do wart den paiden f ursten, dem konig und herzog Albrecht vorgeben in einem swarzen pfeffer.... Ein herolt der hies Endeslent.... demselben wart die schussel von dem konige gegeben, der as auch der gift, das er blint und lam wart lange zeit vor seinem ende, und starb doch derselben vergiffte halben.
Fugger, Spiegel der Ehre, Buch IV, Kap. II, Nürnberg 1668, S. 402.
Ebendorfer bei Pez, tom. II: »Tandem veniente Sigismundo cum suis, simul cum Albreto lethalem potum fertur hausisse, a quo rex suspensus per pedes medicorum arte curatus est; Dux yero Albertus gravi coepit dissenteria fatigari.«
Chroniken der Stadt Augsburg von 1368–1406, in: Chroniken deutscher Städte, Bd. 4, S. 96.
Ibid., Bd. 5, S. 45.
Aeneas Silvius, Historia Friderici III, in: Kollar, Analecta Monumentor. Vindobonensia, tom. II: »Si pergat in Hungariam rex, in potestate Johannis futururn, aut vi, aut veneno periturum.«
Chmel, Materialien zur österreichischen Geschichte, Bd. II, 1838, S. 147.
Palacky, Abhandl. der Kgl. Böhm. Gesellsch. der Wissensch., 5. Folge, Bd. 9, 1857.
Palacky, l. c., S. 19.
Peter Eschenloer, Geschichten der Stadt Breslau, herausgegeben von Kunisch, Breslau 1827, Bd. 1, S. 38.
Aeneas Silvius, l. c: »Medici, quod suarum partium erat, desperata salute, fecerunt.«
Aeneas Silvius, l. с: »Qui violentam mortem dicunt, Georgium et Rokezanam criminantur Rokezana venenorum sator.« Palacky hat diese Bemerkung wohl übersehen, sonst würde er die Anschauung des Silvius über den Fall anders bewertet haben.
Chronik deutscher Städte, Bd. 10, S. 229: »und man sprach, man het im vergeben, daz tet einet genennt Jerrsick, den weiten sic darnoch zu kunig.« Und später: »da vergab der Girsing durch sein frawen dem Kunig Laßlaw....«
Palacky, l. с.
Palacky, 1. c.
Aeneas Silvius, 1.c: »se vocatos urinam inspexisse in qua manifesta mortis ac veneni signa comprehenderint.«
Lambl bei Palacky, l. c., 4 S. 59.
Fontes rerum Austriaca!·., Bd. VIT, Copey-Buch der gemainen Stat Wienn, herausgegeben von Zeibig, S. 51.
Ebendorfer von Haselbach († 1464), in: Pez, l. c., tom. II, p. 885: »Nullum quoque signum inguinariae pestis confitentur physici ejus mortem tam celerem praesagisse.«
Eschenloer, l. c.: »Etliche sageten, er hätte die Pestilencia. Oder wie groß die gewest were, so als sie doch sust zu Prage dieselbe Zeit nicht schlug . . . .«
Johann Roth, l. c: »Ante quem vel minimus quisque ex ejus familia, neque post eum ullus, etiam eorum qui ei aegrotanti quotidie astetimus,. aut aliorum quispiam minimae sortis hoc genere mortis interiit.«
Lambl bei Palacky, l. c.
Palacky, l. c., S. 55.
Lambl, l. c., S. 63.
Jahrbücher des 15. Jahrhunderts, in: Chroniken deutscher Städte, Bd. 10, S. 286.
Rogerus de Wendover, Flor. historiar., in: Monum. German, hist. SS., tom. XXVIII, p. 53: »Tunc comes, ut fama refert, procuravit regi venenum propinari ob amorem regine ejus, quam carnaliter amabat; unde libidinis impulsu stimulatus, moras ulterius nectere non valebat. Comite igitur taliter recedente,. infirmabatur rex usque ad desperationem et pervagante ad vitalia veneno, perducitur ad extrema.«
Fast mit den gleichen Worten berichtet den angeblichen Giftmord Mathaeus Paris, Historia major Angliae, in: Recueil des historiens des Gaules et de la France, Nouv. édit., tom. XVII, p. 763.
Abbreviationes gestorum Franciae regum, in: Recueil des historiens dec Gaules etc., tom. XVII, p. 433: »cum contra haereticos Albigenses arma movisset . . . . procurante, ut dicitur, comite Campaniae toxicatus . . . . moritur.«
Annales Marbacenses, edit. Bloch, 1907, p. 9: »Ludewicus rex Francie mortifera potione inpotionatus veneno periit et cum eo aliquanti milites.«
Philippe Mousket, Chronique, edit. de Reiffenberg, Bruxelles 1836, tom. II, vers. 27955.
Denis Sauvage, Chronique de Flandres, Lyon 1562, p. 49: »tantost envoya le Comte de Boulongne défier le Comte Thibaud de Champagne par deux Chevaliers, luy mandant, qu’il estoit cause de la mort de son frère.«
Philippe Mousket, l.c., vers. 29188 ff.
Sauvages, l. c.: »Si comme le Roys Loys revint de ce voyage une grande maladie le prit . . . .«
Andreae Marchianensis, Historia Regum Francorum, in: Monum. Germ. hist. SS., tom. XXVI, p. 214: »Rex Ludovicus et multi alii tam clerici quam laici in regione illa veneno perierunt.«
Vincentius BellovacensisSpeculum histor., lib. XXX, cap. XXIX, in: Recueil des histor. des Gaules, tom. XXI, 1894, p. 71: »Ab illa pestifera obsidione pauci vel nulli redeunt plane sani; ac per totam Galliam pullulat plus juvenum quam senum mortalitas generalis.«
Anonymus Remensis Historiae, in: Monum. Germ. hist. SS., tom. XXVI, p. 544: »Et s’en departi au plus tost que il pot; car li lieus estoit touz corrompuz, ei mout i mouroit de genz.«
Vgl. vorher Sauvages.
WillelmiChronica Andrensis, in: Monum. German. SS., tom. XXIV, p. 766: ». . . . apud Montpanchir letali correptus incommodo . . . .«
Rogerius de Wendover, l. c.: »licet alii asserant ipsum non veneno sed morbo dissintirico exspirasse.«
Guillelmus de Nangiaco, Chronicon, ad ann. 1226, edit. Géraud, Paris 1843, tom. I, p. 176: »Rex etiam Ludovicus apud Montpancier in Arvernia existens, lecto decidens . . . . est defunctus.«
Vincentius Bellovacensis, l. c.: »Die jovis ante festum omnium sanctoram regem ad prdpria redeuntem infirmitas mortalis invadit. Die martis sequenti apud Montpancier labitur in frenesin.«
Guilelmi de PodioLaurentii Chronica, in: Duchesne, Histor. Franc. Script., tom. V, p. 688: »Praeventus autem rex aegritudine quam gestabat occultam . . . .«
Lobineau, Histoire de Bretagne, liv. VII, chap. 48, 1707, p. 219.
Dante, Purgatorio, cant. XX, vers. 91.
Ibid., cant. VII, vers. 109.
