Skip to main content

A Coffer for the Will

  • Chapter
  • First Online:
  • 617 Accesses

Part of the book series: Studies in the History of Law and Justice ((SHLJ,volume 14))

Abstract

The essay provides an overview of the formalities established by civil law, canon law and city statutes in order to draft a will in the Middle Ages. It is well known that legisti repeatedly addressed the issue posed by the foreigner who made a will in a city which had local provisions in place that derogated from the ius commune. In particular, Bartolus pointed out some conflict-of-law rules about contracts, criminal law, wills and succession. However, the implementation of these rules sometimes clashed with the jurist’s conscience. In some consilia, Baldus highlighted the doubts which would arise when compliance with the strict rules of the ius civile meant betraying the wishes of the deceased.

This is a preview of subscription content, log in via an institution.

Buying options

Chapter
USD   29.95
Price excludes VAT (USA)
  • Available as PDF
  • Read on any device
  • Instant download
  • Own it forever
eBook
USD   299.00
Price excludes VAT (USA)
  • Available as EPUB and PDF
  • Read on any device
  • Instant download
  • Own it forever
Softcover Book
USD   379.99
Price excludes VAT (USA)
  • Compact, lightweight edition
  • Dispatched in 3 to 5 business days
  • Free shipping worldwide - see info
Hardcover Book
USD   379.99
Price excludes VAT (USA)
  • Durable hardcover edition
  • Dispatched in 3 to 5 business days
  • Free shipping worldwide - see info

Tax calculation will be finalised at checkout

Purchases are for personal use only

Learn about institutional subscriptions

Notes

  1. 1.

    Evidence of this combination of the material and the emotional can be found in the arenghe that opened the documents in which one’s last wishes were recorded: Zagni, Luisa Federica. 1976. Osservazioni sulle subscriptiones nei testamenti nuncupativi a Milano dagli Statuti cittadini del 1396 sin dopo le Constitutiones dominiii Mediolanensis 1541. Studi di Storia Medioevale e Diplomatica I. 263–274; Mosiici, Luciana. 1976. Le arenghe nei documenti privati pistoiesi (secc. VIII–XII). Bullettino Storico Pistoiese Serie 3 Vol. 11: 3–36.

  2. 2.

    Amelotti, Mario. 1992. Testamento (dir. romano). In Enciclopedia del diritto 44. Milano: Giuffrè, 459–470, 461: “Initially, the testator would make a solemn declaration, the so-called nuncupatio, whereby he presented all of his dispositions so as to entrust them to the memory of the witnesses”; 469: “In classical law, the codicil enjoyed absolute freedom of form”; “The soldier’s will is absolutely free from formalities”.

  3. 3.

    M.G.H. – Legum Tomus IV, I. Edictus Longobardorum, edente Friderico Bluhme icto, Hannover 1868 – Stuttgart/Vaduz 1965, 1–234, Liutprandi Leges 6, 109: “Si quis Langobardus, ut habens casus humanae fragilitatis egrotaverit, quamquam in lectolo reiaceat, potestatem habeat, dum vivit et recte loqui potest, pro anima sua iudicandi vel dispensandi de rebus suis, quid aut qualiter cui voluerit; et quod iudicaverit, stabile debeat permanere”. There also seemed to be less stringent restrictions on the freedom of disposition in Liutprandi Leges 105, 150: “De his qui de inlecito matrimonium ante tempo nati sunt, et ei legitimi fratri sui volontariae partem dederunt, ita statuimus, ut si ei fratri sui legetimi volontariae partem dederunt, in ipso deveant permanere, et eos exhereditare menime deveant. Nam pater non possit illos inlecitûs neque per thinx vel per qualicumque conludium heredis instituere”.

  4. 4.

    Padoa Schioppa, Antonio. 2005. Il diritto nella storia d’Europa. Il medioevo. Parte prima. Ristampa accresciuta. Padova: CEDAM, 87.

  5. 5.

    Vismara, Giulio. 1988. La successione volontaria nelle leggi barbariche. In Scritti di Storia giuridica 6. Le successioni ereditarie. Milano: Giuffrè, 109–143, 135, also in 1940. Studi in onore di Arrigo Solmi, Vol. II. Milano: Giuffrè, 32–33: “It was not one foreign institution that was introduced into Lombard law, but rather it was Lombard law itself—after the crack opened by Liutpr. 6, in addition to the influence of ecclesiastical doctrine—that came to recognize the validity and force of a unilateral declaration of will, manifested orally without any particular formality, provided it was motivated by a supernatural concern and had the aim of pursuing a charitable or ecclesiastical purpose”. On the role of the Church in the evolution of Lombard mentality and customs, see the wonderful work by Cavanna, Adriano. 2007. La civiltà giuridica longobarda. I. L’Editto di Rotari e la penetrazione del germanesimo nella tradizione giuridica medievale. In Scritti: 1968–2002. Napoli: Jovene, 359–438, 361–363.

  6. 6.

    Vismara 1940, 35 n. 2 and 36.

  7. 7.

    As an example (which also explores the key role played by notaries), see the essay by Bartoli Langeli, Attilio. 2006. Il regista Urso (Perugia, 995). In Bartoli Langeli, Attilio, Notai. Scrivere documenti nell’Italia medievale. Roma: Viella, 37–58. About the will of deceased persons in Early Middle Age see: Holger Brunsch, Sven. 2005. Genesi, diffusione ed evoluzione dei documenti di ultima volontà nell’alto Medioevo italiano. In F. Bougard, C. La Rocca, R. Le Jan (Eds.), Sauver son âme et se perpétuer. Trasmission du patrimoine et mémoire au haut Moyen Age. Roma: Collection de l’Ecole Française 351, 81–96. Lombard law remains alive as personal law also in Late Middle Ages: Storti Storchi, Claudia. 1980. La tradizione longobarda nel diritto bergamasco: i rapporti patrimoniali tra coniugi (secoli XIIXIV). In Diritto comune e diritti locali nella storia d’Europa: atti del Convegno di Varenna, 12–15 giugno 1979. Milano: Giuffrè, 481–553 and Storti, Claudia. 2012. La condizione giuridica delle donne della famiglia nelle strategie testamentarie di Alberico d Rosciate (13451360). In M. Davide (Ed.), La condizione giuridica delle donne nel medioevo. Convegno di studio Trieste, 23 novembre 2010. Trieste: CERM, 53–93, 76–77.

