Skip to main content

Gift Mortis Causa in the Ius Commune: Contract and Last Will

  • Chapter
  • First Online:
Succession Law, Practice and Society in Europe across the Centuries

Part of the book series: Studies in the History of Law and Justice ((SHLJ,volume 14))

  • 711 Accesses

Abstract

In Roman law a gift mortis causa was a transfer of property carried out in contemplation or anticipation of the donor’s death. A dispute aroused among Roman lawyers about the status and the effects of this kind of transaction. Due to its anomalous character, some of them deemed that a gift in contemplation of death was comparable with a last will, while some others thought that it was assimilable to contracts. Emperor Justinian eventually decided that a donatio mortis causa had to be considered as a legacy. Nevertheless, law scholars in the Middle Ages and in the Modern Era who studied the Justinian body of civil law were not satisfied with such a classification. Thus, new disputes arose regarding this topic. Some highlighted the affinity of gift mortis causa with legacy, others with donatio inter vivos. The idea that a gift in contemplation of death was amphibious, i.e. it had a mixed nature, also started to be defended: it was a peculiar type of gift among the categories of gifts inter vivos and legacies, and it therefore belonged to a category which appeared, in some respects, to be sui generis. This was not only a theoretical question since different consequences derived from the qualification of the gift in contemplation of death. In this way, the jurists of the ius commune deepened the discipline of donatio mortis causa, particularly focusing on its essential requirements, so that they could distinguish it from other similar transactions (above all from donatio inter vivos). This helped lawyers to find a solution to problems arising in everyday life. For this purpose, the provision of the revocability of the gift played a key role (and the elements of testamentary dispositions were assumed to be predominant). Thus, donatio mortis causa is a clear example of medieval law scholars’ approach to the Justinian Corpus iuris civilis. Indeed, it was their unavoidable starting point, from which they then moved on in order to build up new theories to face the changes of the society they lived in.

This is a preview of subscription content, log in via an institution to check access.

Access this chapter

Chapter
USD 29.95
Price excludes VAT (USA)
  • Available as PDF
  • Read on any device
  • Instant download
  • Own it forever
eBook
USD 299.00
Price excludes VAT (USA)
  • Available as EPUB and PDF
  • Read on any device
  • Instant download
  • Own it forever
Softcover Book
USD 379.99
Price excludes VAT (USA)
  • Compact, lightweight edition
  • Dispatched in 3 to 5 business days
  • Free shipping worldwide - see info
Hardcover Book
USD 379.99
Price excludes VAT (USA)
  • Durable hardcover edition
  • Dispatched in 3 to 5 business days
  • Free shipping worldwide - see info

Tax calculation will be finalised at checkout

Purchases are for personal use only

Institutional subscriptions

Notes

  1. 1.

    Mantica, Franciscus. 1645. De coniecturis ultimarum voluntatum. Genevae: apud Petrum et Iacobum Chouët, lib. I, tit. XII, De donatione causa mortis; tit. XIII, Ex quibus coniecturis deprehendi possit, factam esse donationem causa mortis vel inter vivos, 18a–23a.

  2. 2.

    Mantica, Franciscus. 1680. Vaticanae lucubrationes de tacitis et ambiguis conventionibus … Tomus secundus. Genevae: Sumptibus Leonardi Chouët, lib. XIII, tit. IV, Quot sint species donationis, nn. 1–4, 6, 4a–4b. The discourse seems rather in contrast with the theory that Mantica followed as per Justinian law (Inst. 7.2.pr.), i.e. that there were different species of gifts, one of which was, in fact, gift in contemplation of death. However, the configuration of the donatio mortis causa as an impropria gift safeguarded the structure of the discourse, which was not attributable to the originality of the Cardinal, but came from a long standing doctrinal tradition. However, for a close examination of the topic he referred directly to his work on last wills (Mantica 1680, lib. XIII, tit. 4, Quot sint species donationis, n. 8, 4b).

  3. 3.

    Grossi, Paolo. 1986. Sulla ‘natura’ del contratto (qualche nota sul ‘mestiere’ di storico del diritto, a proposito di un recente ‘corso’ di lezioni). Quaderni fiorentini per la storia del pensiero giuridico moderno 15: 593–619, 604; Birocchi, Italo. 1990. Tra tradizione e nuova prassi giurisprudenziale: la questione dell’efficacia dei patti nella dottrina italiana dell’età moderna. In Barton, John (ed.), Towards a General Law of Contract, 249–366. Berlin: Duncker & Humblot, 263–264, n. 63; Caprioli, Severino. 1993. Interpretazione nel diritto medievale e moderno. In Digesto delle discipline privatistiche. Sezione civile 10, 13–25. Torino: Utet, 22; Birocchi, Italo. 1997. Causa e categoria generale del contratto. Un problema dogmatico nella cultura privatistica dell’età moderna. I. Il Cinquecento. Torino: Giappichelli, 290; Birocchi, Italo. 2002. Alla ricerca dell’ordine. Fonti e cultura giuridica nell’età moderna. Torino: Giappichelli, 241. With regards to the thoughts and works of Mantica more generally, see Cavina, Marco (ed.). 2011. Francesco Mantica (15341614). Vicende umane e vicende culturali di un giurista della controriforma. Bologna: Patron, and Feci, Simona. 2013. Mantica, Francesco Maria. In Birocchi, Italo, Cortese, Ennio, Mattone, Antonello, and Miletti, Marco Nicola (eds.), Dizionario biografico dei giuristi italiani (XIIXX secolo) 2, 1259–1261. Bologna: il Mulino.

  4. 4.

    de Marsiliis, Hippolytus. 1531. Singularia. [Lyon: Jacques Giunta], sing. 156, 51ra: “Longa profecto disputatio est inter doctores an donatio causa mortis sit contractus vel ultima voluntas”.

  5. 5.

    Mantica 1645, lib. I, tit. XII, De donatione causa mortis, n. 1, 18a. Mantica was aware that considering a gift in contemplation of death in the same way as legacies did not mean a complete overlapping of the two disciplines. There were points of contact, but these were not sufficient to challenge the classification.

  6. 6.

    The events and discipline of donatio mortis causa in Roman law have been retraced differently and more or less extensively by Roman law scholars (and not only), who do not, in any case, agree on its reconstruction and evolution over the centuries: see, for example, Vismara, Giulio. 1941/1986. Storia dei patti successori. Milano: Vita e pensiero, repr. Milano: Giuffrè, 111–119; Amelotti, Mario. 1953. La ‘donatio mortis causa’ in diritto romano. Milano: Giuffrè; Simonius, Pascal. 1958. Die Donatio Mortis Causa im klassischen römischen Recht. Basel: Helbing & Lichtenhahn; Amelotti, Mario. 1960. Donazione mortis causa (diritto romano). In Novissimo Digesto italiano 6, 222–224. Torino: Utet, also in Amelotti, Mario. 1996. Scritti giuridici, Migliardi Zingale, Livia (ed.), 489–491. Torino: Giappichelli; Voci, Pasquale. 1963 (2nd ed.). Diritto ereditario romano. II. Parte speciale: successione ab intestato, successione testamentaria. Milano: Giuffrè, 437–476; Amelotti, Mario. 1964. Donazione mortis causa (diritto romano). In Enciclopedia del diritto 13, 1000–1002. Milano: Giuffrè, also in Amelotti, Mario. 2014. Altri scritti giuridici, Pavese, Marco (ed.), 199–200. Torino: Giappichelli; Falaschi, Pier Luigi. 1965. La “donatio mortis causa” nel diritto giustinianeo. Annali della Facoltà giuridica. Università degli studi di Camerino 31: 3–40, with some modifications also in Falaschi, Pier Luigi. 1966. Saggi sulla “donatio mortis causa” nel diritto intermedio, 1–38. Milano: Giuffrè; Di Paola, Santi. 1969. Donatio mortis causa. Corso di diritto romano. Napoli: Jovene, 95–175; Kaser, Max. 1971. Das römische Privatrecht. Erster Abschnitt. Das altrömische, das vorklassische und klassische Recht. München: C.H. Beck’sche Verlagsbuchhandlung, 763–764; Kaser, Max. 1975. Das römische Privatrecht. Zweiter Abschnitt. Die nachklassischen Entwicklungen. München: C.H. Beck’sche Verlagsbuchhandlung, 564–567; García-Gallo, Alfonso. 1977. Del testamento romano al medieval. Las lineas de su evolución en España. Anuario de historia del derecho español 47: 425–497, 444–449, 459–463, which indicates that gifts in contemplation of death were also particularly widespread in Visigothic Spain (see also Falaschi, Pier Luigi. 1966. Saggi sulla “donatio mortis causa” nel diritto intermedio. Milano: Giuffrè, 39–68); Marrone, Matteo. 1989. Istituzioni di diritto romano. Palermo: Palumbo, 781–783; Talamanca, Mario. 1990. Istituzioni di diritto romano. Milano: Giuffrè, 776–778; Rodríguez Díaz, Emma. 2000. Algunos aspectos de la donatio mortis causa en el derecho romano. [s.l.]: Universidad de Oviedo; Rüger, David. 2011. Die donatio mortis causa im klassischen römischen Recht. Berlin: Duncker & Humblot, 21–32; Lovato, Andrea, Puliatti, Salvatore, and Solidoro Maruotti, Laura. 2014. Diritto privato romano. Torino: Giappichelli, 802–804; Ortuño Perez, Maria Eugenia. 2016. Contribuciones al Derecho Romano de sucesiones y donaciones. Madrid: Dykinson, 132–135.

  7. 7.

    Cuneo, Paola Ombretta. 2008. La tematica della premorienza del donatario nel diritto romano. In Studi in onore di Remo Martini 1, 795–814. Milano: Giuffrè, 801–802.

  8. 8.

    Falaschi 1965, 11–13, 19, 36.

  9. 9.

