Zusammenfassung
Da das Vergiften ein häßliches menschliches Tun wie anderes Häßliche ist, so kann es nicht wundernehmen, daß es auch in kirchlichen Kreisen in der Zeiten Lauf seinen Platz fand. Das Kirchengewand schützte nicht vor dem Vergiftetwerden, und die besonders nahen Beziehungen zur Religion hielten oft genug nicht von dem Vergiften ab. Die Vergiftungen mögen in den kirchlichen Kreisen nicht häufiger als außerhalb ihrer gewesen sein — falls jedoch einmal ein Kirchenmann mit Recht oder Unrecht mit einer solchen Tat als Ausführer in Verbindung gebracht wurde, so wog sie aus begreiflichen Gründen bei den Menschen hundertfach schwerer als die aus anderen Kreisen heraus begangenen. Daß Anlaß zu Klagen in dieser Beziehung gegeben worden ist, geht unter anderem daraus hervor, daß König Heinrich II. von England sich um das Jahr 1150 genötigt sah, zu versuchen, ob er nicht solche Vergifter vor dem weltlichen Richter aburteilen lassen könnte. Gewöhnlich scheiterte dies an dem strengsten. Festhalten Roms an dem Rechte der inneren Jurisdiktion. Die mannigfaltigsten Beweggründe gaben Anlaß, die Giftwaffe zu gebrauchen: die gleichen nämlich, die auch sonst den Menschen zu ihr greifen ließen.
This is a preview of subscription content, log in via an institution.
Buying options
Tax calculation will be finalised at checkout
Purchases are for personal use only
Learn about institutional subscriptionsPreview
Unable to display preview. Download preview PDF.
Literatur
Gregorovius, Geschichte Roms, 1908, Bd. 6, S. 82.
Barthold, Römerzug König Heinrichs, 1831, Bd. 2, S. 437.
Cuspinianus, De Caesaribus atque Imperatorib. romanis, Basil. 1561, p. 456: »Ipse Senensium terras ferro igneque devastavit, captos laqueo in arboribus suspendi fecit.«
Nicolaus Episcopus Botrontinensis, in: Baluze, Vitae papar. Avenionensium, II, p. 1210: »propra capitis et proprii sensus in hoc et in multis aliis . . . .«
Qui opera Roberti Siciliae regis hoc venenum datum esse contendit. Quod ideo valde credibile videtur, quia Henricus eundem Robertum laesae majestatis reum ac privationis omnium dignitatum quocunque comprehensarum titulo proscripsit.«
Aeneas Silvius, Histor. rer. Friderici III, edit Kollar, Vindob. 1762, tom. II.
Giov. Villani, Historia universalis, lib. IX, cap. LI, in: Muratori, l.c., tom. XIII, p. 468: »Et posonsi a campo a Monte Aperti in su l’Arbia. Là incomincio amalare, con tutto che infino alla partita di Pisa non si sentisse bene; ma per non fallire la sua partita al tempo ordinato si misse al Camino . . . . Là [Bonconvento] aggravò forte et come piacque al Dio, passo di questa vita.«
Johannes de Cermenate, Historia, edit. Ferrai, Roma 1889, p. 133.
Gregorovius, l. c, S. 87.
Boehmer, Regesta Imperii, 1844, S. 311.
Johannes de Cermenate, l. c: »triduana febre implicitus . . . . inde iram animi et xmmodicus corporis aegri labor ipsius febris igniculum in continuam traxit.«
Albertinus Mussatus, Historia augusta, in: Muratori, l. c., tom. X, p. 567.
Mussatus, l.c.: »prima vigilia sub dextri cruris genu pustulam obortam deprehendit,.qua multo dolore cruciatus, noctem duxit insomnem.«
Ibid.: »Triplex illi interitus causa deprehensa, una in nate sub genu lethalis ulceris, quod Physici anthras vocant, altera scissae ab stranguria vesicae, quo morbo assidue laborabat, tertia pleuresi, quam misso jam spiritu vomuisse constitit.«
Ferreti VicentiniHistoria [etwa um 1330 verfaßt], in: Muratori, Rer, ital. Script., tom. IX, p. 1117: »in coagulum abiens, eaque inter inguen et cruris genu parte secessit et tumefacta valde ad instar tuberis apostema pestilens induit.«
Ferretus, l. c: »arebat guttur, anhelo pulmonis flatu, . . . . dolor immensus caput urgebat . . . . quies exeusso somno nulla adest, et arentia semper ora aestuansque magis pectus quiescere non sinunt.«
Ferretus, l. c, p. 1117: »ob eamque causam subito Caesarem priusquam aegritudo posceret emigrasse.«
Ptolemaeus Lucensis, Historia ecclesiastica, in: Muratori, l. c., tom. XI, p. 240: »Moritur autem morte naturali, quamquam aliqui malivoli dixerunt, quod fuit datum sibi venenum in Eucharistia. Infirmitas autem ipsa incoepit ab apostemate in costa, inde venit ad febrem . . . .«
Annales Mediolanenses, in: Muratori, l. c, tom. XVI, cap. LXXXV, p. 694.
Lelmo, Transunte d’alcune cose notabili della Terra di San Miniato quando era in libertà, in: Lamii Deliciae erud., tom. VIII, Florent. 1740, p. 82: ». . . . poi se ne andò al Borgo di Buon Convento, e quivi stando un certo Fra Bernardino da monte Puleiano dell Ordine di Predicatori di buona reputazione appresso a sua Maesta, communicandolo nel calice lo avveleno per la qual cosa si degno Principe passo di questo mondo.«
Gesta Baldewini de Luczenburch Trevir. archiep. et Heinrici VII Imperat., in: Baluzius, Miscellan., tom. I, lib. I, p. 93: ». . . . et statim postea totius corporis molestiam sentiebat.«
Chronik aus dem Ende des 14. Jahrhunderts, in Diefenbach, l. c, p. 40.