  8. 8.

    Menzinger, Sara. 2012. La donna medievale nella sfera pubblica: alcune riflessioni in tema di cittadinanza nel panorama degli studi storicogiuridici. In M. Davide (Ed.), La condizione giuridica delle donne nel Medioevo. Convegno di studio: Trieste, 23 novembre 2010. Trieste: CERM, 117–143, 121–122.

  9. 9.

    In recent years, this latter aspect has inspired profound interest in wills in general: Bartoli Langeli, Attilio (Ed.). 1985. Nolens intestatus decedere: il testamento come fonte della storia religiosa e sociale: atti dell’Incontro di studio (Perugia, 3 maggio 1983). Regione dell’Umbria; and for a focus on wills left by women: Rossi, Maria Chiara (Ed.). 2010. Margini di libertà: testamenti femminili nel medioevo, Atti del Convegno internazionale (Verona, 23–25 ottobre 2008). Verona: cierre edizioni; Mainoni, Patrizia. 2010. Il potere di decidere. Testamenti femminili pugliesi nei secoli XIIIXIV. In Mainoni, Patrizia (Ed.), «Con animo virile». Donne e potere nel Mezzogiorno medievale (secoli XI–XV). Roma: Viella, 197–261; Chabot, Isabelle. 2011. La dette des familles. Femmes, lignage e patrimoine à Florence aux XIV e et XV e siècles. Roma: École Française de Rome, 43–51 e 83–90; Bartoli Langeli, Attilio. 2012. Prefazione. In A. Zonca (Ed.), Testamenti di donne a Bergamo nel medioevo. Pergamene dall’archivio della Misericordia Maggiore (secoli XIII–XIV). Perugia: Selci–Lama. Legal historiography has dealt with this aspect in relation to various European regions: see the essays in 1993. Actes à cause de morteActs of Last Will, Deuxième Partie/Second Part, Europe Médiévale et ModerneMedieval and Modern Europe. In Recueils de la Société Jean BodinTransactions of the Jean Bodin Society. Bruxelles: De Boeck Université. On the German territories, see also Landau, Peter. 1995. La libertà di testare nella storia del diritto tedesco del tardo Medioevo e della prima età moderna. Rivista Internazionale di diritto comune 6, 29–48. See also the collection: Schmoeckel, Mathias and Otte, Gerhard (Eds.). 2011. Europäische Testamentsformen. Baden–Baden: Nomos Verlagsgesellschaft.

  10. 10.

    Rossi, Giovanni. 2010. Il testamento nel medioevo fra dottrina e prassi giuridica. In Rossi, Maria Chiara (Ed.), Margini di libertà: testamenti femminili nel medioevo. Atti del Convegno internazionale (Verona, 23–25 ottobre 2008). Verona: Cierre edizioni, 45–61, 47: “the nature and purpose of a will did not change in toto in the transition from Roman law to medieval law, and then to early modern law, though it did take on different, additional values and connotations over the course of the various periods, such that its origins have left a clearly visible mark on the form we see today”.

  11. 11.

    Chevrier, George. 1971. L’evolution de la notion de testament a travers les definitions des premiers romanistes medievaux. In Studi in onore di Edoardo Volterra. Volume IV. Milano: Giuffrè, 51–79, 67–73.

  12. 12.

    Azo. 1564. Summa in ius civile. Lugduni Compagnie des libraires de Lyon, fol. 163, col. 1, n. 1. Chevrier pointed out how wording such as this was accessible to those who assisted in the drafting of last wills on a practical level, and how it responded to the needs of a period which had just begun to familiarize itself with Roman–law abstractions: Chevrier 1971, 72.

  13. 13.

    Besta, Enrico e Barni, Gian Luigi (Eds.). 1949. Liber Consuetudimun Mediolani anni MCCXVI. (Nuova edizione interamente rifatta). Milano: Giuffrè, § 14.3: De ultimis voluntatibus defunctorum. On the Liber, see the recent work by Storti, Claudia. 2016. Politica e diritto nel Liber Consuetudinum Mediolani del 1216. Lo spazio giuridico dei Milanesi. Archivio Storico Lombardo CXLII 145–167.

  14. 14.

    Besta and Barni 1949, 14.2: “Illud de ultimis voluntatibus scire oportet quod qualibet ultima voluntas duobus testibus adibiti vicem testamenti obtinet”. It should be noted that when it came to the issue of witnesses to the last wishes of the deceased, Milanese judges were particularly innovative in their jurisprudence when compared to Roman–law principles: see Besta and Barni 1949, 14.2: “Et notandum est quod, secundum quorundam sententiam, Mediolani duabus tantum mulieris adibitis, ultima voluntas roboretur”.

  15. 15.