    Yaron, Reuven. 1956. Some Remarks on “Donatio Mortis Causa”. Revue internationale des droits de l’antiquité 3: 493–512; Yaron, Reuven. 1966. “Donatio sola cogitatione mortalitatis”. Revue internationale des droits de l’antiquité 13: 369–375, who argues against the existence of this possibility in classical law. Indeed, this topic is still disputed among Roman law scholars: see Tort-Martorell, Carmen. 2013. Review of David Rüger, Die donatio mortis causa im klassischen römischen Recht (= Freiburger Rechtsgeschichtliche Abhandlungen, NF 62). Duncker & Humblot, Berlin 2011. Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte. Romanistische Abteilung 130: 687–690.

  10. 10.

    Tort-Martorell Llabrés, Carmen. 2003. La revocación de la donatio mortis causa en el Derecho Romano clásico. Madrid: Dykinson.

  11. 11.

    Samper Polo, Francisco. 1968. La disposicion mortis causa en el derecho romano vulgar. Anuario de historia del derecho español 38: 87–227, 147.

  12. 12.

    Vismara 1941/1986, 207–208, 214–219, 450–457, 510–512, 534–545, 575–580, 752.

  13. 13.

    Romano, Andrea. 1994. Famiglia, successioni e patrimonio familiare nell’Italia medievale e moderna. Torino: Giappichelli, 31–32.

  14. 14.

    Chiodi, Giovanni. 1997. L’interpretazione del testamento nel pensiero dei glossatori. Milano: Giuffrè, 619.

  15. 15.

    Franciscus Accursii, casus ad D. 39.6.35, de mortis causa donationibus et capionibus l. Senatus, included sea journeys and those to Santiago de Compostela in the list of dangerous situations that justified a gift in contemplation of death.

  16. 16.

    Lévy, Jean-Philippe, and Castaldo, André. 2002. Histoire du droit civil. Paris: Dalloz, 1371.

  17. 17.

    Lévy – Castaldo 2002, 1373: there was, however, no need to keep the gift in contemplation of death once more appropriate means were available to achieve these purposes.

  18. 18.

    Bellomo, Manlio. 2009. Elogio dei dogmata legum. Memorie per una storia della storiografia giuridica. Rivista internazionale di diritto comune 20: 29–70, also in Bellomo, Manlio. 2011. Il doppio medioevo, 103–140. Roma: Viella, 46.

  19. 19.

    Chiodi, Giovanni. 2012. Lo ius civile. Glossatori e commentatori. In Enciclopedia italiana di scienze, lettere e arti. Ottava appendice. Il contributo italiano alla storia del pensiero. Diritto, 7–14. Roma: Istituto della Enciclopedia italiana, 9–10.

  20. 20.

    The donatio mortis causa in the Middle Ages and in the Modern Era has been subject to in-depth studies—indeed sometimes in a questionable way—by legal historians, also with regards to the interaction between ius commune and statutory law: see, for example, Malinowska, Irena. 1963. Appunti per uno studio sulla “donatio mortis causa” nei glossatori e nei commentatori. Annali di storia del diritto 7: 43–81; Bellomo, Manlio. 1964. Donazione (diritto intermedio). In Enciclopedia del diritto 13, 955–965. Milano: Giuffrè, 963–964; Aboucaya, Claude. 1966. Les différentes conceptions de la donatio mortis causa chez les romanistes médiévaux. Revue historique de droit français et étranger 44: 378–432 (on which, however, see justified and reasoned criticisms of Sciabica, Francesco. 19661967. Annali di storia del diritto 10–11: 594–600); Falaschi 1966, 99–175 (only with regards to the theories of the glossators, set out using a debatable order); Aboucaya, Claude. 1967. Les applications de la donatio mortis causa dans le pays de droit écrit et de coutumes du XVIe siècle aux ordonnances du Chancelier Daguessau. Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis 35: 1–53; Immel, Gerhard. 1972. Zur Theorie der donatio mortis causa im Usus modernus pandectarum. In Wilhelm, Walter (ed.), Studien zur europäischen Rechtsgeschichte, 181–207. Frankfurt am Main: Vittorio Klostermann; Malinowska-Kwiatkowska, Irena. 1981. Donatio mortis causa im mittelalterlichen Statutenrecht Italiens. In Vorträge zur Geschichte des Privatrechts in Europa (Symposion in Krakau, 9–12 Oktober 1979), 16–31. Frankfurt am Main: Vittorio Klostermann; Obarrio, Juan Alfredo. 2001. La doctrina de la donatio mortis causa y su recepción en la corona de Aragón. Anuario de Facultade de Dereito da Universidade da Coruña 5: 521–534.

  21. 21.

    The tendency of the statutes that inserted mortis causa gift among their provisions seems to be that of positioning it among last wills: see Malinowska-Kwiatkowska 1981.

  22. 22.

    Scritti giuridici preirneriani. II. Exceptiones legum Romanarum, ed. Mor, Carlo Guido. 1938. Milano: Vita e pensiero, I.11, De ultimis voluntatibus, 62: gift mortis causa was included among wills, legacies and fideicommissa.

  23. 23.

    Corpus legum sive Brachylogus iuris civilis, ed. Böcking, Eduard. 1829. Berolini: impensis Ferd. Dümmleri, II.13, De donationibus, 48–50: when the transfer of the property was immediate it was grouped together with simple gifts, while when the transfer was delayed it had the importance of a legacy.

  24. 24.

    Geraudus. 1894. Summa Codicis des Irnerius. Mit einer Einleitung, ed. Fitting, Hermann. Berlin: J. Guttentag Verlagsbuchhandlung, VIII.52, De donationibus que sub modo vel conditione vel ex certo tempore conficiuntur, 308. After different attributions, the author of the Summa Trecensis was identified as the Provençal jurist Géraud: Gouron, André. 1984. L’auteur et la patrie de la Summa Trecensis. Ius Commune 12: 1–38, also in Gouron, André. 1987. Etudes sur la diffusion des doctrines juridiques médiévales, III. London: Variorum Reprints; Cortese, Ennio. 2007 (8th ed.). Le grandi linee della storia giuridica medievale. Roma: Il cigno Galileo Galilei, 281 and 285.

  25. 25.

    Geraudus 1894, VIII.52, De mortis causa donationibus, 310–311.

  26. 26.

    Lo Codi in der lateinischen Übersetzung des Ricardus Pisanus, ed. Fitting, Hermann. 1906. Halle a S.: Niemeyer, VIII.64, De donationibus que fiunt per occasionem mortis, 331.

  27. 27.

    See, for example, Accursius, gl. in hunc modum ad D. 39.6.10, de mortis causa donationibus et capionibus l. ei cui; see also the gl. conditione and Franciscus Accursii’s casus to the same lex.

  28. 28.

    Azo. 1540. Summa. Lugduni: sub scuto Coloniensi, apud Ioannem et Franciscum Frellaeos, fratres, ad C. 8.53(54), de donationibus, nn. 2 and 4, 224rb, and ad C. 8.56(57), de donationibus causa mortis, nn. 3 and 9, 225ra–225rb.

  29. 29.

    Roffredus Beneventanus. 1572. Quaestiones sabbatinae. In Quaestiones iuris variae ac selectae, 164–245. Lugduni: [Jacques Giunta’s heirs], quaestio 11, 176b–178b.

  30. 30.

    Gl. revocatae sunt ad D. 39.6.15.(1), de mortis causa donationibus et capionibus l. Marcellus § Paulus; gl. comparatas ad D. 39.6.37, l. illud generaliter (that spoke of exceptions that sometimes recurred); gl. effectus ad C. 8.56(57).4, de donationibus causa mortis l. cum de mortis; Accursius, gl. fere legatis ad Inst. 2.7.1, de donationibus § mortis causa.

  31. 31.

    Gl. per omnia ad Inst. 2.7.1, de donationibus § mortis causa.

  32. 32.

    Gl. effectus ad C. 8.56(57).4, de donationibus causa mortis l. cum de mortis; gl. per omnia ad Inst. 2.7.1, de donationibus § mortis causa. Equivalence was set forth only once without limitations: Accursius, gl. non liceret ad D. 39.6.35pr., de mortis causa donationibus et capionibus l. Senatus. See also Franciscus Accursii, casus ad D. 39.6.37, de mortis causa donationibus et capionibus l. illud generaliter and casus ad C. 8.56(57).4, de donationibus causa mortis l. cum de.

  33. 33.

    Gl. quam haeredem suum ad D. 39.6.1, de mortis causa donationibus et capionibus l. mortis causa donatio (a gift in contemplation of death created an obligation between the donor and the donee); gl. revocatae sunt ad D. 39.6.15.(1), l. Marcellus § Paulus (the donated property was delivered by the donor or by his heir, a gift in contemplation of death created an obligation between the donor and the donee); gl. multa legata essent ad D. 39.6.35.5(2), l. Senatus § si quis (a number of contributions over time were considered as a single mortis causa gift); gl. effectus ad C. 8.56(57).4, de donationibus causa mortis l. cum de mortis (interdictum quorum legatorum could not be applied); Accursius, gl. fere legatis ad. Inst. 2.7.1, de donationibus § mortis causa (a number of contributions over time were considered as a single mortis causa gift, the donated property was delivered by the donor or by his heir, a gift in contemplation of death created an obligation between the donor and the donee, the validity of the legacy depended on that of the will, substitution was legitimate only with regards to legacies, interdictum quorum legatorum could not be applied). Falaschi 1966, 147–152 also deals with the differences compared to legacies.

  34. 34.

    Gl. revocatae sunt ad D. 39.6.15.(1), de mortis causa donationibus et capionibus l. Marcellus § Paulus; Franciscus Accursii, casus ad D. 39.6.25, l. tam is; gl. ad D. 39.6.25.1, l. tam is § filiusfamilias; Accursius, gl. fere legatis ad Inst. 2.7.1, de donationibus § mortis causa.

  35. 35.

    Franciscus Accursii, casus and Accursius, gl. sed mortis ad D. 39.6.22, de mortis causa donationibus et capionibus l. in mortis causa; Accursius, gl. fere legatis ad Inst. 2.7.1, de donationibus § mortis causa.