Martinus Polonus, Chronik der Kaiser und Päpste, herausgegeben von San Marte, Archiv für das Studium der neueren Sprachen, 1858, Bd. 24, S. 306.
Monachi Fürstenfeldensis Chronica de gestis principum, in: Boehmer, Fontes, tom. i, p. 44.
Boehmer, l. c.: »veri amans.«
»Verum venenosa infectio vertitur in profluyium ventris, cujus passione et dolore infra triduum cesar vivendi finem fecit.«
»Estimo melius esse reticere quam »de hac re aliquid scribere et decentius ad devitandum scandalum omnino silentio praeterire.«
Bei Dieffenbach, l. c.: »Dum ergo medicinam recusaret, intra triduum a carnis ergastulo feliciter migravit.«
Annales Hainrici Monachi, Ingolstadt. 1618, p. 8: »cum devote sumeret corpus et sanguinem Dominici sacramenti, in ablutione calicis per quendam fratrem ordinis Praedicatorum (ut narratur) immissum est venenum in calicem et sie intoxicatus statim obiit.«
Matthias Neoburgensis Chronica, cap. 37, edit. Studer, Zürich 1867, p. 55: ». . . . post missam cepit illico infirmari. Dicebatur enim, quod ipse Praedicator venenum, sub ungue digiti tenens absconsum, post communionem potui cesaris immisisset et illico recessisset.«
Conrad Botho, Croneken der Sassen.
Pandulphus Collenutius, Histor. Neapolit., Basil. 1572, p. 211: »Venenum ad Apostoloci legati instinetu fuisse procuratum.«
Mutius, De Germanor. prima origine, lib. XXIII.
Cuspinianus, De Caesaribus, Basil. 1561, p. 456: »Ferebatur maledictus iste monachus sub unguibus venenum habuisse, quo et hostiam et calicem infecerat.«
Meyer, Annal. rer. Flandicar., 1561, p. 117.
Continuatio Chron. G. de Nangiaco, edit. Géraud, tom. I, p. 398: ». . . . vel ut dicebant aliqui Eucharistiam sumendo de manu sacerdotis corrupti pecunia per regem Robertum, vel ut verius creditur, per Florentinos veneno potionatus.«
Platina, De vitts summorum piontific., Venetiis 1479, fol. 167: ». . . . moritur non sine suspicione dati a florentinis veneni: subornato pollicitationibus et proemiis monacho quodam: qui ei eucharistiam veneno illitam dederat: ut nonnulli scribunt.«
Die Cronica von der hilligen Stat Coellen, 1499, fol. CCXLVIII.
Auch Johannes Vitoduranus (Winterthur) schrieb schon im 14. Jahrhundert: »quaedam civitates sibi adversantes Capellanum imperatoris . . . . corrupuerunt.«
Baluzius, Miscellaneor. Lib. primus, Paris 1678, p. 162: »contra dictum fratrem nihil invenimus fide degnum. Idcirco ipsum credimus praedictum facinus nullatenus commisisse.«
Herm. Cornerus, Chronica novella, p. 984.
Andreas Dei, Chronica Sanese ad arm. 1313: »E poi Ii ritorni a S. Salvi per le Donne Fiorentine, che divenne etico.«
Johannes, Canonicus St. Victoris paris., bei Baluze, Vitae papar. Avenionehsium: »Et quia laboraverat ultra vires apostema quod latebat in corpore et inordinatis armorum laboribus generatum ipsum suffocavit.«
Johannes Victoriensis, Liber certar. histor., lib. IV, cap. 8, in Boehmer, Fontes rer.; germanic., 1843, tom. I, p. 376.
Muratori, Rer. Italic. Script., tom. XV, Chronica Sanese, p. 50: »Io confesso ingenuamente, che la maggiordegli Scrittori contemporanei sono per il veleno.«
Johannes Victoriensis, Liber certar. historiarum, lib. IV, cap. 8: »Et dum potum calicis suscepisset mox vis quedam tremule infirmitatis pectus ejus concussit et quasi adamantina congerie viscera contraxit.«
Vgl. Diefenbach, De vero mortis genere ex quo Henricus VII obiit, 1685, p. 17.
Gesta Baldewini, l. c.: »Medici ipsum nulla infirmitate alia quam intoxicationis materia graviter laborare sibi indicarunt, devotissime supplicarunt, quod hanc intoxicationis materiam sineret eos per inferendum sibi vomitum radicitus revocare.«
Johannes Victoriensis, l. c.
Die Cronica von der hilligen Stat Coellen, 1499, fol. CCXL.
Gesta Baldewini, l. c: »Malo migrando ad Dominum diem claudere extremum quam generare scandalum in sacrum Dominicum . . . .« Hierzu bemerkt Barthold, l. c, p. 439, mit Recht, daß sacrum Dominicum einen Doppelsinn habe: das heilige Abendmahl und den heiligen Dominicus.
Ricardus, bei: Cuspinian, De Caesaribus, p. 413: »corpus ejus tanquam venenati ob repletionem comparuisse.«
Andreas Dei Cronica Sanese, l. c: »Anco si disse, che la sua morte fu di veleno, il qual veleno si chiama napello.«
Cronica di Pisa, in: Muratori, Rer. itaL Script., tom. XV, p. 986: »chi dice ch’elli morì per veleno, che Ii fussi dato di polvere d’erba, che si chiamava Napello.«
Sacrosancta Concilia, edit. Phil. Labbeus et Gabriel Cossartius, tom. XI, Paris 1671, p. 1729: »Ut nullus minister toxicum vel alia venenosa . . . .«
Ibid., p. 1730: »De poenis, toxicum vel herbas mortiferas in mortem alterius ministrantibus inferendis . . . .«
Spondanus, Annal. ecclesiast. continuat., Lugd. 1678, p. 40.