Thomae Walsingham Monachi, Historia anglicana, ad ann. 1295, edit. Riley, vol. I, p. 53: »Vocatus autem comes a rege cum Parisius venisset, detentus est ibidem quousque filiam suam cum qua filius regis Angliae matrimonium fuerat, ut dicebatur, contracturus pro se regi Francorum obsidem reddidisset.«
Mathei WestmonasteriensisFlores Histor., in: Monum. Germ. hist. SS., tom. XXVIII, p. 491: »Comes Flandrensis a prisona Francorum liber egrediens ad proprium rediit comitatum.«
Chroniques de Saint-Denis, in: Recueil des hist. des Gaules, tom. XX, p. 660: »En cest an ensuivant Guy, le conte de Flandres occultement et celeement contre son seigneur le roy de France au roy d’Engleterre alyé vint avec sa fille à Paris laquelle il vouloit envoyer en Engleterre pour espouser au roi d’Engleterre Edouart. Lors par le commandement le roy Phelippe de France avec ycelle furent detenus en garde. Mais ycelle fille après ce demoura avec les enfans le roy pour estre enseingnée et nourrie avec eulz et le conte assez tost après fu delivré.«
Giov. Villani, Historie Fiorentine, lib. VIII, cap. XIX, in: Muratori, Rer. ital. Script., tom. XIII, p. 357: ». . . . Conte Guido havea maritata una sua figliuola a un figliuolo del re d’Inghilterra, sanza consentimento o richiesta del Re di Francia . . . . mando per lo conte e per la contessa di Fiandra, e poi per la figliuola, e quando furono a Parigi, lo Re fece ritenere la detta donzella in cortese prigione . . . . e poco tempo apresso vi morio; e dissesi, che fu fatta morire di veleno.«
Continuatio ChroniciGuil. de Nangiaco, edit Géraud, tom. II, p. 30: »Eodem anno [1320] fuit impositum comiti Nivernensi, quod patrem suum comitem Flandriae veneno moliretur exstinguere.«
Ibid.: »Dictus autem frater, licet captus et plurimis tormentis expositus, nihil penitus recognovit et sie crimen impositum improbatum remansit.«
D’Oudegherst, Annales de Flandres, cap, CILVI, tom. II, p. 359.
Giov. Villani, Historia Fiorentina, lib. IX, cap. CXXI, in: Muratori, Rer. ital. Script., tom. XIII, p. 503: »In questo si disse che l’ Conte vecchio vollere essere avelenato, e fu apposto, che Luis suo figliuolo il fece faxe.«
Jean Froissart, Chroniques, par J. Bouchon, tom. II, 1835, p. 110: ». . . . et reçut le roi de France le venin; et fus si avant mené que tous les cheveux de la tête lui churent et tous les ongles des pieds et des mains, et devient aussi sec qu’un bâton.«
Favyn, Histoire de Navarre, Paris 1612, p. 434: »pour le maintenir il luy fit un cautere au bras gauche par le quel le poison s’escouloit, luy en cbargeant de l’eirtretenir ouvert, et que lors qu’il ne suinteroit plus, qu’il se pourroit asseurément preparer à la mort.«
Histoire du Comté d’Evreux, p. 93 der Belege.
Secousse, Histoire de Charles le Mauvais, Paris 1758, sec. part, p. 172.
Secousse, l. c., Recueil de pièces servant de preuves, 1755, p. 494.
Juvenal des Ursins nennt den Engländer Jean d’Estan.
de Barante, Histoire des Ducs de Bourgogne, tom. II, p. 69.
Enguerran de Monstrelet, Chronique, chap. CLXIII, edit. Douet-d’Arcq, Paris 1859, tom. III, p. 168: »[Le duc Guillaume, conte de Haynnau] s’en alla à Compiengne où estoit le Daulphin, son beau-filz, lequel il trouva fort malade. De laquelle maladie il trespassa . . . . Et avoit une apostume près de l’oreille, laquelle se creva dedens son Corps [col] et l’estrangla . . . . Et alors fut très grand renommée que ledit Daulphin avoit esté empoisonné par aucuns de ceulx qui adonc gouvernoient le roy . . . .«
Memoires de Jean Lefèvre, Seign. de Saint-Remy, chap. LXXII, edit; Buchon, p. 412: »Il ne passa point Compiengne, et là d’une grosse maladie son âme rendit à Dieu. Duquel trepas se feit grand’ murmuration parmy le royaulme; et disoient les aucuns que il avoit esté empoisonné, pour cause que il estoit trop Bourgongne.«
Pierre de Fenin, Mémoires ad ann. 1417, edit. Dupont, Paris 1837, p. 70: »Item le Duc Guillaume de Hollande mourut et disoient mainte gent qu’il avoit esté empoisonne, luy et son biaufilz le dauffin, pour ce qu’ilz estoient si fort aliez au duc Jehan de Bourgoingne.«
Collas, Valentine de Milan, Paris 1911, p. 97.
ChroniconCornelii Zantfliet, in: Martene et Durant, Veterum scriptor. ampl. Collectio, tom. V, Paris 1729, p. 418: »tum propter favorem tum propter ingentem summam aureorum, partim datam, partim promissam, ut famabatur, corruptus, ad Hollandiam reversus est et suo domino, cui pro tunc erat familiarissimus et ob hanc causam nequaquam suspectus, venenum paravit, quod non solum in libello in quo Johannes oratiunculas peculiares legere consuetus erat, verum etiam in nuce arcis, in quo plerumque exercitii causa delectabatur callide posuerat ut eum intoxicaret.«
Löher, Jacobaea von Bayern, 1869, Bd. 2, S. 159.
De croneca van Collen, in: Chroniken der deutschen Städte, Bd. 13, S. 65.
Hermanni CorneriChronicon, in: Eccard, Corpus historic., tom. II, p. 1262: »[Johannes de Vleet] corruptus pecunia vitae dieti Johannis insidiantium, intoxicavit saepe dictum Johannem et amicum in potione quadam. Quam cum Johannes gustasset et sentiret venenum esse ad vomitum mox se provocavit et intoxicum sumtum eructavit.«
de Dynter, Chronique des Ducs de Brabant, lib. VI, cap. CCIX, Bruxelles 1857, tom. III, p. 441: ». . . . morte preventus ab hac luce migravit, veneno, ut dicitur, intoxicatus per dominum Joh. Van der Vliet.«
Chroniken der deutschen Städte, Bd. 13, S. 67.
de Barante, Histoire des Ducs de Bourgogne, tom. V. p. 101.
Er war der älteste Sohn von Johann von Burgund (Jean sans peur), der im Jahre 1419 auf der Brücke von Montereau durch die Begleiter des Dauphin Karl
späteren Königs Karl VII.
gelegentlich einer der Versöhnung bestimmten Zusammenkunft ermordet worden war.
de Barante, l. c., tom. VIII, p. 312.
Jean de Troyes, Histoire de Louys unziesme, Paris 1611, p. 431: »Audit mois d’avril [1483], le roi Édouard d’Angleterre mourus audit royaux d’une apoplexie qui le print. Autres disent q’uil fut empoisonné en beuvant du bon vin du creu de Challuau que le roy lui avoit donné, duquel il but en si grande abondance qu’il en mourut . . . .«
Portugal Pittoresco, Lisboa 1846, I, 266: »Ha toda apparencia de que D. João II pereceo con consequencia de veneno.«
Aboab, Nomologia 308 u. a.
Dillon, History of the reign of Peter the Cruel, London 1788, vol. I, p. 180.
Mérimée, Histoire de Don Pedro I, Paris 1848, p. 108.
Karamsin, Geschichte des russischen Reiches, Riga 1823, Bd. 5, S. 277.