  36. 36.

    This conclusion was also authorized by the Institutes (Inst. 2.20.1) which defined a legacy as a gift donated by a dead person. The Gloss then took up the idea: see gl. et non mortis ad Inst. 2.7pr., de donationibus § est et aliud genus and gl. donationis ad Inst. 2.7.1, de donationibus § mortis causa. This definition of a legacy was also followed (and enriched) by canon law: see Bernardus Parmensis, ad X. 3.26.2, de testamentis c. quia ingredientibus, v. legata.

  37. 37.

    The gl. tunc demum ad D. 39.6.2, de mortis causa donationibus et capionibus l. Iulianus informed that a gift came into effect immediately, even if the transfer of property remained pending.

  38. 38.

    Gl. quam haeredem suum ad D. 39.6.1, de mortis causa donationibus et capionibus l. mortis causa donatio.

  39. 39.

    Accursius, gl. actio ad C. 8.56(57).1, de donationibus causa mortis l. si donatione.

  40. 40.

    Gl. exemplum legatorum ad Inst. 7.2.1, de donationibus § mortis causa.

  41. 41.

    Gl. quinque testibus ad C. 8.56(57).4, de donationibus causa mortis l. cum de mortis. A debate among law scholars existed regarding the need to respect the number of five witnesses for the validity of a mortis causa gift even in extraordinary situations, such as in the case of an outbreak of plague. Some claimed that in these cases it was possible to legitimately conclude a donatio mortis causa even with only two witnesses (as for gifts inter vivos): Ascheri, Mario. 1996. Le epidemie di peste e le misure predisposte dal diritto. Quaderni internazionali di storia della medicina e della sanità 5: 11–66, also in Ascheri, Mario. 1997. I giuristi e le epidemie di peste (secoli XIVXVI), 63–118. Siena: Dipartimento di scienze storiche, giuridiche, politiche e sociali, 83–84.

  42. 42.

    Gl. accipientis ad D. 39.6.2, de mortis causa donationibus et capionibus l. Iulianus; gl. propinquae mortis ad D. 39.6.3, l. mortis causa donare; Franciscus Accursii, casus ad D. 39.6.16, l. mortis causa donatio; gl. potest ad D. 39.6.16, l. mortis causa donatio; Franciscus Accursii, casus ad D. 39.6.18, l. mortis causa capimus; Franciscus Accursii, casus ad D. 39.6.32, l. non videtur; gl. initium ad D. 39.6.42pr., l. Seia; gl. supervixisset, gl. paenituisset and gl. exemplum legatorum ad Inst. 2.7.1, de donationibus § mortis causa.

  43. 43.

    Gl. nullo casu ad D. 39.6.13.1, de mortis causa donationibus et capionibus l. si alienam § Marcellus; gl. donatio facta sit ad D. 39.6.40, l. si mortis; Franciscus Accursii, casus ad D. 39.6.42pr., l. Seia.

  44. 44.

    Gl. causa ad D. 39.6.27, de mortis causa donationibus et capionibus l. ubi ita donatur.

  45. 45.

    Accursius, gl. magis ad D. 39.6.27, de mortis causa donationibus et capionibus l. ubi ita donatur; Accursius, gl. donator ad D. 39.6.35.4(1), l. Senatus § mortis causa.

  46. 46.

    Gl. causa ad D. 39.6.27, de mortis causa donationibus et capionibus l. ubi ita donatur.

  47. 47.

    Gl. donationes ad D. 39.5.1, de donationibus l. donationes.

  48. 48.

    Franciscus Accursii, casus ad D. 39.6.27, de mortis causa donationibus et capionibus l. ubi ita donatur; there see also gl. et ideo and gl. donatione; Accursius, gl. sequitur ad D. 39.6.42pr., l. Seia; gl. morientem ad D. 39.6.42.1, l. Seia § cum pater.

  49. 49.

    Franciscus Accursii, casus ad D. 39.5.1, de donationibus l. donationes; gl. ibi ad D. 39.6.35.2(1), de mortis causa donationibus et capionibus l. Senatus § sed mortis causa.

  50. 50.

    Odofredus. 1552/1968. Praelectiones in … Digestum Novum. Lugduni: excudebat Blasius Guido, repr. Bologna: Forni, ad D. 39.6.10, de mortis causa donationibus et capionibus l. ei cui, n. 3, 36vb–37ra; ad D. 39.6.10, l. ei cui, n. 3, 36vb–37ra; ad D. 39.6.15, l. Marcellus, nn. 1–2, 37rb; ad D. 39.6.17, l. etsi debitor, n. 1, 37va; ad D. 39.6.22, l. in mortis, n. 2, 38ra; ad D. 39.6.35pr., l. Senatus, n. 3, 39va; D. 39.6.37, l. illud generaliter, nn. 1–3, 40ra.

  51. 51.

    Iacobus de Arena. 1549. Commentarii in universum ius civile. Lugduni: typis Stephani Ruffini et Ioannis Ausulti, ad D. 28.5.77(76), de haeredibus instituendis l. servus uxori, n. 1, 103va; ad D. 39.6.42pr., de mortis causa donationibus et capionibus l. Seia, n. 1, 158ra; ad D. 45.1.137.8, de verborum obligationibus l. continuus § praterea, n. 2, 205rb.

  52. 52.

    See, for example, Cinus Pistoriensis. 1578 . In Codicem, et aliquot titulos primi Pandectarum tomi, id est Digesti veteris, doctissima Commentaria. Francoforti ad Moenum: impensis Sigismundi Feyerabendt, ad C. 8.56(57).4, de donationibus causa mortis l. cum de mortis, n. 1, 529vb; Bartolus de Saxoferrato. 1547f. Commentaria in primam Digesti Novi partem. Lugduni: excudebat Thomas Bertellus, ad D. 39.6.1, de mortis causa donationibus et capionibus l. mortis causa, n. 1, 71ra, and ad D. 39.6.15.(1), l. Marcellus § Paulus, 72ra, where he directly referred to the Gloss; Albericus de Rosate. 1572. Dictionarium iuris. Venetiis: apud Guerreos fratres, et socios, sub voce Donatio; Albericus de Rosate. 1585/1979. Commentarii in secundam Codicis partem. Venetiis: [ad signum aquilae], repr. Bologna: Forni, ad C. 8.56(57).4, de donationibus causa mortis l. cum de mortis, nn. 1–2, 181vb–182ra; Paulus Castrensis. 1582c. In primam Digesti novi partem Commentaria. Venetiis: [Lucantonio Giunta jr.], ad D. 39.6.25pr., de mortis causa donationibus et capionibus l. tam is, n. 2, 42ra, ad D. 39.6.35.2.7(2), l. Senatus § si quis mortis, n. 1, 42vb (where Paulus referred directly to Cinus’s commentaries).

  53. 53.

    (Ps.) Wernerius. 1913/1962. Formularium tabellionum. Cum glossis et additionibus saeculi XIII ineuntis, ed. Palmieri, Giovanni Battista. In Scripta anecdota glossatorum 1, 9–45. Bononiae: ex aedibus Angeli Gandolphi, repr. Torino: Bottega d’Erasmo, 36.

  54. 54.

    Rainerius de Perusio. 1892/1962. Ars notaria, ed. Gaudenzi, Augusto. In Scripta anecdota glossatorum 2, 25–67. Bononiae: in aedibus Petri Virano olim fratrum Treves, repr. Torino: Bottega d’Erasmo, 47–48. The Liber formularius by Rainerius was actually incorrectly published with the title Ars notaria: see Birocchi, Italo. 2013. Ranieri (Rainerio) da Perugia. In Birocchi, Italo, Cortese, Ennio, Mattone, Antonello, and Miletti, Marco Nicola (eds.), Dizionario biografico dei giuristi italiani (XIIXX secolo) 2, 1654–1655. Bologna: il Mulino.

  55. 55.

    Salatielis. 1961. Ars notarie. II. La seconda stesura dai codici della Biblioteca Nazionale di Parigi Lat. 4593 e Lat. 14622, ed. Orlandelli, Gianfranco. Milano: Giuffrè, 206–207. The gl. dominium on page 207 is particularly significant with regards to similarities and differences with legacies.

  56. 56.

    Rainerius de Perusio. 1917. Ars notaria, ed. Wahrmund, Ludwig. Innsbruck: Verlag der Wagnerischen Universitäts-Buchhandlung, 42.

  57. 57.

    Salatielis 1961, 309.

  58. 58.

    Pini, Antonio Ivan. 2000. Un principe dei notai in una “repubblica di notai”: Rolandino Passaggeri nella Bologna del Duecento. Nuova rivista storica 84: 51–72.

  59. 59.

    This positioning was present both in the chapter of the Summa dedicated to last wills, as well as in Flos testamentorum, which was the integration and in-depth study of that chapter: de Passageriis, Rolandinus. 1546. Summa totius artis notariae. Venetiis: apud Iuntas, 236r–237v, 268r–269r (Flos testamentorum). With regards to the division of the matters relating to successions in the works of Rolandinus see Chiodi, Giovanni. 2002. Rolandino e il testamento. In Tamba, Giorgio (ed.), Rolandino e l’ars notaria da Bologna all’Europa. Atti del Convegno internazionale di studi storici sulla figura e l’opera di Rolandino (Bologna, 9–10 ottobre 2000), 461–582. Milano: Giuffrè, 466–467, 474–477. Subsequent republications of this part of the work of Rolandinus (in particular of the Flos) kept the donatio mortis causa among last wills, as for example in the Tractatus universi iuris (de Passageriis, Rolandinus. 1584. Tractatus de donatione causa mortis. In Tractatus illustrium, in utraque, tum Pontificii, tum Caesarei iuris facultate Iurisconsultorum. De ultimis voluntatibus … Tomi VIII Pars I. Venetiis: Franciscus Zilettus, 199vb–201ra; see Colli, Gaetano. 1994. Per una bibliografia dei trattati giuridici pubblicati nel XVI secolo. Indici dei Tractatus universi iuris. Milano: Giuffrè, 69–70) and in the collection of the Selecti tractatus iuris varii, vere aurei, De successione, tam a testato, quam ab intestato, published a number of times during the 16th century (Coloniae: apud Gerwinum Calenium, et haeredes Iohannis Quentelij, 1569; Venetiis: [Damiano Zenaro], 1570a; Venetiis: apud Franciscum Franciscium Senensem, 1570b; Venetiis: apud Ludovicum Avantium, 1570c; Venetiis: [sub signo Concordiae], 1580: see Colli, Gaetano. 2003. Per una bibliografia dei trattati giuridici pubblicati nel XVI secolo. II. Bibliografia delle raccolte indici dei trattati non compresi nei Tractatus universi iuris. Roma: Viella, n. 178, 107; n. 182, 108–109; n. 183, 109; n. 184, 109; n. 225, 123). The connotation of mortis causa gift is also evident by its absence in de Passageriis, Rolandinus. 1983. Contractus, ed. Ferrara, Roberto. Roma: Consiglio Nazionale del Notariato.