J. Cassutius, Notitia ecclesiast. histor. conciliorum, Lugduni 1680, Canon 116, p. 493: ». . . . propinantem, ementern aut vendentem venenum praesertim in machinationem mortis hominis.«
Opus fratrumScaevolae et LudoviciSammarthanorum: Gallia christiana, Paris 1656, tom. III, p. 590: ». . . . indeque statutum communi Canonicorum decreto in Ecclesia S. Petri Magalonensis ut Presbyter sacra sacrificia peragens, Diacono et Subdiacono in altari sibi ministrantibus, hostiae consecratae fragmentum et sacri calicis stillam impertiret, ad vitandum deinceps tale sacrilegium.«
HugonisOpuscula. Historia Farfarensis, in: Monum. German, histor. SS., tom. XI, p. 535: »Unus vocabatur Campo, qui ab infantia ipsius nutricius fuit, cui cuncta bona contulit, quem et medicinae artis studio satis imbuere fecit.«
Ibidem: »ipsi mtserrimi ob ambitum honoris in nullo ei pepercerunt, sed mortifero eum viru interfecerunt.«
Monuni. Germaniae Script., tom. XI, p. 536: »completo quinquennio pessimi monachi veneno eum occiderunt.«
Annales Fuldenses, Pars IV, ad ann. 883, in: Monum. Germ, hist., tom. I, p. 398: »Igitur Romae praesul, apostolicae sedis, Johannes nomine, prius de propinquo suo veneno potatus, deinde, cum ab illo simulque aliis suae iniquitatis consortibus longius victurus [putatus] est, quam eorum satisfactio esset cupiditati, quia tarn thesaurum suum quam culmen episcopatus rapere anhelebant, malleo, dum usque in cerebro constabat percussus est, expiravit.«
Platina, De vitis Pontificum, Venetiis 1511, p. 73.
Ciaconius, Historia Pontificum, 1677, tom. I, p. 739.
Platina, Histor. de vitis pontific. rom., Colon. Ubior. 1593, p. 168: »Abeunte imperatore, ut quidam scribunt, Romani pontificem injussu suo creatum, veneno e medio sustulere.«
Panvinius, Epitome pontificum, Venetiis 1557, p. 58.
Platina, l. c, p. 168: »pontificatum per vim occupat . . .«
Benno, De vita et gestis Hildebrandii — Vom leben, handel und Wandel Hildebrandir 1619, p. 38.
Hildebrand (Gregor VII.) wurde später als »leibhafftiger Teufel« bezeichnet (Augustin Lerchheimer, Christliche Bedencken und Erinnerung von Zauberey, Straßburg 1586, S. 75.
Lamberti HersfeldensisAnnales, in: Monum. Germ. hist. SS., tom. V, p. 156: »Huic subdiaconus toxicnm in calicem misit. Quem cum ipse post consecrationem levare vellet nec posset, a Domino causam facti inquisiturus cum populo ad orationem prosternitur, statimque toxicator a demone arripitur.« Das gleiche findet sich in: Bernoldi Chronica, Mon. Germ. SS., tom. V, p. 426.
Baronius, Annales ecclesiast., Colon. Agripp. 1624, tom. XI, art. XXVII, p. 245: »passus horrendam plane proditionem, cum ad ejus interitum immissum est venenum (dictu pavendum) in sacrum calicem.«
Zvinger, Tractat. de festo corp. Christi, Basil. 1685, p. 288.
Ciaconius, Vitae et res gestae Pontificum roman., tom. I, Romae 1677, p. 808: »Florentiae Tuscorum mortuus est.« Der Herausgeber des erweiterten Werkes, Oldoinus, führt indessen das Mirakel an.
Willelmi Malmesbiriensis MonachiGesta regum Anglor., London 1840, vol. II, lib. III, § 266, p. 446: »sed ad primam missam, incertum quo discrimine, cecidit exanimatus, calice (si dignum est credere) veneno infecto.«
Flores temporum auctore fratre ord. Minorum, in: Monum. Germ. hist. SS., tom. XXIV, p. 246: »Hic veneno in calicem misso extinctus fuit tamquam scismaticus.«
Martinus Polonus, Chronica, in: Monum. German, hist. SS., tom. XXII, p. 434: »qui veneno in calice misso dicitur extinctus.«
Ptolemaeus Lucensis, ibid., tom. XI, p. 1255.
Platina, Vitae summorum Pontificum, Venetiis 1479, fol. 118 vers.: »statim Gregorii partes suscepit. Plane ob rem crediderim eutn quoque Henricum regem hostem habuisse: cujus fraude (ut Mantinus scribit) veneno in calicem injecto dum sacrificat necatur.«
Franks Zeitbuch und Geschichtbibel, 1536, Chronica der Bäpst, s. XLVI.
Ciaconius, l. c, tom. T, p. 875.
Vincentius Bellovacensis, Bibliotheca mundi, Duaci 1624, lib. XXV, § LXXXII, p. 1031: »mox disenteria dissolvitur, et non multo post moritur. Fertur autem opinio quod veneno extinctus sit ad primam missam in calice misso.«
Platina, l. c: »quod a suspicione dati veneni nequaquam alienum est: unde in dysenteriam veneno petiti interdum vertunt: corruptis et labefactis intestinis.«
Vgl. auch Crenzius, Metropolis, Basil. 1548, lib. ix, cap. 1.
Barthold, Römerzug Kaiser Heinrichs, Bd. 2, 1831, s. 41.
Vita Victoris III a Leone et Petro monachis Castnensibus conscripta, in: Watterich, Pontific. romanor. Vitae, tom. I, p. 549.