Jean Bouchet, Annales d’ Aquitaine, Poictiers 1644, p. 278: »Un jpur que ledit Duc de Guienne goustoit avec ladite de Montsoreau, . . . . ledit Abbé de S. Jean d’Angely . . . .. para une pesche qu’il donna à ladite de Montsoreau, pour boire, dont eile mangea la moitié et ledit Duc l’autre en mauvaise heure . . . .«
Duclos, Histoire de Louis XI, Amsterdam 1746, tom. III, p. 324 [Brief des Königs vom 24. Dez. 1472]: »qui a les fievres quartes«.
Duclos, ibid.: »Afin que soyez sûr de celui, qui me fait sçavoir les nouvelles, c’est le Moine qui dit ses heures avec Monsieur de Guyenne.«
de Sismondi, Histoire des Français, tom. XIV, p. 355.
Plancher, Histoire de Bourgogne, Dijon 1781, preuves p. CCCXIX, preuves No. CCLXV, p. 319: ». . . . de faire mourir et tuer par glaive ou par venin icelui mondit Seigneur de Bourgogne . . . .«
Plancher, l. c., und Philippe de Comines, Memoires, edit. Godefroy, tom. IV, Bruxelles 1723, p. 418: ». . . . mondit, Sr. de Guyenne n’a pas seulement esté destitué de sa Duchié de Guyenne mais aussy de sa vie piteusement par poisons, malefices, sortilèges et invooations diaboliques.«
Thomas Basin, Histoire des règnes de Charles VII et Louis XI, lib. III, cap. XVI, edit. Quicherat, tom. II, p. 285: »Corrupit duos de ejusdem fratris sui domesticis, qui prae caeteris omnibus ei familiares erant, et de quibus plurimum confidebat, quorum alter appellabatur Jordanus Faure, monachus ordinis S. Benedicti . . . . cui idem dominus suus fecerat obtinere solemnem eam abbatiam S. Joannis Angeliaci . . . . alteri nomen erat Henricus de la Roche, qui scutifer erat coquinae ejusdem domini. Hos quippe duos veluti idoneos tarn nefando operi ministros, . . . . rex pellexit ut benignissimum dominum suum . . . . veneno exstinguerent: quemadmodum et fecerunt . . . . Accepto itaque. et hausto . . . . veneno, ipse domin. Carolus, nondum XXX annis suae aetatis expletis, lamentabili atque immatura morte vitam finivit, miris cruciatibus atque languoribus, priusquam spiritum exhalaret, afflictus et excruciatus; nam plures menses in hujusmodi doloribus atque cruciatibus, quos in ejus corpore atque visceribus violentia veneni faciebat, transegit.«
Comines, l. c: ». . . . Aegrotabat graviter et morbi ignoto genere; decidere ungues, capillique defluere ut suspicionem praeberet hausti veneni . . . .«
Jean Bouchet, Annales d’Aquitaine, Poictiers 1644, p. 279: »Incontinent apres le decez dudict Duc de Guieniie, le Seigneur de Lescun . . . . fit lier et garroter estroitement ledit Abbé de sainct Jean, et le mettre en un navire de Bretagne chargé de vins, qui estoit devant Bourdeaux, et en diligence l’amena à Nantes par devers le Duc, qui tres dolent estoit du trespas de mondit Seigneur de Guienne. Ledit Duc fit bien estroictement garder ledit Abbé en la grosse tour du Bouffoy de Nantes où il confessa de merveilleuses choses.«
Godefroy, l. c., tom. IV, p. 419: ». . . . en declarant par leur deposition, confession et procès avoir fait si detestable crime par 1’ordonnance dudit Roy, qui leur avoit donné et promis grans dons . . . .«
de Sismondi, l. c., p. 357.
Jean Bouchet, l. c.: »Le geolier Andre Perraut fit dire au Duc, que depuis que ledit Abbé avoit esté mis en ladite tour, on oyoit toutes les nuicts le plus horrible bruit du monde. Finablement une nuict environ onze heures, la foudre par en gros et espouvantable tonnere tomba sur ceste grosse tour, et fit gros dommage. Le lendemain matin le dit geolier trouva ledit Abbé mort, estendu sur la place de la chambre, où il couchoit, et avoit la teste et le visage enflé gros, aussi noir que charbon, et avoit la langue hors la bouche demy pié de long.«
Brantôme, Œuvres, tom. V, Paris 1787, Digression sur Louis XI, p. 25: »par gentille industrie il fit mourir son frere le Duc de Guyenne . . . . si-bien que personne ne s’en apperçeut qu’il eust fait faire le coup, si non par moyen de son fol . . . . Estant donc un jour en ses bonnes prieres et oraisons à Clery . . . . et n’ayant personne près de luy, si non ce fol, qui en estoit un peu esloigné et duquel il ne se doutoit qu’il fast si fol . . . . qu’il ne pust rieft rapporter il l’entendit comme il disoit: Ah! ma bonne dame . . . . je te prie de supplier Dieu pour moy . . . . qu’il me pardonne la mort de mon frère, que j’ai fait empoisonner par ce meschant Abbé de St. Jean.«
Histoire générale de Languedoc, Paris 1745, tom- V, p. 46: »Quelques jours après son arrivé dans le château de Buzet le seigneur de Castelneau de Bretenous, maîztres Macé Guervadan et Olivier le Roux, sécrétaires du roi, étant entrés dans sa chambre avec un apothi caire, l’obligèrent à prendre un breuvage qui la fit avorter et dont eile mourut deux jours après «
Ibid.: »Au mois d’août suivant, quelques gens apostés lui ayant demandé si eile était en einte et ayant répondu d’une manière ambigue, on la força de prendre un breuvage qui la fit avorter d’un enfant mâle.«
Jean Chartier, Chronique de Charles VII, tom. II, p. 181: »En icelle abbaye de Jumièges trouva le Roy une demoiselle nommée la belle Agnez, qui là estoit venue, comme elle disoit, pour avertir le Roy et lui dire que aulcuns de ses gens le vouloient trabir et livrer èsmains de ses anciens ennemis les Anglais. De quoy le Roy ne tint guère compte et ne s’en fict que rire.«
Jacques du Clercq, Mémoires, livre III, chap. IV, J.785» V* 4Io: »la Damoiselle, qu’on appeloit la belle Agnès, la quelle avoit esté totalement en la grace du Roy, et dit-on qu’icelle Agnès mourut par poison moult jeune.«
Jacques du Clercq, Mémoires, 1785, p. 409, nennt sie irrtümlicherweise »demoiselle de Montagut.«
Bonamy, Mémoire sur les dernières années de la vie de Jacques Cœur. Mémoires de l’Académie des Belles-lettres, tom. XXXIV, p. 339.
Thomas Basin, Histoire des règnes de Charles VII et de Louis XI, Hb. V, cap. XXH und XXIH.
Société de l’Hist. de France, tom. 81: »solum tamen illud in eum regis acerbitatem accenderat, quod a nequissimis delatoribus dictam pulchram Agnetem toxico appetiisse suggestum regiis auribus affictumque fuerat.«
Michelet, Histoire de France, tom. V, p. 375.
Jacques du Clerq, l. c: »Et volloient aulcuns dire aussy que le dict Panphin avoit jà pièca fait mourir une dempiselle la belle Agnès . . .«
Auch Monstrelet, Chronique . . . : »dont le Daulphin avoit grand despit, et, par despit, il luy fit la mort avancer.«
Clément, Jaques Cœur et Charles VII, p. 339, 340.
Steenackers Agnes Sorel et Charles VII, p. 411.