  60. 60.

    The exemplary nature of the work of Rolandinus enabled it to become a model for all subsequent notarial formularies: Sinisi, Lorenzo. 2002. Alle origini del notariato latino: la Summa Rolandina come modello di formulario notarile. In Tamba, Giorgio (ed.), Rolandino e l’ars notaria da Bologna all’Europa. Atti del Convegno internazionale di studi storici sulla figura e l’opera di Rolandino (Bologna, 9–10 ottobre 2000), 163–233. Milano: Giuffrè.

  61. 61.

    Pontanus, Ludovicus. 1568. Consilia sive responsa. Venetiis: [ad signum fontanae], cons. 75, n. 2, 55ra.

  62. 62.

    Tartagnus, Alexander. 1610. Consiliorum seu Responsorum… Liber Primus. Francofurti ad Moenum: sumptibus Lazari Zetzneri, cons. 14, n. 4, 41a.

  63. 63.

    Placentinus. 1536. In Codicis … Summa. Moguntiae: in officina Iuonis Schuffer, ad C. 8.56(60), de mortis causa donationibus, 420–421.

  64. 64.

    Martinus de Fano. 1907. Formularium, ed. Wahrmund, Ludwig. Innsbruck: Verlag der Wagnerischen Universitäts-Buchhandlung, 44–45.

  65. 65.

    Durantis, Gulielmus. 1563. Speculum. Basileae: per Frobenium et Episcopium, lib. II, part. II, De formis donationum causa mortis et inter vivos, 674b–675b.

  66. 66.

    de Ravanis, Iacobus. Lectura Digesti Novi (ms. Paris, BNF, lat. 14350), ad D. 39.6.13.1, de mortis causa donationibus et capionibus l. si alienam § Marcellus, 60ra (“Respondeo: donatio causa mortis est pactum et contrahitur voluntate duorum, sed legatum nititur voluntate unius testatoris”); ad D. 39.6.15pr., l. Marcellus, 60rb (“donatio causa mortis pactum est et contrahitur consensu duorum: nam omne pactum exigit consensum duorum supra de pactis l. i [D. 2.14.1]. Sed certe legatum non exigit consensum duorum: non enim refert cum quo testator de suppremis loquatur ut supra de legatis ii l. cum pater § donationis [D. 31.77(79).26] et l. nullum [D. 31.?]. Sic ergo dico quod donatio causa mortis cum sit pactum exigit consensum duorum, licet Azo dixit in Summa et male quod donatio causa mortis potest contrahi per pactum et per pollicitationem. Dico enim quod donatio causa mortis non potest contrahi nisi per consensum duorum. Primo dubium est utrum donatio causa mortis possit contrahi nudo pacto. Unde dico quod iure ff. donatio causa mortis non contrahebatur efficaciter nisi per stipulationem vel nisi donator procedat ad traditionem. Sed forte hodie donatio causa mortis contrahitur efficaciter nudo pacto ut C. de donationibus l. si quis argentum [C. 8.53(54).35]”); ad D. 39.6.31pr., l. mortis causa, 62va (“vos tamen habetis glossam que dicit quod donatio causa mortis est species legati. Dico quod hoc non est verum: nam donatio causa mortis est pactum duorum, sed legatum est voluntas unius”).

  67. 67.

    de Ravanis, Iacobus. 1519/1967. Lectura insignis et fecunda super prima parte Codicis. Parrhisijs: in edibus M. Petri Gromorsi sub insigni Britannie in via ad Divum Jacobum sitis, repr. Bologna: Forni, ad C. 8.56(57).5, de donationibus causa mortis l. si donatione, 397vb. It is well known that Revigny’s Lectura Codicis was wrongly attributed to Belleperche for a long time, as also appears in the title page of the consulted Parisian edition: see Meijers, Eduard Maurits. 1959. L’université d’Orléans au XIIIe siècle. In Meijers, Eduard Maurits, Études d’histoire du droit. III. Le droit romain au Moyen Âge, Feenstra, Robert, and Fischer, Herman Frederik Willem Daniel (eds.), 3–148. Leiden: Universitaire pers Leiden, 72–77; Kiefner, Hans. 1963. Zur gedruckten Codexlectura des Jacques de Révigny. Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis 31: 5–38; Cortese, Ennio. 1995. Il diritto nella storia medievale. II. Il basso medioevo. Roma: Il cigno Galileo Galilei, 398 n. 21.

  68. 68.

    Accursius, gl. actio ad C. 8.56(57).1, de donationibus causa mortis l. si donatione.

  69. 69.

    de Bellapertica, Petrus. Lectura Codicis (ms. Florence, Biblioteca Medicea Laurenziana, Plut. 6 sin. 6), ad C. 8.56(57).1, de donationibus causa mortis l. si donatione, 307rb: “donatio causa mortis numquid potest contrahi inter absentes. Videtur quod sic ut ff. de legatis ii cum pater § si imo (D. 31.77[79].?). Non refert cum quo loquatur etc. ut ff. de legatis ii cum pater § cum donationis (D. 31.77(79).26). Dico contra donacio causa mortis non potest fieri nisi per stipulationem ut s. de donationibus si aliquid (C. 8.53[54].13). Inter absentes non potest contrahi nisi stipulatione ut ff. de verborum obligationibus l. i. (D. 45.1.1). Istud verum est iure isto. Hodie iure novo potest fieri nudo pacto. Item inter absentes per nuncium vel per epistulam”.

  70. 70.

    de Ravanis, Iacobus. Dictionarium iuris (ms. Vatican City, BAV, Ottob. lat. 1299), v. donatio, 14va: “verbum donationis simpliciter prolatum hominem (sic) speciem donationis comprehendit etiam ea que mortis causa donata est ut ff. de verborum significatione l. alienatum § fin. [D. 50.16.67.1]. Contra quia mortis causa donatio non continetur”. For the authorship of this work see Maffei, Domenico. 1998. Riflessioni su Jacques de Revigny e Pierre de Belleperche lessicografi. In Linehan, Peter (ed.), Life, Law and Letters. Historical Studies in Honour of Antonio García y García (= Studia Gratiana 29), 605–612. Roma: Las; doubts have been expressed, on the other hand, by Soetermeer, Frank. 2007. Revigny, Jacques de. In Arabeyre, Patrick, Halpérin, Jean-Louis, and Krynen, Jacques (eds.), Dictionnaire historique des juristes français (XII eXX e siècle), 663–665. Parigi: PUF, 664.

  71. 71.

    Dinus Muxellanus. Lectura Digesti Novi (ms. Bologna, Biblioteca del Collegio di Spagna, 272), ad D. 39.6.25, de mortis causa donationibus et capionibus l. tam is, 97ra: “dic quod non est mera ultima voluntas, sed accedit contractui ut no. supra de dote praelegata (D. 33.4.2) et imo ex ea parte ex qua accedit potest penitere ex voluntate alterius”.

  72. 72.

    Dinus Muxellanus. 1560. Singularia. In Singularia omnium clarissimorum doctorum, 1009–1016. Lugduni: apud haeredes Iacobi Iuntae, sing. 191, 1014; sing. 238, 1016; sing. 242, 1016.

  73. 73.

    Gl. legatum ad D. 33.4.2, de dote praelegata l. si socer: “sed donatio mortis causa constante matrimonio non valet […] Sed illa magis accedit donationi inter vivos, que non valet, quam legato”. See, for example, Bartolus de Saxoferrato. 1547e. Commentaria in secundam Infortiati partem. Lugduni: apud Thomam Bertellum, ad D. 30.2, de legatis et fideicommissis I l. sciendum, n. 1, 3rb; Baldus de Ubaldis. 1577. In primam Digesti Veteris partem Commentaria. Venetiis: [Luca Antonio Giunta], ad D. 6.2.2, de Publiciana in rem actione l. vel donationes causa mortis, n. 1, 311vb; Baldus de Ubaldis. 1599b. In primam et secundam Infortiati partes Commentaria. Venetiis: [apud Iuntas], ad D. 28.1.6, qui testamenta facere possunt et quemadmodum testamenta fiant l. qui in potestate, n. 2, 46rb; Bartholomaeus de Novaria. 1599. Praelectiones in quatuor Institutionum libros, Venetiis: [apud Iuntas], ad Inst. 2.7.3, de donationibus § est et aliud, n. 6, 22vb, and ad Inst. 2.12pr., quibus non est permissum facere testamentum § non tamen, n. 3, 24va.

  74. 74.

    Cinus Pistoriensis 1578, ad C. 5.12.2, de iure dotium l. si stipulatio, n. 2, 304vb, and ad C. 6.22.3, qui facere testamentum possunt l. senium, n. 5, 364vb. See Vismara, Giulio. 1972. I patti successori nella dottrina di Cino da Pistoia. Mémoires de la Société pour l’histoire du droit et des institutions des anciens pays bourguignons, comtois et romands 30: 393–423, also in Vismara, Giulio. 1988. Scritti di storia giuridica. VI. Le successioni ereditarie, 237–272. Milano: Giuffrè, 251–252.