Hugonis FalcandiHistoria Sicula, in: Muratori. Rer. ital. script., tom. VII, p. 279: »Cum enim jam Admiratus [Majo] ipsi archiepiscopo per manum cujusdam familiaris sui, quem donis ac promissis allexerat, venenum propinari fecisset, mirabatur eum tardius rnori, diuque languere, et curis ingentibus angebatur, timens ne forte posset sanitati restitui. Idque ex impotentia veneni praevidens accidisse praeparat aliud multo vehementius ad nocendum et amplioris malitiae.«
Rogeri de Hoveden, Annalium pars prior, in: Rer. anglicar. script., Francof. 1652, p. 490: »Eodem anno Willielmus Eboracensis Archiepiscopus in sedem suam honorifice est susceptus; sed non multo post proditione clericorum suorum post perceptionem Eucharistiae infra ablutiones liquore lethali infectus, extinctus est.« — Ebenso: Matthaeus Paris und Warton, Anglia Sacra, pars I, p. 72.
Joannis Fordun Scoti chronicon, Edinb. 1759, p. 296.
ChronicaGervasii, in: Histor. Anglic. script., Londini 1652, p. 1376, ad ann. 1154: ». . . . inter missarum solempnia veneno infectus et post paucos dies migravit ad deum.«
Baronius, Annal. ecclesiast., Colon. Agripp. 1624, tom. XII, p. 305: »hicque finis hominis non meritis, sed diutiis ad ecclesiam dei sibi aditum aucupantis.«
Guil Tyrus, Belli sacri historia, Basil. 1549, lib. XIII, cap. XXV, p. 308: »Postquam ergo consecratus est, coepit adversus regem quaestiones movere difficiles . . . . Unde inter eum et regem graves exortae sunt inimicitiae: quarum tarnen, mors immatura finem dicitur fecisse. nam non completo biennio, in fata concessit. Opinantur nonnulli eum veneno data interiisse: sed nos pro certo id compertum non habemus.«
Guilelmus Tyrus, Belli sacri hist., Basil. 1549, lib. XV, cap. XVII, p. 357: »Captus est et cathenatus in monasterio diu detentus, tandem elapsus Romam profectus est. Ibi aliquatenus gratiam sedis apostolicae assecutus, dum redire maturaret, veneno hausto, sceleris ministro porrigente, nescimus quo, miserabiliter interiit.«
Polydorus Virgtlius, Historiae anglicae, Lugduni Batavorum 1651, lib. XV, p. 370: »Sunt qui scribant Joannem post amissum exercitum ita et furore accensum, pervenisse ad coenobium monachorum ordinis Cistertiensis et ibi indignatum ob annonae vilitatem, utpote quo haud quisquam id temporis Anglicae genti inmmioior erat, iracunde dixisse, se intra paueos dies ita facturum ut multo carior esset: et ea voce monaclium quendam concitatum, continuo regi administrasse venenum vino infusum, ob se prius degustalum, quo liberius ille hauriret, et ita ambos uno fere temporis puncto animam efflasse.«
Henr. de Knyghton, Chronica de eventibus Angliae, lib. II, cap. XV, in: Hist. Anglic. scriptores antiqui, vol. II, p. 2425: »Obiit . . . . morbo dissenterico. Tradit autem vulgata fama quod apud monasterium de Swynhenede alborum monachorum intoxicatus obiit.«
Petit-Dutaillis, Étude sur la vie et la règne de Louis VIII, 1894, p. 326.
Matthaeus Paris, l. c., p. 179: »Cum Willelmus electus Valentinus a domino Papa impetrasset, ut in episcopum Leodinensem eligeretur . . . . apud Viterbium pocionibus, ut dicitur, diem clausit extremum . . . . procurante magistro Laurentio Anglico, sed postmodum eo rite purgato.«
Matthaeus Paris, l. c., p. 223: »Robertus de Sumercote . . . . viam universe carnis est ingressus pocionatus ut dicitur eo quod papatui dignus videbatur et ydoneus ab emulis suis . . . . Simili peste quidam alius periit.«
Joh. Meursi, Histor. Danicae Libri quinque post., lib. II, Amstelod. 1638, p. 40: »ab Arhusiensi episcopo Arnefasto interfectum, sive, ut nonnulli volunt, pane dato eucharistico quem veneno imbuisset.«
Joh. Victoriensis, in: Boehmer, Fontes rer. germanic., tom. I, lib. I, cap. X: »Hoc tempore moritur Ulodeslaus, qui dum iret Poloniam ut suum patrimonium ecclesie addiceret veneno peremptus est ut dicitur a propinquis.«
Monum. German, hist, Reimchroniken, Bd. 5, S. 117.
Pietro Giannone, Istoria civile del regno di Napoli, 1753, tom. III, lib. XX, p. 6.
Dante, Purgatorio, Canto ventesimo, vers. 67: »Carlo venne in Italia; e per ammenda
Vittima fe’ di Curradino; e poi Ripinse al ciel Tommaso, per ammenda.»
Übersetzt von Streckfuss, Bd. 2.
Raynald, Annal. ecclesiastic, Lucae 1750, tom. V, p. 252: »Coepit illic [in Fossanova] in infirmitate gravari, eadem, viribus paullatum destitui.«
Moniachi Fürstenfeldensis (vulgo Volcmari), in: Boehmer, Fontes rer. germanic., tom. I, p. 24: ». . . . emulos habuit, qui eum, ut fertur, veneno mixto poculo . . . . necaverunt.«
Panvinius, Epitome, Venetiis 1557, lib. II, p. 196: »veneno in ficubus sibi dato mortuus est.«
Dino Compagni, Cronaca, in: Muratori, Rer. ital. Script., tom. IX, p. 515: ». . . . morì in Perugia Papa Benedetto undecimo di veleno, messo in fichi freschi, gli furono mandati.«
Giovanni Villani, Historie Fiorentine, in: Muratori, Rer. italic. Script., lib. VIII, cap. LXXX, tom. XIII, p. 416: ». . . . morì Papa Benedetto nella cita di Perugia e dissesi di veleno, che stando elli a sua mensa a mangiare, gli venne uno giovane vestito e velato in habito di femina come servigiale delle monache di St. Petronella con uno bacino d’argento, ivi entro molti belli fichi fiori, e presentogli al Papa da parte della Badessa di quello Monistero sua divota. II Papa gli mangiava . . . . onde incontanente cadde malato, e in pochi di morì.«
Ferreti VincentiniHistoria, in: Muratori, Rer. italic. Script., tom. IX, p. 1013: ». . . . in Philippum Francorum regem verenda parabat edicta: quod ut regi secretis literis indicatum est, quoad potuit, nisus auri donis explicitis veneno papam extinguere, ad hoc conscios Neapoleonem ut perhibent, et Johannem Francigenam pollicitis asciscens . . . . Qui pollicitum munus pro perpetrando scelere cupientes, pincernas duos Papae ministrantes pretio corrupere; ex quibus, dum ficus jam maturos apponi mensae Dominus imperasset, qui cibaria ministrabat, venenum his latenter immiscuit.«
Chronicon F. Francisci Pipini, in: Muratori, Rer. ital. Script., tom. IX, p. 747: »Hic quum in prandio apud Perusium ficus primi temporis in magna quantitate manducasset, statim gravi correptus dolore ac aegritudine migravit a seculo. Fuit aliquorum opinio, quod ficus fuerint veneno infectae.«
Ferretus Vicentinus, l. c: »non ideo propere defecit in prandio; sed usque in dies octo metas vitae protendens, visceribus jam tabe consumptis profluvio ventris languens in sede defecit.«