Jean Chartier, l. c: »Elle print le flus au ventre.«
Brunon, Comment est morte Agnes Sorel, in: Duquesne, l. c., p. 321.
Guaguini, Compendium sup. franc. gestis, 1504, fol. CCLXXIII: »Quo tempore burgundus [Karl der Kühne] inimicitias in ludovicum omnifaria exercens yterium mercatorem quem post Caroli aquitani ducis mortem ad burgundum se contulerat: magnis promissis inducit: veneno tollere regem. Igitur constituto illi quinquaginta milium aureorum precio: toxicum parat. Datque johanni audaci (quem servum habebat) ferendum: ppllicitus monetes aureos si maleficium foeliciter exigat.«
Jean de Troyes, l. c., p. 199: »De laquelle chose faire ledit Hardy print à luy la charge, et pour ce faire et aceomplir luy furent baillez les poisons, en luy promettant faire moult de biens et de luy donner cinquante mil escus . . . .«
Guaguini, l. c.: »Recipit ab yterio Johannes negocium et ambasiam ubi rex erat profectus: quendam in ludovici sibi notum qui condiendibus saporibus operat convenit. Cui qui aquitano duci [Herzog von Guyenne] ad simile ministerium servierat: rem patefacere non veretur. Atque ad facinoris praecium viginti aureorum milia secure promittit: credulus hominem ad veneni propinationem facile consortem ducere: quem dominum suum non dissimili malencio sublatum fuisse sciret. Audivit johannem summa dissimulatione coquus sed rem nequaquam patrari posse ait: nisi colinetus primarius coquorum conscius accederet. Igitur recepto a johanne veneno: colinetum ad id negotium cohortari pollicet. Colinetus vero a consorte coquo edoctus simul cum eo ad regem. Veneficum impedit.«
Jean de Troyes, Chronique scandaleuse ou Histoire des estrange faicts soubs le règne de Louys XI, 1620, p. 199 ff.
Duclos, Hist. de Louis XI, livre VIII, Amst. 1746, p. 261.
Barante, Hist. de Ducs de Bourgogne, tom. XII, p. 7.
Jean de Troyes, l. c.
Plancher, Histoire de Bourgogne, livre XXII, Dijon 1781, p. 492: »De par le Roi, nos amés et féaux, le Prince de Trente-Deniers nous a voulu faire empoisonner; mais Dieu, Notre-Dame et St. Martin nous en ont préservé et gardé comme vous verrez par les informations que nous vous envoyons, afin que les fassiez lire, salle ouverte devant tout le monde, afin que chacun connaisse la trahison et mauvaisetie dudit Prince.«
Cimber et Danjou, Mémoire sur Charles VIII, tom. I, p. 163.
P. Jovio, Vitae duodecim Vicecomitum mediolani principum, Lutetiae 1549, p. 144: »diuturna febricula tabefactus interiit: Valentina, matre multis cum lachrymis, a fratribus veneno sublatum usqueadeo constanter existimante.«
Martene, Thesaurus novus anecdotorum, Lutet. Paris. 1717, tom. I, p. 1653.
Ibid.: »et sine tormentis fassus est, quömodo comes Virtutum proh pudor! detestabiliter horrendo scelere nos prolemque nostram veneno perimi disponebat per opus et operam praescripti Hermanni . . . .«
Ulman Stromers Püchel von meim geslechet und von abentewr’, in: Chroniken deutscher Städte, Bd. 1, S. 54.
Chronik der Stadt Nürnberg aus Kaiser Sigmunds Zeit, ibid., Bd. 1, S. 365.
Excerpta Cronicarum, ibid., Bd. 3, p. 304.
Aeneas Silvius Piccolomini, Histor. Friderici III ad ann. 1351.
Pauli JoviVitae, l. c., p. 163: »At Barnabas in Tritianam arcem ab se aedificatam deducitur, septimo carcere mense . . . . veneno fasellis indito (ut fama tum fuit) extinguitur.«
Matthaei de Griffonibus, Memoriale Historie., in: Muratori, Rer. ital. Scr., tom. XVIII, p. 196: Bernabos Vicecomes de Mediolano decessit in turri de Trecio ubi erat carceratus, et dictum fuit, quod fuit toxicatus.«
Chronica di Bologna, ibid., p. 526: »Fu detto, ch’era stato attossicato.«
Redusius de Quero, Chronicon Tarvisinum, in: Muratori, Rer. ital. Scr., tom. XIX, p. 809: »quod illam asseruissent praegnantem ex Francisco Barbavaria olim magno secretario quondam ducis Mediolani.«
Ciprian Manente da Orvieto, Historie, 1567, lib. II, p. 8: »Giovanmaria fece andare Caterina sua matre nella Rocca di Monza dove morì di veleno essende come si crede fatta avvelenare dal proprio figliuolo,«
Sozomeni PistoriensisSpecimen historiae, in: Muratori, Rer. ital. Script., tom. XVI, p. 1183: »Mulier olim Galeatii ducis Mediolani Monciae moritur ut fama fuit veneno, quum esset in carcere.«
Poggii BraccioliniHistoria Florentina, ibid., tom. XX, p. 294: »Ipsa ducis mater veneno sublata est.«
Camp. Histor. Cremon., lib. IV.
Buoninsegni Historia Florent., lib. IV.
Piero Minerbetti, Chronica, in: Muratori, Rer. ital. Script., tom. II, 1770, p. 520: »Fu per manifesti segni veduto e conosciuto, ch’ ella fu avvelenata, e non si vide, che questo avesse potuto fare, o far fare, se non Messer Francesco Visconti, che la tenea in prigione.«
P. JoviiVitae duodecim Vicecomit., l. c., p. 180: »Oderant eum omnes tanquam inusitatae immanitatis tyrannum . . . . ut iracundia in rabiem versa, damnatos ac sibi invisos, voracissimis canibus laniandos objiceret.«
Poggio BraccioliniHistoria Florentina, lib. IV, in: Muratori, Rer. ital. Script., tom. XX, p. 294: »adeo illius dementia humanum sitiebat sanguinem, adeo efferatis erat moribus, ut a domesticis, cum sibi quisque timeret interficeretur.«
JoviiVitae duodecim Vicecomitum, l.c., p. 188: »Excessit e vita ex atroci febre et in multam bilem soluta repente alvo.«
Giovanni Simonetta, Historie di Francesco Sforza, Vinegia 1544,]ib. XXI, fol. 291, vers.: »Ma li capitano consumavano il tempo in consultationi, ne partito alcuno si pigliava, di che era cagione il timore di Gismondo e la volonta di Venitiani. Imperoche havendo Gismondo fatto morire senza alcune cagione Polissena sua moglie e figliuola del conte, e in suo luogo tolta un’ altra Polissena, laquale si teneva, finse che quella fussi perita di morte subitana. Il perche temeva di non gli venir nelle mani . . . .«
Corio, L’Historia di Milano, Vinegia 1554, fol. 414, vers.: »si disse che piu di veleno che di naturale egritudine fosse morta.«
Ciprian Manente, Historie, 1567, lib. V, p. 103: »e in tanto crebbe lo sdegno, che la Bianca si parti di Milano, e per il viaggio si ammalo e mori (come si pensa) di veleno.«
Antonii GalliCommentarius rerum genuensium, in: Muratori, l.c., tom. XXIII, p. 264: ». . . . et haud ita multo post aetate adhuc viridis, neque filii omnino in morte ejus intacta fama, apud Melignanum extineta est.«
Anton de Ripalta, Annales Piacentini, in: Muratori, Per. ital. Script., tom. XX, p. 958: »Robertus [de S. Severino] ibidem in maximum hujus status periculum Sfortiam primum Barri ducem et Ludovicum Sfortiam cum pluribus militibus et peditibus secum univit. Eodem anno dux Barri morte captus est, ut quidam dixere, astu et machinatione magni secretarii et quasi principis D. Cichi veneno affectus.«
Diarium Parmense, in: Muratori, Per. ital. Script., tom. XXII, p. 315: »Eodem anno 1479 Dux Barri, qui ruperat confines . . . ., in nocte oppressus catarro vitam finivit: quod fuit malum praesagium ceteris inimicis status mediolani.«
Francesco Guicciardini, Storia l’Italia, lib. I: »nondimene si credette universalmente per tutta Italia che e fosse morto non per infermità naturale nè per incontinenza ma di veleno; e Teodoro da Pavia uno de medici regii il quale era presente quando Carlo lo visitò, affermò averne veduto segni manifestissimi.«
Pontano, Opera Neapol. 1505, De prudentia, lib. IV.