  75. 75.

    Cinus Pistoriensis 1578, ad C. 8.56(57).1, de donationibus causa mortis l. si donatione, n. 3, 529rb, and ad C. 8.56(57).4, l. si donatione, n. 1, 529vb.

  76. 76.

    Bartolus de Saxoferrato. 1547b. Commentaria in secundam Codicis partem. Lugduni: excudebat Thomam Bertellum, ad C. 8.56.(57).4, de donationibus causa mortis l. cum de mortis, 135rb.

  77. 77.

    Bartolus de Saxoferrato. 1547h. Consilia, quaestiones et tractatus. Lugduni: excudebat Thomas Bertellus, cons. 76, nn. 4–5, 24ra–24rb.

  78. 78.

    Bartolus de Saxoferrato 1547f, ad D. 39.5.16, de donationibus l. ex hac scriptura, n. 1, 65rb.

  79. 79.

    Bartolus de Saxoferrato 1547f, ad D. 39.6.1, de mortis causa donationibus et capionibus l. mortis causa, n. 1, 71ra, and ad D. 39.6.38, l. inter mortis, pr., 74ra.

  80. 80.

    Bartolus de Saxoferrato 1547f, ad D. 39.5.7pr., de donationibus l. filiusfamilias, n. 1, 61vb. The situation would have been different if the statute had spoken about alienation: in this case the gift in contemplation of death would have fallen under the definition completely.

  81. 81.

    Bartolus de Saxoferrato 1547e, ad D. 30.2, de legatis et fideicommissis I l. sciendum, n. 1, 3rb; Bartolus de Saxoferrato. 1547g. Commentaria in secundam Digesti Novi partem. Lugduni: per Thomam Bertellum, ad D. 45.1.110, de verborum obligationibus, l. si mihi et Titio, n. 2, 39va.

  82. 82.

    Bartolus de Saxoferrato 1547f, ad D. 39.6.23, de mortis causa donationibus et capionibus l. si filiofamilias, 72rb.

  83. 83.

    Bartolus de Saxoferrato 1547f, ad D. 39.6.25.1, de mortis causa donationibus et capionibus l. tam is § filiusfamilias qui non, n. 1, 72vb. See also Bartolus de Saxoferrato 1547f, ad D. 39.5.1, de donationibus l. donationes, n. 1, where he specified that a propria gift was not revocable.

  84. 84.

    See, for example, de Ubaldis, Baldus 1599b, ad D. 28.1.6, qui testamenta facere possunt et quemadmodum testamenta fiant l. qui in potestate, n. 2, 46rb.

  85. 85.

    de Ubaldis, Baldus. 1599d. In quartum et quintum Cod. lib. Commentaria. Venetiis: [apud Iuntas], ad C. 5.9.1pr., de secundis nuptiis l. si qua, n. 12, 164ra.

  86. 86.

    de Ubaldis, Baldus. 1564. Super decretalibus. Lugduni: excudebat Claudius Servanius, ad X. 2.24.28, de iureiurando c. cum contingat, n. 27, 212vb.

  87. 87.

    de Ubaldis, Baldus. 1608b. Consiliorum, sive responsorum … Volumen Tertium. Venetiis: apud haeredes Alexandri Paganini, cons. 108, n. 3, 28ra. With regards to similarities with contracts and last wills see also de Ubaldis, Baldus 1599b, ad D. 28.7.1, de conditionibus institutionum l. sub impossibili, n. 4, 101ra. See Vismara, Giulio. 1965b. I patti successori nella dottrina di Baldo. In Studi in onore di Biondo Biondi. III, 39–125. Milano: Giuffrè, also in Vismara, Giulio. 1988. Scritti di storia giuridica. VI. Le successioni ereditarie, 303–390. Milano: Giuffrè, 307 n. 3.

  88. 88.

    de Ubaldis, Baldus 1599b, ad D. 28.1.6, qui testamenta facere possunt et quemadmodum testamenta fiant l. qui in potestate, n. 2, 46rb; de Ubaldis, Baldus. 1599c. In primum, secundum et tertium Cod. lib. Com. Venetiis: [apud Iuntas], ad C. 1.2(5).1, de sacrosanctis ecclesiis l. habeat, nn. 63–64, 13vb; de Ubaldis, Baldus. 1599e. In sextum Codicis librum Commentaria, ad C. 6.22.3, qui facere testamentum possunt l. senium, n. 5, 57vb. This topic had been already dealt with by Cinus Pistoriensis 1578, ad C. 6.22.3, qui facere testamentum possunt l. senium, n. 7, 364vb, and it would be dealt with also by Paulus Castrensis 1582c, ad D. 39.6.25.1, de mortis causa donationibus et capionibus l. tam is § filiusfamilias, n. 3, 42ra, who, although applying the same principle of Baldus, distinguished: if the beneficiary was not present at the conclusion of the transaction, it could not be called a gift in contemplation of death; if the beneficiary was present, the transaction could be considered a gift in contemplation of death only if this was the explicit mind of the parties.

  89. 89.

    de Ubaldis, Baldus. 1599a. In secundam Digesti Veteris partem Commentaria. Venetiis: [apud Iuntas], ad D. 12.4.12, de condictione causa data causa non secuta l. cum quis, n. 2, 59va; de Ubaldis, Baldus 1599b, ad D. 30.2, de legatis et fideicommissis I l. sciendum, n. 2, 125rb–125va.

  90. 90.

    de Ubaldis, Baldus. 1608c. Consiliorum, sive responsorum … Volumen Quintum. Venetiis: apud haeredes Alexandri Paganini, cons. 249, 59ra.

  91. 91.

    de Ubaldis, Baldus. 1608a. Consiliorum, sive responsorum … Volumen Secundum. Venetiis: apud haeredes Alexandri Paganini, cons. 233, nn. 1–2, 63rb–63va.

  92. 92.

    de Ubaldis, Baldus 1608a, cons. 298, 81vb–82rb. Nevertheless, in cons. 294, 80vb–81ra Baldus reached the opposite conclusion, founding his decision on other arguments, which did not contradict his classification: claiming the contrary would have, in fact, been absurd, because it would have implied the possibility of bypassing a prohibition by means of a contract and not by means of a last will.

  93. 93.

    de Ubaldis, Baldus 1608c, cons. 248–249, 58vb–59ra. In reality these are consilia subscribed respectively by Aloysius de Perusio and by Marcus Angebelli de Perusio accepted among those of their mentor Baldus, who, as diligent disciples, reported the arguments accurately.

  94. 94.

    de Ubaldis, Angelus. 14921496. Disputationes. Pavia: Christophorus de Canibus, disp. Miles Astensis, vers. Sed de quarto dubitatur.

  95. 95.

    Bartholomaeus de Saliceto. 1560. Ad V, VI, VII, VIII et IX lib. Codicis Commentarii. Lugduni: [Claudius Servanius], ad C. 8.56(57).1, de donationibus causa mortis l. si donatione, n. 3, 339va.

  96. 96.

    de Ancharano, Petrus. 1568. Consilia sive responsa. Venetiis: apud Nicolaum Bevilaquam, cons. 384, 204vb–205ra.

  97. 97.

    Fulgosius, Raphael. 1547a. In D. Iustiniani Codicem Commentariorum Tomus primus. Lugduni: apud Hugonem et haeredes Aemonis a Porta, ad C. 2.3.19, de pactis l. licet, n. 2, 61vb; Fulgosius, Raphael. 1547b. In D. Iustiniani Codicem Commentariorum Tomus secundus. Lugduni: apud Hugonem et haeredes Aemonis a Porta, qui facere testamentum possunt l. senium, n. 1, 37va; ad C. 8.56(57).4, de donationibus mortis causa l. cum de mortis, n. 1, 229va.

  98. 98.

    de Raymundis, Raphael. 1548. Consilia utriusque Raphaelis. Lugduni: apud haeredes Iacobi Giunctae, cons. 190, n. 3, 77vb.

  99. 99.

    Paulus Castrensis. 1583. In secundam Digesti Veteris partem Commentaria. Lugduni: [Compagnie de libraires de Lyon], ad D. 12.1.19pr., de rebus creditis si certum petetur et de condictione l. non omnis, n. 5, 12vb.

  100. 100.

    Paulus Castrensis 1582c, ad D. 39.6.1, de mortis causa donationibus et capionibus l. mortis causa, n. 1, 40va. See also Paulus Castrensis 1582c, ad D. 39.6.25.1, l. tam is § filiusfamilias, n. 2, 42ra, and ad D. 39.6.38, l. inter mortis, 43ra.

  101. 101.

    Paulus Castrensis. 1582b. In secundam Infortiati partem Commentaria. Venetiis: [Lucantonio Giunta jr.], ad D. 30.2, de legatis et fideicommissis I l. sciendum, nn. 4, 7–9, 3rb–3va.

  102. 102.

    Abbas Panormitanus. 1591. Consilia, iurisque responsa, ac quaestiones. Venetiis: [ad signum aquilae], p. 2, cons. 40, nn. 2–3 and 7, 90ra–90va.

  103. 103.

    Decius, Philippus. 1567. Commentaria in Digesti Veteris et Codicis aliquot titulos. Lugduni: excudebat hanc partem Ioannes Lyebaudus, ad C. 6.22.3, qui facere testamentum possunt l. senium, nn. 50–51 and 54, 193vb.

  104. 104.

    See Baud, Jean-Pierre. 1976. Contrats nommés et contrats innomés en droit savant. Studia Gratiana 19: 31–57, 43.

  105. 105.

    Maynus, Iason. 1579a. In primam Digesti Veteris partem Commentaria, Venetiis: apud Iuntas, ad D. 2.14.7pr., de pactis l. iurisgentium, n. 8, 137va.

  106. 106.

    Maynus, Iason. 1579c. In secundam Infortiati partem Commentaria. Venetiis: apud Iuntas, ad D. 30.114(118).11(7), de legatis et fideicommissis I l. filiusfamilias § divi, n. 88, 128rb.