L. Lewin, Lehrbuch der Toxikologie, 2. Aufl., 1897, S. 407.
Raynald, Annales ecclesiastici, tom. V, p. 72: »antidota adversus veneficiorum improbitatem comparavit, transmisitque ad ipsum Margareta comitissa Fuxensis cornu serpentinum magnarum ad veneria detegenda virium.«
Raynald, ibid., p. 318: »linguaria serpentina adversus venena.«
de Sismondi, Histoire des Frangais, tom. IX, p. 285.
Guilelmus de Nangiaco, Contin. Chronici, edit. Géraud, Paris 1843, tom. I, p. 369: »Guichardus Trecensis episcopus pro suspecto vehementer habetur, quod mortem Johannae reginae quondam Franciae et Navarrae quibusdam procurasset sortilegiis aut veneno; propter quod audita etiam super hoc quorumdam depositione testium, videlicet falsorum prout sequentia, quamvis longo tempore, probaverunt, capitur . . . .«
Ibid., p. 400: »per confessionem cujusdam Lombardi cognomine Nofle ad mortem judicati . . . . innoxius est repertus.«
Hainrici MonachiAnnales, Ingolstadii 1618: Hunibaldus manens in urbe persecutionem patitur a Romanis: ita quod una die transiens per urbem duas sagittas post eum occulte missas suscepit . . . . sed postea mense Julio mortuus est in urbe et (prout dicebatur) intoxicatus a Romanis.«
Aeneae SilviiHistor. rer. Friderici III: »hunc postea accusatum in carcerem conjecit, et, ut fama fuit, veneno extinxit.« — Volaterranus, Commentarior. urban. octo et triginta libri, lib. XXII, Lugduni 1552, p. 674: »per insidias captus in transitu pontis ac in Adriani mole custoditus veneno sublatus est ab Antonio Rido arcis praefecto.«
Bartholomaeus della Pugliola, Cronica di Bologna ad ann. 1440, in: Muratori, Rer. ital. Scriptores, tom. XVIII, p. 664: »alla sua presa fu ferito sulla testa, della qual ferita mori: Fecelo pigliare Papa Eugenio IV.«
Pauli PetroniiMiscellanea histor., in: Muratori, l. c., tom. XXIV, p. 1123: ». . . . il prese, e menollo dentro in castello feruto con tre ferute, ciò fu una nel ginocchio, una in la mano, e l’altra su la orecchia, per le quali ferute, o per altra cagione che fosse . . . . fu morto.«
Scipione Ammirato, l. c., part. II, lib. XXII, p. 23.
Semerau, Die Condottieri, 1912, S. 378.
Ludov. Tuberonis Commentarii de rebus quae temporibus ejus gestae sunt., Francof. 1603, p. 227 ff.
Voltaire, Essai sur les moeurs.
»Vendit Alexander claves, altaria, Christum;Vendere jure potest, emerat ille prius;De vitio in vitium, de flamma transit in ignem,Roma sub Hispano deperit imperio.Sextus Tarquinius, Sextus Nero, Sextus et iste Semper sub Sextis Roma perdita fuit.«
Jovius, Illustrium viror. vitae, lib. II, Basil. 1567, tom. I, p. 527: »Caesarem filium, ut erat aetatis vigore praevalidus, multis antidotis conservarunt.«
BurchardiRerum urban. Commentarii, edit. Thuasne, tom. III, p. 239: »Hora vesperarum . . . . presentibus datario et episcopo [Calmensi] et Pape parafrenariis tantum adstantibus . . . .«
». . . . il corpo comincio a boglire, e la bocca a spumare come faria uno caldaro al focho.«
v. Ranke, Päpste, 6. Aufl., Bd. 1, S. 34.
Burchardus, Diarium, edit. Thuasne, tom. II, p. 661: »Articles entre notre saint pere le pape et le roi treschretien accordez: Item et au regard du tribut que le turcq a acoustumé de payer à nostre dit saint pere à l’occasion dudit Zinzime, qui est de XL mille ducatz . . .« In den Lettere di Principi, tom. II, fol. 3, findet sich die Angabe, daß der Kardinal Raymont Perrault im Jahre 1497 dem florentinischen Notar Al. Bracci versichert habe, er hätte den Brief gesehen, in dem der Sultan dem Papste 200000 Dukaten versprochen habe, wenn er Zizim tötete.
St. Infessura, Vitae romanor. Pontificum, in: Muratori, Rer. ital. Script., tom. III, 2, p. 1231: »Videlicet quod dictus Marinus se conferret ad urbem, et certum venenum, quod portavit de Constantinopoli in quadam parva ampulla, projiceret in fontem aquae, qui existit parum extra Portam viridariam juxta palatium Papae, ex quo fonte aquam sumebant principaliores de palatio, potissime sanctissimus . . . . Venenum autem habebat vim necandi in capite quinque dierum, et non ante . . . .«
Archiv. Fiorent. Letteri ai X di Balie. clas. X, dist. 4, no. 26, a. c. 103.