    C.6.23.21, de heredibus instituendis l. Hac consultissima and C.6.23.31.3, l. Et ab antiquis § Si autem. Chiodi, Giovanni. 1997. L’interpretazione del testamento nel pensiero dei glossatori. Milano: Giuffrè, 519 n. 7 and see also: Fugazza, Emanuela (Ed.). 2012. Lo Statuto di Piacenza del 1323. Pavia: Pavia University press. Liber Tertius, LX, 69: “Sufficiant in testamentis nuncupativis et in qualibet alia ultima voluntate quinque testes masculi et puberes, eciam non rogati, salvo quod in qualibet ultima voluntate excepto testamento mulieres eciam ad testimonium admitantur”.

  16. 16.

    Chiodi 1997, 520–521 n. 8 (the quotation is taken from a brocard expressed by Otto).

  17. 17.

    X.3.22.9 and 10 (= Comp. I.3.22.9 e 10). See the concise reconstruction by Sheehan, Michael M. 1963. The Will in Medieval England. From the Conversion of the AngloSaxons to the End of the Thirteenth Century. Toronto: Pontifical Institute of Medieval Studies, 120–135; Migliorino, Francesco. 1992. In terris ecclesiae. Frammenti di ius proprium nel Liber Extra di Gregorio IX. Roma: Il cigno Galileo Galilei, 145–175, 147–149; Padovani, Andrea. 1993. Le fondamenta giuridiche del testamento nella dottrina medievale. In Actes à cause de mort – Acts of Last Will, Troisième Partie/Third Part, Europe Médiévale et moderne – Medieval and Modern Europe. Bruxelles: De Boeck Université, 173–196, 180–183; Chiodi 1997 (as n. 15) 537–556; Condorelli, Orazio. 2010. Sul ruolo del ius decretalium nella diffusione della cultura del ius commune in Europa. Ricerche intorno a una decretale di Innocenzo III indirizzata all’arcivescovo di Lund (Ex litteris, X.1.4.2, 1198). Rivista Internazionale di Diritto Comune 21 55–92.

  18. 18.

    Cicognari, Carlo (Ed.). 1901. Summa notariae Aretii composita. In Bibliotheca Iuridica Medii Aevii. Bologna, 281–332, n. 162; see Chevrier 1971, 74 n. 58 and Bruschi, Ugo. 2011. Old Questions, Old Answers? Testamentsformen in Italy from the Beginning of the Ars Notaria to the 1942 Civil Code. In Schmoeckel, Mathias and Otte, Gerhard (Eds.), Europäische Testamentsformen. Baden–Baden: Nomos Verlagsgesellschaft, 155–205, 157. Although this practice was fervently opposed by jurists, it persisted and established itself as the best way to respond to the practical needs of the time, such that even doctores legum would eventually give in and come to accept it: Chiodi 1997, 530–537 and Chiodi, Giovanni. 2002. Rolandino e il testamento. In Tamba, Giorgio (Ed.), Rolandino e l’Ars notaria da Bologna all’Europa. Milano: Giuffrè, 461–582, 485–487.

  19. 19.

    Chiodi 1997, 527–530 and Chiodi, Giovanni. 2002. Rolandino e il testamento. In Tamba, Giorgio (Ed.), Rolandino e l’Ars notaria da Bologna all’Europa. Milano: Giuffrè, 461–582, 485–487 (this quotation in particular is taken from Rolandino e il testamento, n. 52, wherein the author quotes from Rolandino’s Flos manuscript in Biblioteca Nazionale Centrale, Firenze, Ms. Princ. II:I.334 (antea Magliabec. XXIX 176)).

  20. 20.

    See also Baldus de Ubaldis. 1575d. Consiliorum Volumen Quartum. Venetiis apud Hieronymum Polum [Torino Bottega d’Erasmo 1970]: Consilium 300, f. 65vab [p. 130] n. 3: «Inter liberos valet testamentum patris licet testes non fuerint rogati, (…) sed quo ad fratrem testatoris testamentum de iure civilis non valet, si testes non sunt rogati, nec præsumuntur rogati, licet tabellio dicat eos fuisse præsentes».

  21. 21.

    Among recent studies, the previously cited Rossi 2010 and Chabot 2011 provide a wide-ranging examination of the topic that makes it essential reading. See also: Canobbio, Elisabetta. 2014. Società e vita religiosa nei testamenti vercellesi. Prime osservazioni (1378144). In Alessandro Barbero (Ed.), Vercelli tra Tre e Quattrocento. Atti del Sesto Congresso Storico Vercellese (Vercelli, 22–24 novembre 2013). Vercelli: Società Storica Vercellese, 283–318, whose speech also contains useful bibliographical references.

  22. 22.

    Lepsius, Susanne. 2013. Bartolo da Sassoferrato. In I. Birocchi, E. Cortese, A. Mattone and M.N. Miletti (Eds.), Dizionario Biografico dei Giuristi Italiani (XII–XX secolo). Bologna: Il Mulino, 177–180.

  23. 23.

    Ascheri, Mario. 1987. Lo straniero nella legislazione e nella letteratura giuridica del Tre–Quattrocento: un primo approccio. Rivista di storia del diritto italiano 60 (1987) 179–194, 188–189.

  24. 24.

    Storti Storchi, Claudia. 1989. Ricerche sulla condizione giuridica dello straniero in Italia. Milano: Giuffrè, 14–15: “Bartolus’ commentary on l. Cunctos populos represented the ‘glorious’ conclusion to the first, difficult phase of the doctrine’s approach to the problems that arose when identifying the applicable law for relations characterized by a conflictual element» and n. 15: «… for centuries, the theory behind the conflict of laws was rooted in the traditional approach proposed by Bartolus”; Padoa Schioppa, Antonio. 2016. Storia del diritto in Europa. Dal medioevo all’età contemporanea. Bologna: Il Mulino, 169.

  25. 25.