  107. 107.

    Maynus 1579a, ad D. 2.15.8, de transactionibus l. cum hi, n. 7, 166rb; Maynus 1579c, ad D. 30.2, de legatis et fideicommissis I l. sciendum, nn. 7, 9 and 11, 8ra, and ad D. 30.6, l. Stichum, n. 29, 17rb; Maynus, Iason. 1579d. In secundam Codicis partem Commentaria. Venetiis: apud Iuntas, ad C. 6.23.28, de testamentis l. cum antiquitas, n. 2, 83rb.

  108. 108.

    Maynus 1579c, ad D. 30.2, de legatis et fideicommissis I l. sciendum, n. 12, 8ra.

  109. 109.

    The topic was the subject of extensive discussion by several authors of the late ius commune, that summarized past experience: see Menochius, Iacobus. 1615. De praesumptionibus, coniecturis, signis, et indiciis Commentaria. Coloniae Agrippinae: ex officina Antonii Hierat bibliopolae, lib. III, praes. 35–37, 292b–299a; Mantica 1645, lib. I, tit. 13, 18b-23a. Concerning the criteria used by law scholars of the ius commune to correctly identify the species of a transaction see Massironi, Andrea. 2012. Nell’officina dell’interprete. La qualificazione del contratto nel diritto comune (secoli XIVXVI). Milano: Giuffrè, especially 122–132 and 228–240, with regards to the criteria regarding gift mortis causa and gift inter vivos.

  110. 110.

    Bartholomaeus de Saliceto 1560, ad C. 8.56(57).4, de donationibus causa mortis l. cum de mortis, 2–3, 340ra.

  111. 111.

    See Masi, Antonio. 1963. Retroattività della condizione e “donatio mortis causa” fra coniugi. Annali di storia del diritto 7: 19–42; Hamza, Gabor. 1992. Les motifs de la prohibition de la donation entre époux en droit romain et l’hypothèse sur son origine. In Ganghofer, Roland (ed.), Le droit de la famille en Europe: son évolution depuis l’Antiquité jusqu’a nos jours. Actes des journées internationales d’histoire du droit, 481–490. Strasbourg: Presses universitaires de Strasbourg; Ankum, Hans. 1994. Donations in Contemplation of Death between Husband and Wife in Classical Roman Law. Index 22: 635–656. Laurent-Bonne, Nicolas. 2014. Aux origines de la liberté de disposer entre époux. Paris: LGDJ, 206–215, points out that also the statutes of the Italian communes and the continental European legislations confirmed the exemption from the prohibition already included in the Roman law and studied by medieval law scholars.

  112. 112.

    Azo 1540, ad C. 8.53(54), de donationibus, nn. 2 and 4, 224rb, and ad C. 8.56(57), de donationibus causa mortis, n. 4, 225ra.

  113. 113.

    Gl. stipulatum ad D. 33.4.11(12), de dote praelegata l. Seia. See also casus and gl. donatura illis, ad D. 39.6.18.2, de mortis causa donationibus et capionibus l. mortis causa § Titia; gl. spopondisset ad D. 44.4.4.1, de doli mali et metus exceptione l. apud Celsum § Iulianus scribit; gl. si quid ad Inst. 2.7.1, de donationibus § mortis causa, which, on the other hand, gave way to the possibility to do without this reference, reconstructing the will of the donor by means of conjectures.

  114. 114.

    Bartholomaeus de Saliceto 1560, ad C. 8.56(57).1, de donationibus causa mortis l. cum de mortis, n. 3, 340ra.

  115. 115.

    Paulus Castrensis 1582c, ad D. 39.6.42pr., de mortis causa donationibus et capionibus l. Seia, n. 1, 43va, ad D. 39.6.42.1, l. Seia § cum pater, 43va.

  116. 116.

    de Bellapertica, Petrus. 1517/1970. Quaestiones vel distinctiones. Lugduni: impensis honesti viri Symonis Vincent, repr. Bologna: Forni, quaestio 143, 31rb. See also de Bellapertica, Petrus. Lectura Codicis (ms. Florence, Biblioteca Medicea Laurenziana, Plut. 6 sin. 6) ad C. 8.56(57).1, de donationibus causa mortis l. si donatione, 307va: “quomodo sciemus utrum sit donatio causa mortis. Dicunt doctores non est donatio causa mortis nisi fiat mentio mortis ut ff. l. Seia § ult. (D. 39.6.42.1[2]). Dico ubi certum est quod dicit do causa mortis tunc certum ut ff. de legatis iii non aliter (D. 32.69[67]) ff. de condicionibus de in conditionibus (D. 35.1.19). Sed in dubio aut in donatione fit mentio mortis, tamquam mors sit occasio donationis. Dico volo mori: malo quod ille habeat post mortem quam heres meus. Tunc donatio est causa mortis sic l. aliter (D. 32.69[67]) Seia § ult. (D. 39.6.42.1[2]). Sed quotiens non fit mentio mortis ut non sit mors occasio donationis tunc dicitur donatio inter vivos”.

  117. 117.

    Bartolus de Saxoferrato 1547e, ad D. 33.4.11(12), de dote praelegata l. Seia, n. 2, 79vb.

  118. 118.

    Bartolus de Saxoferrato 1547f, ad D. 39.6.27, de mortis causa donationibus et capionibus l. ubi ita donatur, pr., 73rb.

  119. 119.

    Bartolus de Saxoferrato. 1547c. Commentaria in secundam Digesti Veteris partem. Lugduni: excudebat Thomas Bertheau, ad D. 12.6.17, de condictione indebiti l. nam si cum moriar, n. 3, 53vb; Bartolus de Saxoferrato. 1547d. Commentaria in primam Infortiati partem. Lugduni: excudebat Thomas Bertellus, ad D. 24.3.33(34), soluto matrimonio quemadmodum dos petatur l. quae dotis, nn. 3–4, 25rb–25va.

  120. 120.

    Causa was a very intricate concept about which medieval jurists and medieval scholars generally speaking developed lots of theories: Chevrier, Georges. 1929. Essai sur l’histoire de la cause dans les obligations (droit savant du Moyen Âge, ancien droit français). Paris: Sirey, 1–139; Meijers, Eduard Maurits. 1936. Les théories médiévales concernant la cause de la stipulation et la cause de la donation. Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis 14: 365–397, also in Meijers, Eduard Maurits. 1966. Études d’histoire du droit. IV. Le droit romain au Moyen Âge, Feenstra, Robert, and Fischer, Herman Frederik Willem Daniel (eds.), 107–131. Leiden: Universitaire pers Leiden; Cortese, Ennio. 1960. Causa del negozio giuridico (diritto intermedio). In Enciclopedia del diritto 6. Milano: Giuffrè, also in Cortese, Ennio. 1999. Scritti II, Birocchi, Italo, and Petronio, Ugo (eds.), 542–545. Spoleto: Centro italiano di Studi sull’Alto Medioevo; Söllner, Alfred. 1960. Die causa im Kondiktionen- und Vertragsrecht des Mittelalters bei den Glossatoren, Kommentatoren und Kanonisten. Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte. Romanistische Abteilung 77: 182–269 (231–232 referring to gift); Cortese, Ennio. 1962 (repr. 1995). La norma giuridica. Spunti teorici nel diritto comune classico, I. Milano: Giuffrè, 183–296; Gordley, James. 1991. The Philosophical Origins of Modern Contract Doctrine. Oxford: Clarendon Press, 49–57.

  121. 121.

    de Ubaldis, Baldus 1599d, ad C. 5.12.2, de iure dotium l. si stipulatio, n. 6, 176vb. See also de Ubaldis, Baldus 1599b, ad D. 24.3.33(34), soluto matrimonio quemadmodum dos petatur l. quae dotis, n. 7, 15ra, quoting Pierre de Belleperche.

  122. 122.

    de Ubaldis, Baldus 1599a, ad D. 12.4.12, de condictione causa data causa non secuta l. cum quis, n. 4, 59va. This interpretation was reasserted by Decius 1567, ad C. 2.3.30, de pactis l. de quaestione, n. 20, 62vb. He suggested the same interpretation also in Decius, Philippus. 1575. Consiliorum, sive Responsorum… Tomus Primus. Venetiis: [Francesco de Franceschi, Gaspare Bindoni sr., Niccolò Bevilacqua’s heirs, Damiano Zenaro], cons. 304, n. 4, 337vb, where he was not able to demonstrate the impact of the irrevocability clause on the contract and thus he was compelled to rely upon the wording of the deed.

  123. 123.

    de Ubaldis, Angelus. 1575. Consilia. Francofurti: typis Andreae Wecheli, sumptibus Sig. Feyrabend, cons. 254, 172va–173rb.

  124. 124.

    de Ubaldis, Angelus 1575, cons. 254, n. 4, 173ra. This interpretation of the irrevocability clause was borrowed from the gl. qui acceperit ad D. 39.6.13.1, de mortis causa donationibus et capionibus l. si alienam § Marcellus. Angelus minimized the inclusion of the clause, also contesting the drafting of the document by the notary, who, as was the case not only in Florence but throughout Italy, had shown inexperience and inexcusable ignorance in the performance of his job. It may perhaps seem a little ironic that, after a very clear reasoning to prove the revocability of Antonia’s gift, Angelus claimed that the transaction was in any case invalid due to the presence of an insufficient number of witnesses.

  125. 125.

    Maynus, Iason. 1581a. Consiliorum sive responsorum… Volumen tertium. Venetiis: apud Franciscum Zilettum, cons. 255 (rectius: cons. 6), 14ra–17rb. The first gift was made by Jacques (the events took place at Saverne, in Alsace) with an instrumentum dated 6 January 1437 to his nephew Bertrand; the second on 8 August 1448, after having revoked the first, as demonstrated by public documents, in favour of another nephew, Elzéar.

  126. 126.