BurchardiDiarium, edit. Thuasne, Paris 1884, tom. II, p. 242: »Feria quarta, 25 mensis februarii Gern alias Zizim, frater magni Turci in civitate Neapolitana, ex esu sive potu nature sue non convenienti et consueto vita functus est.«
Vgl. Guicciardini, l. c., lib. II. — M. Sanuto, Commentar. de bello gallico, in: Rer. italian. Scriptor., tom. XXIV, col. 16: »morì ivi Ziem Sultano fratello del Signor Turco; il quale fu avvelenato.« Diese, wie andere in jener Zeit lebende Geschichtschreiber hielten den Tod durch Vergiftung für sicher.
Pastor, Geschichte der Päpste, Bd. 3, S. 452.
Giustiniani: »Per justificare la morte: del ditto esser stata natural e non per alcuna violenza di veneno ne altro.«
J. Burchard, Diarium Curiae romanae, in: Eccard, Corpus Histor., tom. II, p. 2150: »Quibus habitis Papa commisit quod permitterentur illi duo, ut prius cibum et potum ministrare cardinali, qui interim, ut a vulgo affirmabatur, biberat calicem, ordinatione et jussu Papae sibi paratum.«
Burchard, ibid.: »Die Mercurii Dom. Cardinal Ursinus obiit in Castro Sancti Angeli. Papa commisit socio meo ut haberet curam funeris defuucti. Ego nolui interesse; nolui enim sapere plus quam oporteret.«
Depesche des Beltrando Costabili an Herzog Ercole von Ferrara. Rom 7. März 1504. — Gregorovius, Lucrezia Borgia, S. 309. — Tomas Tomasi, Vita del Duco Valentino, 1670, p. 288: »Michael, civis Venetus, Cardinalis, Romae veneno interiit quod ei Alexander a Praefecto Michaelis epularum dari jussit.« Vgl. auch Bembo, lib. VI, p. 217.
Montfaucon, Monuments de la monarchie francaise, tom. IV, p. 64.
Clément [Abbé], Les Borgia, Paris 1882.
Jovius, in: Vita Consalvi, lib. II, Basileae 1567, p. 527: »Consalvo nunciatum est, Alexandrum Pontificem circiter Idus Augustas, lethali correptum morbo post quartum diem decessisse Caesare Borgia filio eadem rapida valetudine graviter tentato, ita ut populus pro comperto haberet et patrem et filium ex eadem lagena venenum quod convivis parassent ebibisse fatali scilicet errore ministri qui lagenas improvide commutasset.« — In Deutschland schrieb Wilhelm Ren in seiner Cronica alter und newer Geschichten [zwischen 1495 und 1509]: »Nun hett der bapst 2 Kardinel zu Gast geladen, die mit im asend und der Duca Fallentino aß auch mit im. Also hett der Duca 2 silbrin fleschen zugericht mit wein und in die ain hett er gift ton und in die andere kains . . . .«
Guicciardini, Storia d’Italia, lib. VI, cap. I: ». . . . il pontifice da una vigna appresso a Vaticano, dove era andato a cenare per ricrearsi da caldi, e repentinamente portato per morto nel palazzo pontificale, e incontinente dietro è portato per morto il figliulo. E il giorno seguente e portato morto secondo l’uso dei pontifici nella chiesa di San Pietro . . . . Credettesi costantemente che questo accidente fosse prqceduto da veleno . . . .«
Pastor, Geschichte der Päpste, Bd. 3, S. 498.
Pastor, l. c., S. 499.
Jovius, l. c., p. 527: »Accepi ego ab Adriano cardinale Cornetano, in cujus villa coenabatur, se eodem mortifero poculo petitum, ita exarsisse ex subito viscerum fervore, ut obortae caligines oppressis sensibus sibi rationem excuterent, sese in solium frigida plenum mergere cogeretur, neque prius perustis interaneis ad vitam rediisse quam ei extrema cutis in exuvias abiens toto corpore decideret.«
L. Lewin und Guillery, Wirkungen von Arzneimitteln und Giften auf das Auge, 2. Aufl., 1913, Bd. I, S. 415.
Pastor, l. c., p. 499.
L. Lewin, Die Nebenwirkungen der Arzneimittel, 3. Aufl., S. 369.
L. Lewin, Obergutachten über Unfallvergiftungen, Leipzig 1912, S. 15 fr. und an anderen Stellen.
Barthol. Senarega, De rebus Genuensibus, in: Muratori, Rerum. Ital. Scriptor., tom. XXIV, p. 578: ». . . . rumor in vulgus manavit in mensa venenum sumsisse, sed quia diverso tempore mortui sunt non una fuit fama.«
L. Lewin, Die Nebenwirkungen der Arzneimittel, 3. Aufl., S. 364.
Onuphrio Panvinio, Epitome Pontificum Romanorum, lib. III, Venetiis 1557, p. 357.
Gregorovius, Geschichte der Stadt Rom, Buch 13, Kap. 5.
Diarium M. Sanuto’s, V, fol. 70: »S. S. fidandosi del suo scalcho e per la credenza li fece esso cl, judico in quella non esser veneno e ne manzo allegramente, e del altra, chel papa fusse avenenata si credeva e non era, manzo ditto cl. Hor al hora solita a la qualita del veneno sua Sta commenzo a sentirlo e cussi sen’è morto: el cardl, che pur haveva paura, se medicino e vomito, e non have mal alcuno ma non senza difficulta.«
Ranke, Geschichte der Päpste, Bd. 3, 6. Aufl. Analecten, S. 7.