    Notably, Antonio Tesauro would speak of ‘turbid seas’: see Storti Storchi 1989, 29–30 and n. 44. Bartolus à Saxoferrato. 1555. Commentaria in Primam Codicis. Lugduni Compagnie des libraires de Lyon excudebat Claudius Seruanius, C.1.1.1, de summa trinitate et de fide catholica et ut nemo de ea publice contendere aurea, l. Cunctos populos, n. 13: “Nunc veniamus ad glossam quæ dicit, quod si Bononiensis et c. cuius occasione videnda sunt duo et primum utrum statutum porrigatur extra territorium ad non subditos: secundum utrum effectus statuti porrigatur extra territorium statuentium. Et primo quæro, quid de contractibus. … (n. 20) Secundo quæro, quid de delictis … (n. 21) Tertio quæro, quid in testamento … (n. 26) Quarto quæro quid in his quæ non sunt contractus, neque delicte, neque ultimæ voluntates?”. Accursius. 1598. Glossa in Codicem. Venetiis apud Iuntas, gl. Quos ad C.1.1.1, de summa trinitate et de fide catholica et ut nemo de ea publice contendere aurea, l. Cunctos populos: “Arg. quod si Bononiensis conveniatur Mutinæ, non debet iudicari secunsum statuta Mutinæ, quibus non subest: cum dicat, quos nostræ clementiæ regit imperium”.

  26. 26.

    Ascheri 1987, 179–180; Del Bo, Beatrice. 2016. L’immigrazione ‘specializzata’ a Vercelli fra Tre e Quattrocento. In Medioevo vissuto. In Studi per Rinaldo Comba fra Piemonte e Lombardia. Roma: Viella, 103–120, 103: “Medieval populations were characterized by a form of structural, geographical mobility that at times occurred for economic reasons, other times for religious reasons, and still other times for political reasons, and it was the intertwining of these factors that resulted in people moving from one center to another”; see also the bibliography cited therein.

  27. 27.

    Bartolus à Saxoferrato 1555, n. 21: “Tertio quæro, quid in testamento: pone quod statutum, vel consuetudo est in Venetijs, quod testamentum valeat coram duobus, vel tribus testi bus. Quidam advena fecit ivi testamentum: an valeat. Et hoc themate, primo est videndum an consuetudo vel statutum valeat. Secundo si valeat, an locum habeat in forensi (n. 22) Ego credo, quod statutum valeat, et consuetudo, valeant, etiam Principe ignorante: nam ad hoc ut testamentum in scriptis factum prosit, requiritur publicatio … sed illa solennitas publicandi, potest per statutum et consuetudinem minui et mutari … Non obstat quod dicitur, quod est temeraria: quia imo utilis et bona, et favorabilis facta tam ratione testantis”. Cfr. Ferro, Marco. 1847. Dizionario del diritto comune e veneto dell’avvocato Marco Ferro. Vol. II. Venezia: Andrea Santini e figlio, 783–792, 787–788: “A will can be made in four ways in Venice, namely orally, in the presence of a notary and two individuals who have been summoned and asked to be witnesses, and this is called a nuncupative will … The second way to make a will is in scriptis, meaning the testator presents a written document to the notary, in the presence of two or three witnesses … Venetian laws also allow a will to be made without formalities, specifically in two cases; one is that in which someone is suddenly stricken with a malaise, such that he has no hope of survival, in which case he can dispose of his property orally in the presence of two individuals who have been summoned and asked to be witnesses. And such wishes such wishes … are equivalent to a will, and it is called Breviario. The other case is when a paper is found near the deceased that has been written and signed in his own hand, with the day, month and year, which also … has the effect and validity of a will, and is called Cedola”.

  28. 28.

    Bartolus à Saxoferrato 1555, n. 24: “Mihi autem videtur dicendum, aut statutum limitat personas civium: et non porrigitur ad forenses … Aut statutum loquitur simpliciter, et indefinite: et habet locum in forensibus ibi residentibus”. Indeed, Bartolus à Saxoferrato 1555, n. 26 concludes thusly: “Nam solennitas actus pertinet ad iurisdictionem eius, in cuius territorio agitur, ideo variatur secundum diversitatem locorum”. Cfr.: Bartolus à Saxoferrato. 1550. Commentaria in Primam Digesti Veteris Partem. Lugduni [Harsy de Denis], D.1.3.32, de legibus senatusque consultis et longa consuetudine, l. De quibus, n. 29; Storti Storchi 1989, 15–16 e n. 19 e 31 n. 49 e 39–44.

  29. 29.

    Storti Storchi 1989, 32–33 and n. 50; cfr. Bartolus à Saxoferrato 1555, n. 26: “Sed contra prædicta est l. i. infra de emancipationibus liberorum (C.8.48(49).1) ubi etiam persona non subdita legitimatur secundum formam statuti? Respondeo, illud statutum non legitimat directo personam: quia non potest, sed legitimationi ibi fiendę dat formam, et solemnitatem: ut quod emancipatio fiat cum tali iudice. Cum ergo respiciat solennitatem: trahitur ad forenses”; cfr. C.8.48(49).1, de emancipationibus liberorum l. Si lex municipii: “Si lex municipii, in quo te pater emancipavit, potestatem duumviris dedit, ut etiam alienigenae liberos suos emancipare possint, id quod a patre factum est suam obtinet firmitatem”.

  30. 30.

    Bartolus à Saxoferrato 1555, n. 32.

  31. 31.

    Baldus de Ubaldis. 1939. Tractatus de vi et potestate statutorum ratione personarum, territorii et rerum (Baldi Repetitio super lege Cunctos Populos (C.1.1.1)). In Meijers, E.M. (Ed.), Tractatus duo de vi ac potestate statutorum. Haarlem: H.D. Tjeenk Willink & zoon N.V., nn. 28–29: “ … quando concurrit consideratio solemnitatis et personae inhabilitatis simul, ut inhabilitas personae praeponderet”. About Baldus: Cortese, Ennio. 2013. Baldo degli Ubaldi. In I. Birocchi, E.Cortese, A. Mattone and M.N. Miletti (Eds.), Dizionario Biografico dei Giuristi Italiani (XII–XX secolo). Bologna: Il Mulino, 149–152.