Ebenso: Muratori, Annali d’Italia, 1774, tom. IX, p. 572.
Landucci, Diario Fiorentino, 16. Febr. 1499.
Segni, Istorie fiorentine, lib. VII, Firenze 1857, p. 294: »Arrivato a Firenze sano alloggio in un’ osteria, dalla quale la mattina ne fu tratto morto. Ne mancosi in quella città di dir novelle e d’indovinare molte cose, che dovessi lui essere stato avvelenato par ordine d’Antonio de Leva . . . .«
Giov. Cavalcanti, Della carcere dell’ ingiusto esilo, Firenze 1821, p. 42.
»Noi vogliamo, che tu dia a bere attossicato beverone a Cosimo, e con questo caverai noi di pericolo, e lui di paura.«
Bened. Varchi, Storia Fiorentina, lib. XIV, 1721, p. 527: »Morta che ella fu, divenne il corpo tutto infagonato; perchè avendola i parenti fatta sparare, le trovarono roso dello stomaco quanto un barile, con un stianza nera sopra quel roso; laonde si vide manifestamente che la cagione della morte sua era stata un veleno corrosivo.«
». . . . Perciocchè i medici conobbero chiaramente e dissero ch’ egli era suto il bupestre.«
Nicander, Alexipharmaca, vers. 335–363: »Et facit eroso non suavia tormina ventre.«
»Et tumet inflatus sicco velut hydrope venter . . . .«
». . . . et ob id bupestrem nomine dicunt.«
Bernardo Segni, Istorie fiorentine, lib. VII, Firenze 1857, p. 288: »La sera cenatosi lietamente in quel luogo, dopo due ore il cardinale raccapriccatosi, e preso da disenteria e da doglie in tredici ore mori.«
Varchi, Storia fiorentina, lib. XIV: »Il cardinale in questo tempo peggiorava senza modo, e s’andava consumando a poco a poco, e avendo continovamente una picciolissima febre e lenta, di maniera che a’ dieci giorni d’agosto egli si mori miserabilmente.«
Scipione Ammirato, Istorie fiorentine, Firenze 1641, part. II, p. 430: »che quella veramente fusse stata mutazione d’aria come tutto di avviene a’ tempi presenti à chiunque di Roma partendo passi nel regno di Napoli in tempo di state.«
Segni, l.c.: »che fusse stato il duca Alessandro, che insospetito a ragione di quella gita, non aveva saputo trovar modo più spedito per salvare la sua reputazione e lo stato.«
Scipione Ammirato, Istorie fiorentine, lib. XXXI, Firenze 1641, part. II, p. 430: »negando trovarsi sorte alcuna di veleno.«
Segni, l. c., p. 373.
Adriani, Istoria de suoi tempi, lib. II, Venetils 1587, p. 110; »che il duca havesse per suoi ministri fatto tentare quel Biagio. speziale, che volesse segretamente avvelenare il S. Giulio . . . .«
Scipione Ammirato, Istorie fiorent., lib. XXXII, p. 458.
Giov. Anguillesi Notizie storiche dei palazzi e ville . . . . Palazzo di Pisa, Pisa 1815 p. 146.
Galluzzi, Istoria del Granducato di Toscana, Firenze 1781, tom. II, p. 199, ad ann, 1578: »e fu ben provvisto di veleni da propinarsi e da avvelenare le armi per assicurare. l’effetto.«
Galluzzi, 1.c: »Nel nono giorno la malattia del G. Duca prese un aspetto più decisivo poichè dopo due emissioni di sangue non essendosi ancora purgato si. fece maggiore la febbre, sopraggiunte l’affano e finalmente . . . . la morte.«
Ibid., p. 278; »Il G. Duca ha due terzane subintranti, che vuol dire febbre continua, ed ha una grandissima, sete; camminasi con tutto ciò fino ad ora don tutt’ i buoni segni di futura salute . . . .«
Galluzzi, Istoria, tom. II, p. 278: »Nella sezione del suo cadavere la sede principale del male apparve nel fegato . . . .«
Mecatti, Storia cronologica di Firenze, 1755, part. II. p. 770: »onde i miseri Principi tra smanie, e tra dolori terminarono mfelicissimaniente il lor vivere.«
Litta, Famiglie illustre, tavol. XIII: »che morirono fragli spasmi.«
Litta, Famiglie celebri italiane, Fascic. XVII, Tavola XIII: »Allora ebbe luogo un celebre avvenimento, i cui particolari sono involti nelle tenebre, cioè la morte improvisa di Bianca preceduta di poche ore di quella del granduca. Narrano, che Bianca a Poggio a Cajano avesse preparato una torta avvelenata al cognato cardinale, e ch’ egli mentre si schermiva di assaggiarla, il granduca la gustasse. Bianca non fu pronta ad impedirlo, e si avvelenò essa pure, quando vidde il marito perduto. Jo non oso afifermar la verità di tutto ciò, ma non so manco piegarmi all’ opinione di coloro, che nella famiglia Medici trovano sempre naturali le morte repentine di più persone in un punto.«
Andrea Gataro, Istoria padovana, in: Muratori, Rer. Ital. Script., tom. XVII, p. 873: ». . . . Messer Guglielmo giunse a Padova per la via di Venezia in quale era ammalato gravemente di febre e flusso.«
Redusius de Quero, Chronicon Travisinum, in: Muratori, Rer. ital. Script., tom. XIX, p. 813: »Et habito tractatu cum mtrinsecis Veronae, putantibus Gulielmum de la Scala praedictum in Dominum futurum, civitatem intravit aeclamantibus cunctis: Vivat Gulielmus de la Scala; qui a veneno jam praeventus civitatem aeger ad mortem intravit . . . .«
Gataro, l. c., p. 879: ». . . . era moltiplicato il male al Signor Guiglielmo, il quale era in letto con molto affanno ed intorno da diligenti medici custodito . . . . e con molto medicine e liquori suffragato.«
Piero MinerbettiCronica, Rer. ital. Script., tom. II, ad. ann. 1404, cap. III, p. 499: »Poi il detto Messer Guiglielmo subitamente ammalò, e in non molti dì si mori. Tennesi, e così si credette per tutti, che il Signore di Padova lo facesse avvelenare per essere Signore di Verona.«
Sanuto, Vite de Ducht di Venezia, in: Muratori, Rer. ital. Script., tom. 5QCJI, p. 807: »il Signor Guglielmo dalla Scala signore di Verona, non passarono molti giorni, che ad una cena lo fece attossicare e morire; e così Messer Carlo Visconte.«
Jacobi de Delayto, Annal. Estenses, in: Muratori, Rer. ital. Script., tom. XVIII, p. 997: »Dom. Guilelmus de Scala recentissimus Veronae Dominus et cum eo existens Domin. Karolus de Vicecomitibus noctis tempore morte subitanea obierunt.«
Andreae BilliiHistoria, in: Muratori, l. c., tom. XIX, p. 18: »Karolus postero die post ingressum urbis inventus est mortuus. Nec multo laetior Guilelmo ingressus fuit, nam simili parricidio, quamquam dicebant.insueto, ac nimio armorum labore, paulo post extinctus est.«
Infessura, Diarium, in: Muratori. Rer. ital. scribt., tom. III, 2, p. 1144: ». . . . mori lo Cardinalo di San Sisto, e fu attossicato.«
Marini Sanuti, Vite de duchi di Venezia, in: Muratori, l.c., tom. XXII, p. 1223: »subita egritudine s’ammalò, e mori . . . .«
Scipione Ammirato, Istor. fiorent., lib. XXV, Firenze 1741, p. 152: ». . . . il quale ò per l’affanno patito nella giornata, ò per la molt’ acqua che ebevve in quel giorno, si era aliquanto infermato . . . . il pose prestamente al letto, ove prendentogli il male ogni giorno sopra maggior vigore senz’ alcun riparo.«
NaugeriusStoria Veneziana, in: Muratori, Rer. ital. Script., tom. XXXIII, p. 1177: »Inquesto mentre il generale, il qual era in Romagna governatore delli genti del papa, assalito da grave infermità, non senza sospetto di veleno, dal conte d’Imola fattosi condurre a Roma, passo da questa vita.«
Infessura, Diarium roman. VI.