P. BembiHistoriae venetae, lib. VI, p. 244: »Qua in re Deorum immortalium mens et voluntas visa est magnopere affuisse, cum ii, qui plurimos et romanae reipublicae principes et clientes suos, ut eorum opibus et thesauris potirentur, veneno necaverant, et tunc suum hospitem et alumnum adjungi ad reliquos, necarique mandaverant, eo ipso in ministerio semet ipsos pro illo interficerent.«
Burchard, Rer. urbanar. commentarii, edit Thuasne, tom. II, p. 578: ». . . . Hic Thomasius Romam venerat cum certis litteris venenatis, quas in unnam cannam posuerat S. S. presentandas . . . . Quas si Papa accepisset, eum venenavissent et intoxicavissent, adeo quod sine spe remedii post modicos dies vel horas recidisset mortuus.«
Burchard, ibid., p. 579: »Dominica 24 novembris de mandato S. S. pape, Raphael de Mena, diaconus capelle, cantavit missam solemnem in ecclesia . . . . cum ipse D. noster periculum intoxicationis hujusmodi evasisset.«
Petri Delphini, Epistol., lib. VI, ep. 22: ». . . . contra perditionis filiam Catharinam Forlivii Imoleque comitissam . . . . proditionem et veneficium quod ipsa comitissa contra nos moliebatur et quemadmodum Dei beneficio, detecto negotio deprehensisque veneficis, liberati sumus . . . .«
Vgl. Buch 10, Abschnitt 2, Kapitel 1.
Sanuto, tom. III, col. 58.
Paulus Jovius, Vita Leonis X, lib. IV, Florentin. 1549, p. 108: ». . . . conjectus est in carcerem Barnabos Malaspina, minister a poculis, non obscuro indicio, quod Leonem, pridie quam decumberet, in coena post haustum vini calicem, statim obducta et tristi fronte ab eo quaesivisse constabat, unde nam sibi adeo amarum et insuave vinum propinasset . . . .«
Paridis CrassiDiarium Curiae romanae, in: Nova scriptor. ac monument. Collectio, tom. I, Lips. 1731, p. 477: ». . . . et inde vocato certo fratre dixit ei quod cras omnino iret ad Papam et significaret ei qualiter venenum paratum erit sibi de proximo a quodam ejus intrinseco, non in cibo aut potu sed aut in nasitergio aut in Camisiase mappula.« (Den letzteren Ausdruck vermag ich nicht zu deuten.)
Crassi, l. c.: »Et videntes chirurgi et medici dixerunt pro certo illum fuisse toxicatum et maxime quia ipse infelix Papa ante obitum saepe doluerit sentire interiora sua quasi ex igne comburi.« — Paul. Jovius, l. c.: »cor ejus atri livoris maculas ostendit, et lien prodigiosae tenuitatis est repertus.«
Crassi, l. c.: »medici ipsum leviter aegrotare dicebant ex catarrho concepto in villa Magliana.«
Ibid.: »et cum aegrotaret, saepe dicebat, solens quod interius ardebat, et in finalibus suis verbis dixit, quod verum erat, se occisum esse.«
Angelus Fabroni, Leonis X vita, Pisis 1797, p. 237: »cum febri quidem et cum catarrho rure domum redierat, quod initio medici contempserunt, sed ejus tanta vis in pulmones erupit ut illi vitae fmiendae necessitatem attulerit.«
de Brequigny, tom. II, p. 596. — Auch Roscoe, The life and pontificate of Leo the Tenth, London 1806, vol. IV, p. 430, scheint an alles andere eher als an eine solche Todesursache geglaubt zu haben.
Dies ist sein Vorname und nicht, wie man überall liest: Barnabo.
Vgl. Buch 5, Kapitel 2.
Delle lettere di principi, Veneria 1581, tom. I, fol. 113: Girclamo Negro a M. Marc’ Antonio Micheli, 1523, Marzo: »Et essendoli ancora monstrato in Belvedere il Laocoonte per una cosa eccellente, et mirabile, disse: Sunt idola antiquorum. Di modo che dubito molto, un di non faccia quel che dice haver fatto gi à San Gregorio, et che di tutte queste statue, viva memoria della grandezza et gloria Romana, non faccia calce per la fabrica di San Pietro.«
Ortiz, Itineravium Hadriani VI, in: Burmannus, Hadrianus VI, Traject. ad Rhen. 1727, p. 219: ». . . . cum eo tempore praefata bella exarderent, suspicabantur omnes ab illis toxicatum pontificem. Non puto Flandros adeo ignavos ut tales reciperent, a quibus simile flagitium perpetraretur. Si enim aconiti potione pontifex fuit interremptus, subtili ore ingenio commissum est facinus. Omnia namque edulia praegustabantur . . . .«
Jacobus Arminius, in: Epistol. Eccl. et Theolog., CXVIII, p. 212: »Creditur autem veneno sublatus esse ab iis, qui reformationem ecclesiae et praesertim curiae romanae ab illo futuram metuebant.« — Malinkrot, De archicancellariis S. Romani imperii, Argentor. 1715: »Obiit ann. 1523 non sine veneni ut aliqui voluere suspicione.«
Ger. Moringi, Vita Hadriani VI, in: Burmann, l. c., p. 79: »adeo facies deformata fuit ut Hadriani esse vix agnosceretur, ut inde plerique suspicionem caperent sublatum veneno.«
Sanuto, I Diarii, Venezia 1892, tom. XXXIV, p. 439: »Questo papa è morto da renelle e doia di fianco.«
Petri Polidori, De vita Marcelli II, Romae 1744, p. 133. Aus einem Briefe des Dionysius Athanasius: »Tenui est natura et corpore minus valido, non aetatis causa sed frequentibus morbis quibus laborare solet.«
»At vero morbus ipse qui prineipio levis censebatur inopinato auetus Pontifici mortem attulit.«
Polidorus, l. c. — Raynaldus, Annales ecclesiasticae, tom. XIV, p. 533.