    The oath was both an element of confirmation and deterrence to fail in someone’s obligations for fear of incurring a mortal sin (perjury). Also in wills it was normal to insert sworn clauses that committed the testator not to give validity to subsequent contrary provisions. There were lively discussions among law scholars on this topic, both with regards to ius civile as well as for canon law: see Vismara, Giulio. 1965a. La revocabilità del testamento giurato nella dottrina da Guglielmo Durante a Bartolo da Sassoferrato. In Études d’histoire du droit canonique dédiées à Gabriel Le Bras 2, 1007–1026. Paris: Sirey, also in Vismara, Giulio. 1988. Scritti di storia giuridica. VI. Le successioni ereditarie, 211–235. Milano: Giuffrè; Condorelli, Orazio. 2009. Il testamento confermato dal giuramento tra diritto canonico e diritto civile (secoli XIII–XVIII). In Condorelli, Orazio, Roumy, Franck, and Schmoeckel, Mathias (eds.), Der Einfluss der Kanonistik auf die europäische Rechtskultur. I. Zivil- und Zivilprozessrecht, 311–336. Köln Weimar Wien: Böhlau. The oath was also used in other contexts, to corroborate renunciations (to dowries or to inheritances) which also provoked discussions among civil and canon law scholars: see Condorelli, Orazio. 2004. Alcuni casi di giuramento confirmatorio in materia di dote e di diritti successori. Contributo alla storia dell’ “utrumque ius” (secoli XII–XV). In Condorelli, Orazio (ed.), “Panta rei”. Studi dedicati a Manlio Bellomo 1, 491–565. Roma: Il cigno Galileo Galilei. Cortese 1962, 1–35, also deals with this topic, reporting an interesting example of a gift confirmed by the sworn promise not to revoke it (p. 20).

  127. 127.

    The insinuatio, already provided for by Roman law (C. 8.53[54].34; C. 8.53[54].36.3; Inst. 2.7.2) was the registration of wills and gifts in the registers of the commune. It was generally mandatory, under penalty of nullity of the transaction, for certain property. Thanks to this the transaction gained legal effectiveness and became executive. In this way, the widest possible knowledge of wills and gifts was guaranteed, enabling their legitimacy to be challenged if necessary. With regards to the insinuatio see Franchini, Vittorio. 1914. L’instituto dei “Memoriali” in Bologna nel secolo XIII. L’Archiginnasio 9.1: 95–106; Cesarini Sforza, Walter. 1914. Sull’ufficio bolognese dei “Memoriali”. L’Archiginnasio 9.6: 379–391; Del Giudice, Costanza Maria. 1985. L’istituto dell’insinuazione a Perugia nel Due-Trecento. In Nolens intestatus decedere. Il testamento come fonte della storia religiosa e sociale. Atti dell’Incontro di studio (Perugia, 3 maggio 1983), 71–75. [Perugia]: Editrice umbra cooperativa; Tamba, Giorgio. 1987. I Memoriali del Comune di Bologna nel secolo XIII. Note di diplomatica. Rassegna degli Archivi di Stato 67/2–3: 235–290; Roddi, Giuseppe. 1991. Donazione (storia del diritto medievale e moderno). In Digesto delle Discipline Privatistiche. Sezione Civile 7, 177–181. Torino: Utet, 180. Menochius 1615, lib. III, praes. 35, Donatio quando praesumatur inter vivos etsi mortis mentio in ea facta sit, nn. 34–35, 295a, in recognizing that the registration concerned only gifts between living persons, so that it constituted a valid conjecture for the identification of this contractual species, cited, as an exception to the rule, the opinions expressed by Iason in this consilium.

  128. 128.

    Iason too, just like Angelus, never missed an opportunity to attack the authenticating notary, above all because of the number of included clauses, that contradicted each other, making the matter very ambiguous. In doubt, the literal element remained the safest solution.

  129. 129.

    On the basis of this principle, for example, also Menochius, Iacobus. 1625. Consiliorum sive Responsorum Liber Primus. Francofurti ad Moenum: typis et sumptibus Wechelianorum, apud Danielem et Davidem Aubrios et Clementem Schlechium, cons. 1, n. 26, 7a, subordinated to the words of the contract attributable to a gift the meaning of some following words which normally referred to a feudal investiture.

  130. 130.

    Bartolus de Saxoferrato. 1547a. Commentaria in primam Codicis partem. Lugduni: apud Thomam Bertellum, ad C. 2.3.30, de pactis l. de quaestione, n. 11, 62ra.

  131. 131.

    de Ubaldis, Baldus 1599b, ad D. 24.3.33(34), soluto matrimonio quemadmodum dos petatur l. quae dotis, n. 7, 15ra; de Ubaldis, Baldus 1564, ad X. 2.24.28, de iureiurando c. cum contingat, n. 27, 212vb; de Ubaldis, Baldus. 1609. Consiliorum, sive responsorum … Volumen Primum. Venetiis: apud haeredes Alexandri Paganini, cons. 113, n. 1, 33ra. On Baldus’s point of view about this topic see Vismara 1965b, 321 and footnote 75.

  132. 132.

    de Ubaldis, Baldus 1599a, ad D. 12.4.12, de condictione causa data causa non secuta l. cum quis, n. 4, 59va.

  133. 133.

    Bartholomaeus de Novaria 1599, ad Inst. 2.7.3, de donationibus § est et aliud, n. 2, 23ra. With regards to the recognition of the author of the commentary to the Institutes once attributed to Baldus de Ubaldis (as also in the title page of the consulted edition) see Maffei, Domenico. 1990. Bartolomeo da Novara (m. 1408) autore della “Lectura Institutionum” attribuita a Baldo degli Ubaldi. In Studi in memoria di Mario E. Viora, 423–440. Roma: Fondazione Sergio Mochi Onory per la storia del diritto italiano, also in Rivista di storia del diritto italiano 63 (1990): 5–22, and in Maffei, Domenico. 1995. Studi di storia delle Università e della letteratura giuridica, 207–224. Goldbach: Keip, and Colli, Vincenzo. 2005. Le opere di Baldo. Dal codice d’autore all’edizione a stampa. In Frova, Carla, Nico Ottaviani, Maria Grazia, and Zucchini, Stefania (eds.), VI centenario della morte di Baldo degli Ubaldi, 14002000, 25–85. Perugia: Università degli Studi, 34–35.

  134. 134.

    de Ubaldis, Angelus 1575, cons. 254, n. 4, 173ra.

  135. 135.

    de Ubaldis, Angelus 1575, cons. 179, n. 6, 115rb.

  136. 136.

    Paulus Castrensis. 1582a. In Primam Infortiati partem Commentaria. Venetiis: [Lucantonio Giunta jr.], ad D. 29.2.15, de adquirenda vel amittenda haereditate l. is qui putat, n. 7, 112va; Paulus Castrensis 1582c, ad D. 39.6.1, de mortis causa donationibus et capionibus l. mortis causa, n. 1, 40va.

  137. 137.

    Paulus Castrensis 1582c, ad D. 39.6.27, de mortis causa donationibus et capionibus l. ubi ita donatur, n. 1, 42rb. Also Paulus placed the limit of the extension of this principle to the acts of disposition of all present and future property. A gift mortis causa regarding all present and future property which included an irrevocability clause could not be converted into a gift between living persons, because in this way it would become invalid, since the donor would have deprived himself of the libera testamenti factio: Vismara, Giulio. 1970. I patti successori nella dottrina di Paolo di Castro. Studia et Documenta Historiae et Iuris 36: 265–303, also in Vismara, Giulio. 1988. Scritti di storia giuridica. VI. Le successioni ereditarie, 391–433. Milano: Giuffrè, 400–401. See also Paulus Castrensis. 1580b. Consiliorum sive Responsorum… Volumen Secundum. Augustae Taurinorum: apud haeredes Nicolai Bevilaquae, cons. 61, n. 1, 29ra.

  138. 138.

    Paulus Castrensis. 1580a. Consiliorum… Volumen Primum. Augustae Taurinorum: apud haeredes Nicolai Bevilaquae, cons. 330, 173vb–174ra.

  139. 139.

    Tartagnus 1610, cons. 14, 40a–42a; Socinus, Bartholomaeus. 1546. Prima pars consiliorum. Lugduni: apud Iacobum Giunta, cons. 53, 74v–76r. Both law scholars, who quoted the complete text of the clause (with small lexical variations), included among the arguments the right of usufruct of the donor Maria and the fact that the gift was made in the presence of a notary instead of the absent donee Apollonia, in favour of this woman and her heirs: the mention of the heirs did not suit a gift in contemplation of death, which did not pass to heirs if the donee had died before the donor. Tartagnus, Alexander. 1595. In Primam, et Secundam Infortiati Partem Commentaria. Venetiis: apud Iuntas, ad D. 24.3.33(34), soluto matrimonio quemadmodum dos petatur l. quae dotis, n. 11, 48rb, considered an irrevocability clause as one of the possible fallentiae which dissuaded from qualifying as a gift in contemplation of death a gift which also included a mentio mortis.

  140. 140.

    Maynus, Iason. 1581b. Consiliorum sive responsorum… Volumen quartum. Venetiis: apud Franciscum Zilettum, cons. 169, 106vb–108vb. The problem was focused on the two wills left by Countess Lucrezia Pico della Mirandola. The first, dated Christmas Day 1500 (for the text see Holman, Beth L. 1999. Exemplum and Imitatio: Countess Matilda and Lucrezia Pico della Mirandola at Polirone. The Art Bulletin 81: 637–664), named as sole heir the monastery of San Benedetto da Polirone, also including some legacies. At the same time, the Countess also made a sworn gift to the same monastery regarding all her movables and immovables, present and future rights. The inheritance and gift were under condition of the fulfilment of the legacies. The second will was made in 1511. In this document, she named as sole heir the monastery of San Benedetto, but the legacies were more numerous and more valuable, and included some property that was included in the previous gift. The second will revoked the first. Among the questions arising from this situation, there was also that of identifying the species of the first gift: between living persons and therefore irrevocable or mortis causa and therefore revocable by the second will? Iason conducted his reasoning the same way as that of Tartagnus (that is focusing both on the mention of death in executivis instead of in dispositivis as well as on the irrevocability clause). He also particularly relied on the oath taken by the Countess, touching the Gospels, promising to abide by those provisions in perpetuity. The gift made by Lucrezia to the monastery of San Benedetto was therefore inter vivos and irrevocable. Since the monastery had become the owner of the property, the Countess’ second will could not infringe the gift, even if she was still free only to make over property not mentioned therein.