Stephanus Infessura, Diarium romanum, in: Muratori, l. c., tom. III, 2, p. 1157: »Dixerunt ergo aliqui — non tarnen quod ego credam, Pontificem Xistum in hac parte fuisse Senenses imitatum ac eorum corisilium prosecutum propter mortem ita immediate secutam post victoriam.«
Allegretto Allegretti, Diari: Sanesi, in: Muratori, Rer. ital. Script., tom. XXIII, p. 811. Adi 12 di settembre 1482: »Ci fu nuove, el magnifico Roberto da Rimini era morto a Roma di flusso: stimasi sia stato avvelenato.«
Jacob. Volaterrani, Diarium romanum, in: Muratori, l. c., tom. XXIII, p. 177 u. 179.
Volaterranus, l. c.: »Itaque non tarn pro obitu dolendum, quam quod non convaluerit mirifice laetandum.«
Cronaca del Graziani, in: Archivio storic. Italian., tom. XVI, I, p. 413.
Girolamo di Frolliere, La guerra del Sale, in:. Arch. stor, Ital., tom, XVI, 2, p. 434.
Francesco Matarazzo, Chronik von Perugia, übersetzt von Marie Herzfeld, 1910, Emleitung S. XXXII.
Malpiero, Annali, in: Arch. stor. Ital., tom. VII, I, p. 318.
Diarium Ferrarense, in: Muratori, Rer. ital. Script., tom. XXIV, p. 286.
Luzio Alessandro e Renier Rodolfo, Arch. stor. lombard., ser. II, tom. VIT, 1890, p. 380.
Gardner, Dukes and Poets in Ferrara, p. 264. Noch andere diesbezügliche Dokumente brachte Catelani, Sopra un attentato a la vita del Conte Matteo Maria Bojardo, Reggio 1891.
Pandulphus Collenutius, Histor. Neapolit., p. 246: »suadentibus ita medicis involutus fuit saepius mulorum corporibus recenter divisis eoque calore veneno liberatus est.«
Vide auch: Volaterranus, Commentar. urbana, Basil. 1559, Anthropologia, cap. XXII, p. 515.
Ciprian Manente, Historie, lib. II, p. 15: »In quest anno (1414) stando il Re Ladislao in Perugia se infermo di febre non molto grave, tanto che torno a Roma . . . .et indi per aqua se ne torno a Napoli, dove essendo dal mal agravato mori.«
Scipione Ammirato, Vita del re Ladislao, in: Gli Opusculi, Fiorenza 1583, p. 146: »il quale presq dalla grandezza del premio persuase alla figliuola che si dovesse ugnere le parti segrete d’un’ unguento, ch’ei le darebbe attissimo a far crescer l’amore del Re, onde egli non mai più per qualcunque altra donna dal suo amor si sciorrebbe. Era questo unguento fatto di succo di nappello . . . .«
Infessura, Diarium, l. c., p. 1120.
Chalcondyle, L’histoire de la décadence de l’empire grec, Paris 1584: »ainsi éschauffé qu’il était encore que tout soudain le poison lui monta au coeur, d’une si grande promptitude et action, qu’après avoir jeté quelques petites gouttes d’une sueur froide connue pour un dernier effort de la nature, il rendit l’âme . . . . . . . . . .«
Scipione Ammirato, l. c.: »i Fiorentini non si tenendo sicuri delle ipromesse del Re e vivendo in un gran terrore: che egli non occupasse un di da loro possbile, e sapendo il Re esser molto vago di donne, e che egli ultimamente in Perugia prendea dilettoso piacere d’una bella giovane figliuola d’un medico, ricorsero con grandissime proferte a costui; perche di tanta lor paura e pericolo li liberasse.«
Ibid.: ». . . . che cadutone in ismanie grandissime finalmente sene mori farnetico.«
Theodorici de Niem, Historia de Vita Johannis XXIII, in: Rerum germanicarum . . . ., tom. III, 1688, p. 24: »postquam cum vehementibus doloribus, quibus torquebatur et in corpore, praecipue igne sacro in membro virili, justo Dei judicio pervenerat, infeliciter obiit, antequam dimidiaret dies suos.«
Raynald, Annales ecclesiastici, tom. XVII, ad annum 1414, p. 436: »Ladislaus morbo correptus ex illico genitalibus a scorto Perusino, ut ajunt, veneno, sive igne sacro divinitus immisso, ut per quae peccarat per ea puniretur neapolim reversus est.«
Art. 37 des Statuts der Staatsinquisition.
Daru, Histoire de Venise, tom. IX, p. 121.
G. Burnet, Some letters containing an Account . . . . travelling through Switzerland and Italy, 1708.
Neri di Gino Capponi, Commentari, in: Muratori, Rer. ital. Script., tom. XVIII, p. 1211: »I Viniziani promissono a uno, che promise loro avvelenare il duca, 10,000 ducati, e dierongli uno veleno venuto di Levante, che mettendolo nel fuoco, qualunque v’era d’attorno, o in quella sala, o camera, dove fosse il fuoco, subito moriva; e cosi qualunque con detto veleno fosse stato toeco, o unto. Fugli presentato detto veleno, e rivelato il fatto, e fattone la prova, e trovatala essere vera, remunero quello, che lo dovea fare e serbossi il veleno.«
Daru, Histoire de Venise, Bruxelles 1840, tom. III, p. 116.