Polidorus, l. c., p. 137: »Non defuerunt qui Pontificem ipsum veneno sublatum suspicarentur, quod nefarius Chirurgus a tantae virtutis hostibus sollicitatus, occulto illevisset ulceri, quo crus ipsius jam pridem infestabatur.«
D’Aubigné, L’histoire universelle, livre I, chap. IX, 1616, tom. I, p. 23: »Marcel esleu fut empoisonné le 22. jour de son eslection, pourcequ’il vouloit reformer l’Eglise . . . .«
Leti, Vita di Sisto V, part. III, lib. V, Amstelod. 1721, p. 466: »Noi dubitiamo che gli Spagnoli quali non ci vogliono più Papa, ci vogliono levar dal mondo prima di finire ’l nostro Papato.«
Dumesnil, Histoire de Philippe II, Paris 1822, p. 309.
Leti, l. c.: ». . . . fu trovato la sua morte esser violente e cagionata d’un veleno terminativo e temporane.« — Tempesti, Storia della vita di Sisto V, Roma 1754, p. 270, spricht nur von einer Tertiana, die bald in eine Continua übergegangen sei.
Depesche des venezianischen Gesandten Badoer an den Dogen vom 25. August 1590: »volse la Santita Sua levar del letto, disnar in piedi, mangar melon, bever non poco . . . .«
Badoer, Depesche vom 25. August 1590: ».... e li medici dicono la febre essere continua, ma con accessione maggiore di terzo in terzo, et ancor che non sia accompagnata da mali accidenti temono assai, più per il mal governo della Santita Sua, che per il male stesso.«
Badoer, l. c.: »li diedero una medicina la quale, sebene restituì poco dopo presa, li operò nondimeno cinque volte e pareva che si fosse alquanto sollevato . . . .«
Badoer, Depesche vom 27. August 1590: ». . . . et hoggi alle 16 nel principio della nova accessione li venne un’ accidente così fatto, che per un’ hora fu tenuto morto . . . .«
Biblioth. Vaticana Ms 1050, in: de Hübner, Sixte-Quint, 1870, tom. II, p. 370.
Leti, l. c.: ». . . . e cosi lo dissero li medici quali trovarono nell’ apertura del corpo guasto il cervello che l’haveva cagionato quel continuo mal di testa . . . .«
Leti, l. c.: »Medici trovarono che nel celebro era stato seminato qualche mortifero tosco, che sueglio poi la febre.« — Ranke, Die römischen Päpste im 16. und 17. Jahrhundert, 5. Aufl., 1867, Bd. 4, Anhang S. 87, spricht dem Werke von Leti, dessen Inhalt die allgemeine Meinung der Welt über Sixtus V. beherrschte, jede Selbständigkeit ab.
Houssaye, Le Cardinal de Bérulle et le Cardinal de Richelieu, Paris 1875, p. 491.
Le Bret, Magazin zum Gebrauch der Staaten- und Kirchengeschichte, Teil 4, 1774, S. 127.
Vgl. Buch 10, Abschnitt 2, Kapitel 1.
Theiner, Geschichte des Pontifikats Clemens XIV., S. 147.
Caraccioli, Vita del Clemente IV, Milano 1777, p. 146 ff.: »Valetudinem illam vegetam firmamque paucis abhinc mensibus acer intercepit morbus, qui raptim ingravescens peritorum artem omniumque vota fefellit.«
Parere del Dott. Saliceti sopra la cagion della morte del demente XIV.
». . . . poiche le gengive talvolta versavano sangue; caduti gia erano alcuni denti, e gli altri si vedeano sordidi e neri.«
». . . . e vie più spiegandosi la malvaggia indole del’ accenata infiammazione coll’ esasperazione de sintomi.«
Cretineau-Joly, Papa Clemente XIV, seconda lettere al Padre Agostino Theiner, Modena 1854: ». . . . si è che Clemente XIV non fu da’ Gesuiti avvelenato. Non osaste dire neppure una parola su di questo soggetto. II vostro silenzio n’è la pruova la più convincente. Evvi, dice l’Ecclesiastico un tempo di tacere e un’ altro di parlare.«
Theiner, l. c., Bd. 2, S. 518.
Uschner, Klemens der Vierzehnte, 1866, S. 122.
Der Kardinal de Bernis schrieb an seinen König: »Le genre de maladie du Pape et surtout les circonstances de la mort font croire communément, qu’elle n’a pas été naturelle.« Dieses Glaubens scheint auch des Papstes Nachfolger Pius VI. gewesen zu sein. Er soll dem Kardinal de Bernis zu verstehen gegeben haben, daß er wisse, wie Clemens gestorben sei, und daß er sich einem solchen Tode nicht aussetzen wolle.
Zwinger, Tractat. de festo corporis Christi, 1685, p. 288.
Additional information
Besonderer Hinweis
Dieses Kapitel ist Teil des Digitalisierungsprojekts Springer Book Archives mit Publikationen, die seit den Anfängen des Verlags von 1842 erschienen sind. Der Verlag stellt mit diesem Archiv Quellen für die historische wie auch die disziplingeschichtliche Forschung zur Verfügung, die jeweils im historischen Kontext betrachtet werden müssen. Dieses Kapitel ist aus einem Buch, das in der Zeit vor 1945 erschienen ist und wird daher in seiner zeittypischen politisch-ideologischen Ausrichtung vom Verlag nicht beworben.
Rights and permissions
Copyright information
© 1920 Julius Springer in Berlin
About this chapter
Cite this chapter
Lewin, L. (1920). Geistliche als Vergifter oder Opfer von Vergiftungen. In: Die Gifte in der Weltgeschichte. Springer, Berlin, Heidelberg. https://doi.org/10.1007/978-3-642-91897-1_11
Download citation
DOI: https://doi.org/10.1007/978-3-642-91897-1_11
Publisher Name: Springer, Berlin, Heidelberg
Print ISBN: 978-3-642-90040-2
Online ISBN: 978-3-642-91897-1
eBook Packages: Springer Book Archive