  32. 32.

    Baldus de Ubaldis 1575d (as n. 20) Consilium 418, n. 1, f. 95ra (p. 189).

  33. 33.

    Baldus de Ubaldis 1575d (as n. 20) Consilium 418, n. 1, f. 95ra (p. 189): “hoc credo verum, quod testamentum talis dominæ valuerit, quia talis mulier non erat sub lege Tudertinorum, sed sub iure communi, et ideo quia libera statuto Tudertino, non potuit per statutum inhabilitari”.

  34. 34.

    Baldus de Ubaldis. 1575e. Consiliorum Volumen Quintum. Venetiis apud Hieronymum Polum [Torino Bottega d’Erasmo 1970]: Consilium 139, n. 3, f. 36ra (p. 71): “ … videtur dicendum, quod ius commune trahatur ad municipale, et econtrario et quod ista mulier debeat sequi statuta originis viri, per quę statuta erat quodammodo quo ad hæc in potestate viri sui, sicut etiam de iure longobardo et ideo maxime de dote sua obstante statuto disponere non possit, licet de iure communi esset contrarium, et c. Ego Baldus”. The jurist’s arguments were more complex and supported the right of the husband to keep his wife’s dowry, which she had attempted to take from him in order to give it to her Perugian relatives, see: Kirshner, Julius. 1999. Donne maritate altrove. Genere e cittadinanza in Italia. In S. Seidel Menchi, A. Jacobson Schutte and T. Kuehn (Eds.). Tempo e spazi di vita femminile tra medioevo ed età moderna. Bologna: il Mulino, 377–429: 397–411.

  35. 35.

    Kirshner 1999, 387.

  36. 36.

    Baldus de Ubaldis. 1575c. Consiliorum Volumen Tertium. Venetiis apud Hieronymum Polum [Torino Bottega d’Erasmo 1970]: Consilium 399, f. 113ra (p. 225): “quia bannitus non potest esse præsens, sicut statutum requirit, perinde est, ac si quo ad hoc non esset in rerum natura”.

  37. 37.

    Baldus de Ubaldis 1575c (as n. 36) Consilium 399, f. 113ra (p. 225): “Quia ergo dicti nepotes non conscripserunt, nec fuerunt præsentes, dictum testamentum fuit nullum”.

  38. 38.

    Baldus de Ubaldis. 1575b. Consiliorum Volumen Secundum. Venetiis apud Hieronymum Polum [Torino Bottega d’Erasmo 1970], Consilium 93, n. 2, f. 21ra (p. 41).

  39. 39.

    Bartolus à Saxoferrato 1555, n. 32.

  40. 40.

    Bartolus à Saxoferrato 1555, n. 32: “Aut statutum est prohibitivum in rem, et respectu rei: ut quia prohibet dominium rei alienari extra consortes: tunc ubicumque fiat dispositio de tali re, non valet: quia talis dispositio afficit rem, et impedit dominium transferri”.

  41. 41.

    Baldus de Ubaldis 1575e (as n. 34) Consilium 355, f. 90vb (p. 180): “licet statutum requiret, quod esset sacerdos, tamen ad interpretationem dicti statuti adaptari potest, et debet dicta lex j”: Baldus was referring to the constitution C.6.23.1, de testamentis: quemadmodum testamenta ordinantur l. Testes servi: “Testes servi an liberi fuerunt, non oportet in hac causa tractari, cum eo tempore, quo testamentum signabatur, omnium consensu liberorum loco habiti sunt nec quisquam eis usque adhuc status controversiam moverit”.

  42. 42.

    Baldus de Ubaldis 1575c (as n. 36) Consilium 285, f. 79vb (p. 158): “Et immo cum sumus in terris ecclesiæ, ut dicitur, videamus, quid iuris secundum canones scilicet an valeat testamentum non solenne, quod apud iudicium ecclesię constat esse verum, quia fide dignis testibus tribus, vel plurius est probatum (…) Legista habet tenere, quod non valet: canonista quod valet, secundum comunem opinionem canonistarum: quia veritas prævalet et quia cessante pręsumptione falsitatis cessat finalis ratio iuris civilis, et succedit secunda: quia ultima voluntas est servanda (…) legista autem militat in foro Iustiniani, canonista autem triumfat in foro Beati Petri et ideo tributualia distingue. in disceptationibus fori conscientię, aut tractatum conscientię relinquo, et theologicę inquisitioni. (…) Et ita dico, et consulo sequendo Ioannem Andreæ ego Baldus de Perusio V.I.D. salva correctione cuiuslibet melius decidentis et ideo me scripsi, et sigillo mei nominis signavi, sequendo autem ius civile, oportet sequi dictam l. hac consultissima § pe. quia Iustinianus in hoc fuit precisus (…) sed sequendo communem opinionem canonistarum prævalet veritas, ut plene dictum est”.

  43. 43.

    Baldus de Ubaldis 1575c (as n. 36) Consilium 284, casus, f. 79rb–va (p. 157–158).

  44. 44.

    D.28.5.49pr., de heredibus instituendis l. His verbis: “His verbis: “Titius hereditatis meae dominus esto”, recte institutio fit”. Cfr. Baldus de Ubaldis. 1599. Commentaria in primam et secundam Infortiati partem. Venetiis apud Iuntas. D.28.5.49pr, de heredibus instituendis l. His verbis, n. 3, f. 85ra: “Item dicit Iacobus de Ravanis quod quando verbum, relinquo, ponitur in testamento invalido iure testamenti, quod tunc trahitur ad fideicommissum, licet non siti ibi clausola codicillaris”.