P. Bembus, Historia Venet., lib. III, p. 216: »ejusmodi contra hostes insidiis ad eam diem nunquam usam Rempublicam fuisse, cum saepenumero potuerit, neque nunc velle incipere . . . .«
Josephi RipamontiiHistoriae patriae, decad. III, lib. IX, p. 625: »Davalus enim ipse, dum irati Caesares mandata in Sfortiam et Moronum postea exsequitur, mortuus est phtisi et marcidum illud livore ac malignitate pectus conceptua fallaciarum labore tabes absumpsit.«
Scipione Ammirato, l. c., part. II, lib. XXX, p. 356: »essende massimamente in questi tempi seguita molto opportunamente la morte del marchese di Pescara.«
Ir. Affo, Vita di Vespasiano Gonzaga, Parma 1780, p. 40: ». . . . imperciocche per lettere cieche da me vedute fu avvertito d’alcune infidelità della moglie . . . .«
Racheli, Memorie storiche di Sabbioneta, 1849. p. 572.
Litta, Famiglie celebri Italiane, 1833, vol. III, tav. XIV: »Egli non la volle più perche grand amoreggiatrice ed essa lo ricusava, siccome impotente.«
Litta, 1, c.: »Traddandosi di si gran signore si disse morta d’apoplessia.«
Malvasia, Felsina pittrice, Bologna 1678.
Ch. Blanc, Histoire des peintres, Paris 1877.
Sully. Mémoires des Oeconomies d’Estat, coll Petitot, tom. III: »qu’elle ne voulait voir en sa place une teile décriée bagasse.«
Sully, Memoires, Amsterdam, fol. chap. LXXX, tom. I, p. 421: »mais comme luy vit les Festes approcher et que s’il la retenoit près de luy et en ses jours de devotion, cela pourroit apprester à parler, voire apporter du scandale aux plus scrupuleux, il luy commanda de s’en aller faire ses Pasques à Paris.«
de Mézeray, Abbrégé chronol. de l’histoire de France, Paris 1667, p. 1335: »Or un jeudi absolu, cet homme ayant pris un soing particulier de la traitter des viandes qu’il sçavoit estre le plus à son gout.«
Mathieu, Histoire de Henri IV, tom. II, p. 310.
Cheverny, Mémoires, p. 387, coli. Petitot.
Lettre de la Varenne, in: Sully, Mémoires, coll. Petitot, sér. 2, tom. III, p. 288: ». . . . pendant qu’elle se promenoit dans le jardin, elle avoit este surprise d’une grande apoplexie, qui, dès l’heure mesme l’avoit pense suffoquer . . . .«
de Mézeray, Abregé chron. de Thistoire de France, 1740, tom. III, p. 535.
de Mézeray, Histoire de France, tom. III.
Sismondi, Histoire des Français.
Michelet, Histoire de France au XVI siècle, Parise 1855.
Sully, l. c., 422.
Die Herzogin war so dreist, bei einem Besuch, den ihr die Frau von Sully machte, zu sagen, daß sie — wie es bei einer Königin von Hofdamen gemacht wurde — zu den angegebenen Zeiten ihr die Aufwartung machen solle.
Sully, Mémoires, l. c., Angabe von La Varenne.
»Ce mal la prit le mercredi au soir, eile accoucba le vendredy par la force des remèdes qu’on lui fit et mourut le samedy matin.«
Bassompierre, Mémoires, coll. Michaud et Poujoulat, 2e sér., tom. XIX, p. 273: ». . . . elle accoucha d’un enfant mort.«
Eine solche Absicht konnte in Rom nur alarmierend wirken. Man hatte den Erz-bischof von Rosanes wesentlich deswegen als Nuntius nach Madrid geschickt, um über alles den Thronerben Bezügliche mitzuteilen.
d’Aubigné, L’histoire universelle, tom. I, livre V, chap. XXV, 1616, p. 337: »Le roi d’Espagne prend quelque soupgon, que son fils le voulloit venger de lui pour lui avoir osté la Roine Elizabet qui estoit voué pour lui: si bien que l’affaire fut communiquee à la Inquisition.«
Famiani Stradae (Soc. Jesu) De bello Belgico, Roma 1648, p. 320: ». . . . quem postridie discessurum regi propere aperuit Raymundus. Ergo rex . . . . filii conclave profunda nocte dormientis ingreditur ereptoque qui suo pulvino latebat, gladio surgere illum confestim jubet . . . . custodiendum certis ab se traditis hominibus relinquit.«
de Moüy, Don Carlos et Philippe II, ouvrage couronné par l’Académie française, 3. édit 1888, p. 297, 322.
Llorente, Hist. crit. de la inquisicion de España, trad. par. Gallois, Paris 1824.
de Moüy, l. c.
Später wurde die Mär des von Podagra heimgesuchten Königs, der in das Sterbezimmer gestützt ging, ersonnen.
Schreiben an die Städte: Im Original bei de Moüy, l. c., p. 262.
de Moüy, l. c., p. 289.
de Moüy, l. c., p. 287.
Depesche des Nuntius vom 24. Januar 1568, bei de Moüy, l. c., p. 259: ». . . . Egli non ha cervello né sano intelletto e a questo aggiungeranno altre cose che dicono apparire per proprie scritture sue, cioè d’haver havuto animo di fuggire.«
». . . . pues es asi que puede bien estar uno en este estado de poder recibir los sacramentos aunque no hubiese en él el subjecto y disposicion para regimiento y gobernio y cosas desta calidad que es necessario.« (de Moüy, l. c., p. 317.)
Büdinger, Don Carlos’ Haft und Tod, insbesondere nach der Auffassung seiner Familie, 1891, S. 247fr.
Ein anderer Historiker, Maurenbrecher, Sammlung gemeinverständlicher wissenschaftlicher Vorträge, 1869, S. 21, bezeichnet Carlos als »halbverrückt«. Vgl. auch dessen Aufsatz in den Grenzboten, 1874, S. 246.
Brief des päpstlichen Nuntius Castagna an Kardinal Alessandrtno vom 4. Februar 1568, bei Gachard, Don Carlos et Philippe II, Bruxelles 1863, p. 514.
W. Prescott, History of the reign of Philipp II, 1855.
de Moüy, l. c.
de Moüy, l. c., p. 320.
Dies war eine damals in Spanien allgemeine Gewohnheit: »Vicio de algunos señores de España« (Lorenzo van den Hammen). Das geeiste Wasser wurde in jener Zeit viel medizinisch empfohlen (Macardes, Libro que trata de la nieve y de sus propiedates, Sevilla 1574).
Famian. Strada, De bello Belgico, 1648, p. 320: »Post menses omnino sex . . . . ex morbo ob alimenta partim obstinate recusata, partim intemperanter adgesta, nimiamque nivium refrigerationem, super animi aegritudinem (si modo vis abfuit) in divi Jacobi pervigilio extinctus est.«
de Moüy, l. c., p. 324, 325, 328, 329, 331.
Gachard, l. c., p. 467.
Gachard, l. c.
Gerade dieser Olivarez wird in Verdacht gehalten, das Gift in irgendeiner Gestalt bereitet und zum Beibringen fertig gemacht zu haben.
Bibl, Der Tod des Don Carlos, Wien 1918, S. 345. Eine sehr gute Darstellung des Gegenstandes.
Schmidt, Don Carlos und Philipp II., 1876, S. 381.
de Castro, Hist. de los protestantes Españioles, Cadiz 1851 (bei Bibl, l. c., S. 37). Gueel y Rente, Philippe II et Don Carlos, Paris 1878.
Ranke, Historisch-biographische Skizzen, 1877, scheint zuletzt nicht mehr absolut sicher an ein natürliches Ende geglaubt zu haben.
Dumesnil, Histoire de Don Juan d’Autriche, 1827, p. 193.