  45. 45.

    Baldus de Ubaldis 1575c (as n. 36) Consilium 284, n. 5, f. 79rb: “Et ideo super isto negocio visi, et inspectis dictis testium non potest dari consilium, nisi cum distinctione, ut dictum est et vera sunt”.

  46. 46.

    Baldus de Ubaldis 1575d (as n. 20) Consilium 404, f. 92vb (p. 184), n. 3: “Super secundo puncto communis opinio quod de iure canonico in terris Ecclesię sufficiant duo testes idonei et hoc probatur in tex. in ratione tex. de testamentis c. cum esses et c. relatum nisi per statutum, vel consuetudinem loci esset aliter statutum”.

  47. 47.

    Baldus de Ubaldis. 1575a. Consiliorum Volumen Primum. Venetiis apud Hieronymum Polum [Torino Bottega d’Erasmo 1970]: Consilium 317, f. 97va (p. 194), n. 1: “Quando est unum testamentum idest semel factum unum, vel multa capitula continens, et reperitur diversitas, prævalet veritas, quę testibus confirmatur: dummodo intervenerit solennitas, quia in solennitate iuris autoritas fundatur. Unde si propter aliquem defectum esset omissa solennitas, iste defectus omissionis a testatore prætermissæ redderet testamentum inutile (…) superflua enim tolli possunt sed necessaria prętermissa suppleri non possunt ab alio, quam ab ipso testatore. Ex hoc sequitur conclusio, quod inhęrendum sit veritati. Veritas autem est quid affirmativum, et ideo funditus prætermissum non potest esse verum, nec potest substantiare testamentum, vel aliquam dispositionem mundi (…) unde quod prętermissum invenitur, pro nullo reputatur (…) et hoc pręmittendum est in quæstione præsenti, cuius conclusio hęc est sequi veritatem facti, si est vestita solennitate et privilegio legali”.

  48. 48.

    Chiodi 1997 (as n. 15) 476ss.

  49. 49.

    Baldus de Ubaldis 1575a (as n. 47) Consilium 292, f. 89va (p. 178), n. 1: “respondeo, quantum ad hæredis institutionem dubitari potest ex eo, quia tam frater, quam fratris filius est de genere venientium ab intestato inspecta possibilitate contingentiæ causal., quia posset frater præmori, et sic filius eius esset de istis successoribus. Unde cum in primo testamento secundum hoc sit institutus veniens ab intestato, et solenniter, licet in secundo sit institutus prior in gradu, tamen primum testamentum debet prævalere, quia magis solenne”.

  50. 50.

    This tension manifested itself early on in civil-law doctrine and would continue throughout the time of the Glossators: Chiodi 1997 (as n. 15) 520–521 n. 8.

References

Sources

  • Accursius. 1598. Glossa in Codicem. Venetiis apud Iuntas

    Google Scholar 

  • Azo. 1564. Summa in ius civile. Lugduni Compagnie des libraires de Lyon

    Google Scholar 

  • Besta, Enrico e Barni, Gian Luigi (Eds.). 1949. Liber Consuetudimun Mediolani anni MCCXVI. (Nuova edizione interamente rifatta). Milano: Giuffrè

    Google Scholar 

  • Bartolus à Saxoferrato. 1555. Commentaria in Primam Codicis. Lugduni Compagnie des libraires de Lyon excudebat Claudius Seruanius

    Google Scholar 

  • Bartolus à Saxoferrato. 1550. Commentaria in Primam Digesti Veteris Partem. Lugduni [Harsy de Denis]

    Google Scholar 

  • Baldus de Ubaldis. 1599. Commentaria in primam et secundam Infortiati partem. Venetiis apud Iuntas

    Google Scholar 

  • Baldus de Ubaldis. 1575a. Consiliorum Volumen Primum. Venetiis apud Hieronymum Polum [Torino Bottega d’Erasmo 1970]

    Google Scholar 

  • Baldus de Ubaldis. 1575b. Consiliorum Volumen Secundum. Venetiis apud Hieronymum Polum [Torino Bottega d’Erasmo 1970]

    Google Scholar 

  • Baldus de Ubaldis. 1575c. Consiliorum Volumen Tertium. Venetiis apud Hieronymum Polum [Torino Bottega d’Erasmo 1970]

    Google Scholar 

  • Baldus de Ubaldis. 1575d. Consiliorum Volumen Quartum. Venetiis apud Hieronymum Polum [Torino Bottega d’Erasmo 1970]

    Google Scholar 

  • Baldus de Ubaldis. 1575e. Consiliorum Volumen Quintum. Venetiis apud Hieronymum Polum [Torino Bottega d’Erasmo 1970]

    Google Scholar 

  • Baldus de Ubaldis. 1939. Tractatus de vi et potestate statutorum ratione personarum, territorii et rerum (Baldi Repetitio super lege Cunctos Populos (C.1.1.1)). In Meijers, E.M. (Ed.), Tractatus duo de vi ac potestate statutorum. Haarlem: H.D. Tjeenk Willink & zoon N.V.

    Google Scholar 

  • Cicognari, Carlo (Ed.). 1901. Summa notariae Aretii composita. In Bibliotheca Iuridica Medii Aevii. Bologna

    Google Scholar 

  • Ferro, Marco. 1847. Dizionario del diritto comune e veneto dell’avvocato Marco Ferro. Vol. II. Venezia: Andrea Santini e figlio

    Google Scholar 

  • Fugazza, Emanuela (Ed.). 2012. Lo Statuto di Piacenza del 1323. Pavia: Pavia university press.

    Google Scholar 

  • M.G.H. – Legum Tomus IV, I. Edictus Longobardorum, edente Friderico Bluhme icto, Hannover 1868 – Stuttgart/Vaduz 1965, 1–234

    Google Scholar 

Literature

  • Actes à cause de morte – Acts of Last Will, Deuxième Partie/Second Part, Europe Médiévale et Moderne – Medieval and Modern Europe. In Recueils de la Société Jean Bodin – Transactions of the Jean Bodin Society. 1993. Bruxelles: De Boeck Université

    Google Scholar 

  • Amelotti, Mario. 1992. Testamento (dir. romano). In Enciclopedia del diritto 44. Milano: Giuffrè, 459—470

    Google Scholar 

  • Ascheri, Mario. 1987. Lo straniero nella legislazione e nella letteratura giuridica del Tre–Quattrocento: un primo approccio. Rivista di storia del diritto italiano 60 (1987) 179–194

    Google Scholar 

  • Bartoli Langeli, Attilio (Ed.). 1985. Nolens intestatus decedere: il testamento come fonte della storia religiosa e sociale: atti dell’Incontro di studio (Perugia, 3 maggio 1983). Regione dell’Umbria

    Google Scholar 

  • Bartoli Langeli, Attilio. 2006. Il regista Urso (Perugia, 995). In Bartoli Langeli, Attilio, Notai. Scrivere documenti nell’Italia medievale. Roma: Viella, 37–58

    Google Scholar 

  • Bartoli Langeli, Attilio. 2012. Prefazione. In A. Zonca (Ed.), Testamenti di donne a Bergamo nel medioevo. Pergamene dall’archivio della Misericordia Maggiore (secoli XIII–XIV). Perugia: Selci–Lama

    Google Scholar 

  • Bruschi, Ugo. 2011. Old Questions, Old Answers? Testamentsformen in Italy from the Beginning of the Ars Notaria to the 1942 Civil Code. In Schmoeckel, Mathias and Otte, Gerhard (Eds.), Europäische Testamentsformen. Baden–Baden: Nomos Verlagsgesellschaft, 155–205

    Google Scholar 

  • Canobbio, Elisabetta. 2014. Società e vita religiosa nei testamenti vercellesi. Prime osservazioni (1378–144). In Alessandro Barbero (Ed.), Vercelli tra Tre e Quattrocento. Atti del Sesto Congresso Storico Vercellese (Vercelli, 22–24 novembre 2013). Vercelli: Società Storica Vercellese, 283–318

    Google Scholar 

  • Cavanna, Adriano. 2007. La civiltà giuridica longobarda. I. L’Editto di Rotari e la penetrazione del germanesimo nella tradizione giuridica medievale. In Scritti: 1968–2002. Napoli: Jovene, 359–438

    Google Scholar 

  • Chabot, Isabelle. 2011. La dette des familles. Femmes, lignage e patrimoine à Florence aux XIV e et XV e siècles. Roma: École Française de Rome

    Google Scholar 

  • Chevrier, George. 1971. L’evolution de la notion de testament a travers les definitions des premiers romanistes medievaux. In Studi in onore di Edoardo Volterra. Volume IV. Milano: Giuffrè, 51–79

    Google Scholar 

  • Chiodi, Giovanni. 1997. L’interpretazione del testamento nel pensiero dei glossatori. Milano: Giuffrè

    Google Scholar 

  • Chiodi, Giovanni. 2002. Rolandino e il testamento. In Tamba, Giorgio (Ed.), Rolandino e l’Ars notaria da Bologna all’Europa. Milano: Giuffrè, 461–582

    Google Scholar 

  • Condorelli, Orazio. 2010. Sul ruolo del ius decretalium nella diffusione della cultura del ius commune in Europa. Ricerche intorno a una decretale di Innocenzo III indirizzata all’arcivescovo di Lund (Ex litteris, X.1.4.2, 1198). Rivista Internazionale di Diritto Comune 21 55–92

    Google Scholar 

  • Cortese, Ennio. 2013. Baldo degli Ubaldi. In I. Birocchi, E.Cortese, A. Mattone and M.N. Miletti (Eds.), Dizionario Biografico dei Giuristi Italiani (XII–XX secolo). Bologna: Il Mulino, 149–152

    Google Scholar 

  • Del Bo, Beatrice. 2016. L’immigrazione ‘specializzata’ a Vercelli fra Tre e Quattrocento. In Medioevo vissuto. In Studi per Rinaldo Comba fra Piemonte e Lombardia. Roma: Viella, 103–120

    Google Scholar 

  • Holger Brunsch, Sven. 2005. Genesi, diffusione ed evoluzione dei documenti di ultima volontà nell’alto Medioevo italiano. In F. Bougard, C. La Rocca, R. Le Jan (Eds.), Sauver son âme et se perpétuer. Trasmission du patrimoine et mémoire au haut Moyen Age. Roma: Collection de l’Ecole Française 351, 81–96

    Google Scholar 

  • Kirshner, Julius. 1999. Donne maritate altrove. Genere e cittadinanza in Italia. In S. Seidel Menchi, A. Jacobson Schutte and T. Kuehn (Eds.). Tempo e spazi di vita femminile tra medioevo ed età moderna. Bologna: il Mulino, 377–429

    Google Scholar 

  • Landau, Peter. 1995. La libertà di testare nella storia del diritto tedesco del tardo Medioevo e della prima età moderna. Rivista Internazionale di diritto comune 6, 29–48

    Google Scholar 

  • Lepsius, Susanne. 2013. Bartolo da Sassoferrato. In I. Birocchi, E.Cortese, A. Mattone and M.N. Miletti (Eds.), Dizionario Biografico dei Giuristi Italiani (XII–XX secolo). Bologna: Il Mulino, 177–180