Documents inéd., tom. VII, p. 250, bei: Forneron, Hist. de Philippe II, 1882, p. 48: »Se me quejo que la habian hecho beber una bebida porfuerza.«
Leti, La vie de Philippe II, tom. IV, p. 270.
v. Chledowski, Rom, Teil II, S. 52.
v. Chledowski, Neapolitanische Kulturbilder, 1918, S. 419.
Burt gibt diese sicheren Nachrichten in einem vom 6. Februar 1627 datierten Briefe aus Gombrun (Public Records, India House). Vgl. Malcolm, The history of Persia, 1829, vol. I, p. 376.
»Ex hoc pariter veneni genere, magnus ille sui temporis in nostro Septentrione Heros, Steno Stuure, Senior, decessit, quod Canuti Alfonis vidua, Martha, futuro suo sponso, Suantoni Stuure regnum paratura, ipsi propinasse dicitur, in convivio quodam Sudercopensi.«
Magazin für Ärzte, 1783, v, 1, s. 91.
Karamsin, Geschichte des russischen Reiches, übersetzt, Bd. 8, 1826, S. 18.
Ulfeld [dänischer Gesandter, der 1578 in Rußland war], Legatio moscovitica, siv. Hodoeporicon, Francof. 1627, p. 15.
Taube und Kruse, Zar Iwan der Grausame, in: Ewers und v. Engelhardt, Beiträge zur Kenntnis Rußlands, Dorpat 1818, S. 250.
Hakluyt, p. 520.
Taube und Kruse, l. c., S. 214.
J. Ulfeld, l. c.: »porrigens illi venenum, quod cum gustasset morbo correptus exspiravit.«
Petrus Petrejus, Chronik, in: Rer. Rossicarum Scriptores, tom. I, p. 152.
Karamsin, l. c., S. 192.
Petrejus, l. c., p. 172 und andere.
Thuanus, Historiae sui temporis, lib. XIII, ad ann. 1553, Aurel. 1620, p. 386: ». . . ingravescente Eduardi morbo ex humore acri in pulmones distillante, quo indies confici et in hecticum paullatim evadere conspiciebatur.«
Sleidanus, De statu religionis et reipublicae Carol. V. Commentar, lib. XXV, Argentor. 1559, fol. 314 v.: »Eduardus sextus . . . . e vita decedit morbo tabifico . . . . divulgata fama fuit, interiisse veneno.«
Thuanus, l. c.: »Dudleius cum ex medicis morbum letalem, necspei quidquam reliquum esse rescivisset . . . .«
Hume, History of England, London 1754–1756: »After the use of her medicines, all the bad Symptoms increased to the most violent degree: he felt a difficulty of Speech and breathing; his pulse failed, his legs swelled, his colour became livid; and many other symptoms appeared of his approaching end.«
Thuanus, Historiae suae temporis, Londini 1733, vol. II, p. 539: »Inde cum Glascuam ad patrem iturus vix mille passus Sterlino abesset, vehementi dolore simul omneis corporis partes invadente correptus est, liventibus pustulis paulo post erumpentibus, cum tanta vexatione, ut exigua vitae spe spiritum duceret: quod Jacobus Abrenethius, usu medendi excellens, de genere morbi rogatus, a vehementia veneni provenire respondit.«
Die Mitteilung, daß beide erwürgt gefunden worden seien (Mémoires historiques . . . . de France, Amsterd. 1764, tom. III, p. 395), ist irrig.
Röse, Herzog Bernhard von Sachsen-Weimar, 1829, Teil 2, S. 329.
Mémoires du Generalmajor d’Erlach, p. 113, in: Röse, l. c., p. 430.
Gottfried, Fortgesetzte historische Chronik, Bd. II, S. 715.
Hugonis GrotiiEpistolae, Amstelodami 1687, p. 566, epist. 1249: »Quo magis in mortem ducis Vinariensis inquiro, eo certior fio, nullas in corpore ejus notas exstitisse pestilentiae, nullas in domo causas. Itaque veneni fama revalescit, maxime ejus suspecto medico genevensi, qui ad morbi colici remedia accitus fuerat.«
Auch der Tod von Hugo Grotius wurde ursächlich mit Gift in Verbindung gebracht — wenigstens ging das Gerücht, daß die Lutheraner ihn in Rostock vergiftet hätten. Gui Patin (Lettres, édit. Reveillé-Parise, Paris 1846, tom. LI, p. 364), der dies als Gerücht verzeichnete, glaubte es nicht, weil man nicht in Deutschland, so wie es an manchen Stellen Italiens geschähe, vergifte. Das Gerücht ist völlig falsch. Der Tod war ein natürlicher.
Röse, l.c., S. 329, 428.
Hugonis GrotiiEpistolae, l. c., p. 548, epistol. 1216: »Febris ardens ambiguas reliquit judicationes aut pestilentiae, quae illis locis non abest, aut veneni, cujus suspicionem vix vitare possunt potentum exitus. Eam äuget, quod penes Caesarianos pridem rumor et spes feit, eum non dm victurum.«
Hallische Gelehrten-Zeitung, 1777, S. 111.
Röse, l. c., S. 430.
Röse, l. c., S. 434.
Pufendorff, Continuirte Einleitung zu der Historie, Frankfurt a. M. 1699, Bd. 2, S. 730.
Favart, Mémoires et Correspondance, Paris 1808, tom. II, p. 19.
Politisches Journal, Jahrgang 1810, Bd. 2, S. 687.
Gaulot, Un ami de la reine, 2. éd., Paris 1892, p. 365.
Ipsen, l. c., S. 169.
Adlersparre, Fidstaflor, 1850.
Ipsen, Christian August, Kiel 1852, S. 275.
Rossi, Über die Art und Ursache des Todes des Kronprinzen Christian August, Berlin 1812.
Adlersparre, II, S. 237.
Bossuet, Oraisons funèbres, Paris 1802, tom. I, p. 43.
Vgl. S. 158.
St. Simon, Mémoires, tom. III, p. 179.
Funck-Brentano, Le drame des poisons, p. 261.
Voltaire, Siècle de Louis XIV, chap. XXVII.
Thiers, Histoire de la Révolution française, Bruxelles 1844, tom. p. 446.
Additional information
Besonderer Hinweis
Dieses Kapitel ist Teil des Digitalisierungsprojekts Springer Book Archives mit Publikationen, die seit den Anfängen des Verlags von 1842 erschienen sind. Der Verlag stellt mit diesem Archiv Quellen für die historische wie auch die disziplingeschichtliche Forschung zur Verfügung, die jeweils im historischen Kontext betrachtet werden müssen. Dieses Kapitel ist aus einem Buch, das in der Zeit vor 1945 erschienen ist und wird daher in seiner zeittypischen politisch-ideologischen Ausrichtung vom Verlag nicht beworben.
Rights and permissions
Copyright information
© 1920 Julius Springer in Berlin
About this chapter
Cite this chapter
Lewin, L. (1920). Hervorragende geschichtliche Menschen als Verüber oder Erdulder von Vergiftungen. In: Die Gifte in der Weltgeschichte. Springer, Berlin, Heidelberg. https://doi.org/10.1007/978-3-642-91897-1_9
Download citation
DOI: https://doi.org/10.1007/978-3-642-91897-1_9
Publisher Name: Springer, Berlin, Heidelberg
Print ISBN: 978-3-642-90040-2
Online ISBN: 978-3-642-91897-1
eBook Packages: Springer Book Archive