    Google Scholar 

  • Mainoni, Patrizia. 2010. Il potere di decidere. Testamenti femminili pugliesi nei secoli XIII–XIV. In Mainoni, Patrizia (Ed.), «Con animo virile». Donne e potere nel Mezzogiorno medievale (secoli XI–XV). Roma: Viella, 197–261

    Google Scholar 

  • Menzinger, Sara. 2012. La donna medievale nella sfera pubblica: alcune riflessioni in tema di cittadinanza nel panorama degli studi storico–giuridici. In M. Davide (Ed.), La condizione giuridica delle donne nel Medioevo. Convegno di studio: Trieste, 23 novembre 2010. Trieste: CERM, 117–143

    Google Scholar 

  • Migliorino, Francesco. 1992. In terris ecclesiae. Frammenti di ius proprium nel Liber Extra di Gregorio IX. Roma: Il cigno Galileo Galilei

    Google Scholar 

  • Mosiici, Luciana. 1976. Le arenghe nei documenti privati pistoiesi (secc. VIII–XII). Bullettino Storico Pistoiese Serie 3 Vol. 11: 3–36.

    Google Scholar 

  • Padoa Schioppa, Antonio. 2005. Il diritto nella storia d’Europa. Il medioevo. Parte prima. Ristampa accresciuta. Padova: CEDAM

    Google Scholar 

  • Padoa Schioppa, Antonio. 2016. Storia del diritto in Europa. Dal medioevo all’età contemporanea. Bologna: Il Mulino

    Google Scholar 

  • Padovani, Andrea. 1993. Le fondamenta giuridiche del testamento nella dottrina medievale. In Actes à cause de mort – Acts of Last Will, Troisième Partie/Third Part, Europe Médiévale et moderne – Medieval and Modern Europe. Bruxelles: De Boeck Université, 173–196

    Google Scholar 

  • Rossi, Giovanni. 2010. Il testamento nel medioevo fra dottrina e prassi giuridica. In Rossi, Maria Chiara (Ed.), Margini di libertà: testamenti femminili nel medioevo. Atti del Convegno internazionale (Verona, 23–25 ottobre 2008). Verona: Cierre edizioni, 45–61

    Google Scholar 

  • Rossi, Maria Chiara (Ed.). 2010. Margini di libertà: testamenti femminili nel medioevo, Atti del Convegno internazionale (Verona, 23–25 ottobre 2008). Verona: cierre edizioni

    Google Scholar 

  • Schmoeckel, Mathias and Otte, Gerhard (Eds.). 2011. Europäische Testamentsformen. Baden–Baden: Nomos Verlagsgesellschaft

    Google Scholar 

  • Sheehan, Michael M. 1963. The Will in Medieval England. From the Conversion of the Anglo–Saxons to the End of the Thirteenth Century. Toronto: Pontifical Institute of Medieval Studies

    Google Scholar 

  • Storti Storchi, Claudia. 1980. La tradizione longobarda nel diritto bergamasco: i rapporti patrimoniali tra coniugi (secoli XII–XIV). In Diritto comune e diritti locali nella storia d’Europa: atti del Convegno di Varenna, 12–15 giugno 1979. Milano: Giuffrè, 481–553

    Google Scholar 

  • Storti Storchi, Claudia. 1989. Ricerche sulla condizione giuridica dello straniero in Italia. Milano: Giuffrè

    Google Scholar 

  • Storti, Claudia. 2012. La condizione giuridica delle donne della famiglia nelle strategie testamentarie di Alberico d Rosciate (1345–1360). In M. Davide (Ed.), La condizione giuridica delle donne nel medioevo. Convegno di studio Trieste, 23 novembre 2010. Trieste: CERM, 53–93.

    Google Scholar 

  • Storti, Claudia. 2016. Politica e diritto nel Liber Consuetudinum Mediolani del 1216. Lo spazio giuridico dei Milanesi. Archivio Storico Lombardo CXLII 145–167

    Google Scholar 

  • Vismara, Giulio. 1988. La successione volontaria nelle leggi barbariche. In Scritti di Storia giuridica 6. Le successioni ereditarie. Milano: Giuffrè, 109–143, 135, also in 1940. Studi in onore di Arrigo Solmi, Vol. II. Milano: Giuffrè

    Google Scholar 

  • Zagni, Luisa Federica. 1976. Osservazioni sulle subscriptiones nei testamenti nuncupativi a Milano dagli Statuti cittadini del 1396 sin dopo le Constitutiones dominiii Mediolanensis 1541. Studi di Storia Medioevale e Diplomatica I: 263–274

    Google Scholar 

Download references

Author information

Authors and Affiliations

Authors

Corresponding author

Correspondence to Alessandra Bassani .

Editor information

Editors and Affiliations

Rights and permissions

Reprints and permissions

Copyright information

© 2018 Springer International Publishing AG, part of Springer Nature

About this chapter

Check for updates. Verify currency and authenticity via CrossMark

Cite this chapter

Bassani, A. (2018). A Coffer for the Will. In: di Renzo Villata, M. (eds) Succession Law, Practice and Society in Europe across the Centuries. Studies in the History of Law and Justice, vol 14. Springer, Cham. https://doi.org/10.1007/978-3-319-76258-6_8

Download citation

  • DOI: https://doi.org/10.1007/978-3-319-76258-6_8

  • Published:

  • Publisher Name: Springer, Cham

  • Print ISBN: 978-3-319-76257-9

  • Online ISBN: 978-3-319-76258-6

  • eBook Packages: Law and CriminologyLaw and Criminology (R0)

Publish with us

Policies and ethics