  141. 141.

    Maynus, Iason. 1579b. In secundam Digesti Veteris partem Commentaria, Venetiis: apud Iuntas, ad D. 12.1.19pr., de rebus creditis si certum petetur et de condictione l. non omnis numeratio, n. 2, 29vb.

  142. 142.

    Corneus, Petrus Philippus. 1572. Consiliorum sive responsorum… volumen primum. Venetiis: apud Nicolaum Bevilacquam, et socios, cons. 126, 136rb–137ra.

  143. 143.

    Corneus 1572, cons. 126, n. 3, 136va–136vb. The jurist described the scene in vaguely pathetic terms, setting up the ignorantia iuris of the woman, suffering on her sick bed, against the shrewdness of the notarius, who had carried out his work without paying the right attention and, in fact, taking advantage of the situation.

  144. 144.

    Corneus 1572, cons. 126, n. 3, 136vb.

  145. 145.

    After all these argumentations, the gift was, in any case, considered ineffective for a number of formal defects (i.e., statutory law provided that transactions carried out by women were valid only with the consent of those “qui non intervenerunt in dicto contractu donationis”) as well as for the behaviour of the notary. Evidently it was important to preserve the right of heirs regarding donated property, since this was the conclusion of the consilium. The only way to win the irrevocability clause of the gift seemed therefore to annul the whole transaction.

  146. 146.

    Decius, Philippus. 1580. Consiliorum, sive Responsorum… Tomus Secundus. Venetiis: pro Societate ad signum Aquilae, Hieronymus Polus excudebat, cons. 470, 129va–130rb. The accessory nature of the clause was deduced from the fact that at the beginning of the instrumentum the wording of gift mortis causa was used expressly. It was only at a later date that it was possible to read that there was no intention of contradicting the provisions in it. In addition to the mention of death (necessary but not decisive), the conclusion of a gift mortis causa was inferred also from the number of witnesses (five) required for this type of gift, and from the fact that the donor maintained the possibility to transfer the property of the gift. On the same topic see also Decius 1575, cons. 304, 337rb–338ra.

  147. 147.

    Gozadinus, Lodovicus. 1571. Consilia, seu Responsa. Venetijs: apud Nicolaum Bevilaquam, et socios, cons. 80, 136r–137r; Natta, Marcus Antonius. 1570. Consiliorum sive responsorum… Tomus Primus. Venetiis: apud Hieronymum Scotum, cons. 104, 156a–158a; Cravetta, Aimo. 1611. Consiliorum… Pars Secunda. Francofurti ad Moenum: apud Ioannem Saurium, impensis Nicolai Rothii, cons. 214, 32–33; Bolognettus, Johannes. 1575. Consilia. Venetiis: apud Ioannem Variscum, haeredes Melchioris Sessae, et Franciscum Calegaris, cons. 7, 135–154; Surdus, Johannes Petrus. 1630. Consiliorum sive Responsorum… Liber Tertius. Francofurti ad Moenum: typis Wechelianis, sumptibus Clementis Schleichil et Petri de Zetter, cons. 450, 591–596; Personalis, Franciscus. 1590. Consiliorum seu mavis Responsorum… liber primus. Venetiis: apud haeredem Hieronymi Scoti, cons. 44, 282–289.

  148. 148.

    Yaron 1966, 369.

  149. 149.

    Mantica 1680, lib. XIV, tit. 46, Conditio impleta, an, et quando, ad initium contractus retrahatur, n. 12, 233a–233b: “[mortis causa donatio] licet interdum aequiparetur contractibus… tamen postquam est in esse deducta, quoad effectus magis accedit ad naturam legatorum”.

References

Sources

  • Abbas Panormitanus. 1591. Consilia, iurisque responsa, ac quaestiones. Venetiis: [ad signum aquilae].

    Google Scholar 

  • Albericus de Rosate. 1572. Dictionarium iuris. Venetiis: apud Guerreos fratres, et socios.

    Google Scholar 

  • Albericus de Rosate. 1585/1979. Commentarii in secundam Codicis partem. Venetiis: [ad signum aquilae]. Repr. Bologna: Forni.

    Google Scholar 

  • Azo. 1540. Summa. Lugduni: sub scuto Coloniensi apud Ioannem et Franciscum Frellaeos, fratres.

    Google Scholar 

  • Bartholomaeus de Novaria (Baldus de Ubaldis). 1599. Praelectiones in quatuor Institutionum libros, Venetiis: [apud Iuntas].

    Google Scholar 

  • Bartholomaeus de Saliceto. 1560. Ad V, VI, VII, VIII et IX lib. Codicis Commentarii. Lugduni: [Claudius Servanius].

    Google Scholar 

  • Bartolus de Saxoferrato. 1547a. Commentaria in primam Codicis partem. Lugduni: apud Thomam Bertellum.

    Google Scholar 

  • Bartolus de Saxoferrato. 1547b. Commentaria in secundam Codicis partem. Lugduni: excudebat Thomam Bertellum.

    Google Scholar 

  • Bartolus de Saxoferrato. 1547c. Commentaria in secundam Digesti Veteris partem. Lugduni: excudebat Thomas Bertheau.

    Google Scholar 

  • Bartolus de Saxoferrato. 1547d. Commentaria in primam Infortiati partem. Lugduni: excudebat Thomas Bertellus.

    Google Scholar 

  • Bartolus de Saxoferrato. 1547e. Commentaria in secundam Infortiati partem. Lugduni: apud Thomam Bertellum.

    Google Scholar 

  • Bartolus de Saxoferrato. 1547f. Commentaria in primam Digesti Novi partem. Lugduni: excudebat Thomas Bertellus.

    Google Scholar 

  • Bartolus de Saxoferrato. 1547g. Commentaria in secundam Digesti Novi partem. Lugduni: per Thomam Bertellum.

    Google Scholar 

  • Bartolus de Saxoferrato. 1547h. Consilia, quaestiones et tractatus. Lugduni: excudebat Thomas Bertellus.

    Google Scholar 

  • Bolognettus, Johannes. 1575. Consilia. Venetiis: apud Ioannem Variscum, haeredes Melchioris Sessae, et Franciscum Calegaris.

    Google Scholar 

  • Cinus Pistoriensis. 1578. In Codicem, et aliquot titulos primi Pandectarum tomi, id est Digesti veteris, doctissima Commentaria. Francoforti ad Moenum: impensis Sigismundi Feyerabendt.

    Google Scholar 

  • Corneus, Petrus Paulus. 1572. Consiliorum sive responsorum … volumen primum. Venetiis: apud Nicolaum Bevilacquam, et socios.

    Google Scholar 

  • Corpus legum sive Brachylogus iuris civilis, ed. Böcking, Eduard. 1829. Berolini: impensis Ferd. Dümmleri.

    Google Scholar 

  • Cravetta, Aymo. 1611. Consiliorum … Pars Secunda. Francofurti ad Moenum: apud Ioannem Saurium, impensis Nicolai Rothii.

    Google Scholar 

  • Decius, Philippus. 1567. Commentaria in Digesti Veteris et Codicis aliquot titulos. Lugduni: excudebat hanc partem Ioannes Lyebaudus.

    Google Scholar 

  • Decius, Philippus. 1575. Consiliorum, sive Responsorum … Tomus Primus. Venetiis: [Francesco de Franceschi, Gaspare Bindoni sr., Niccolò Bevilacqua’s heirs, Damiano Zenaro].

    Google Scholar 

  • Decius, Philippus. 1580. Consiliorum, sive Responsorum … Tomus Secundus. Venetiis: pro Societate ad signum Aquilae, Hieronymus Polus excudebat.

    Google Scholar 

  • de Ancharano, Petrus. 1568. Consilia sive responsa. Venetiis: apud Nicolaum Bevilaquam.

    Google Scholar 

  • de Bellapertica, Petrus. Lectura Codicis (ms. Florence, Biblioteca Medicea Laurenziana, Plut. 6 sin. 6).

    Google Scholar 

  • de Bellapertica, Petrus. 1517/1570. Quaestiones vel distinctiones. Lugduni: impensis honesti viri Symonis Vincent. Repr. Bologna: Forni.

    Google Scholar 

  • de Marsiliis, Hippolytus. 1531. Singularia. [Lyon: Jacques Giunta].

    Google Scholar 

  • de Passageriis, Rolandinus. 1546. Summa totius artis notariae. Venetiis: apud Iuntas.

    Google Scholar 

  • de Passageriis, Rolandinus. 1584. Tractatus de donatione causa mortis. In Tractatus illustrium, in utraque, tum Pontificii, tum Caesarei iuris facultate Iurisconsultorum. De ultimis voluntatibus … Tomi VIII Pars I, 199vb–201ra. Venetiis: Franciscus Zilettus.

    Google Scholar 

  • de Passageriis, Rolandinus. 1983. Contractus, ed. Ferrara, Roberto. Roma: Consiglio Nazionale del Notariato.

    Google Scholar 

  • de Ravanis, Iacobus. Dictionarium iuris (ms. Vatican City, BAV, Ottob. lat. 1299).

    Google Scholar 

  • de Ravanis, Iacobus. Lectura Digesti Novi (ms. Paris, BNF, lat. 14350).

    Google Scholar 

  • de Ravanis, Iacobus (de Bellapertica, Petrus). 1519/1967. Lectura insignis et fecunda super prima parte Codicis. Parrhisijs: in edibus M. Petri Gromorsi sub insigni Britannie in via ad Divum Jacobum sitis. Repr. Bologna: Forni.

    Google Scholar 

  • de Raymundis, Raphael. 1548. Consilia utriusque Raphaelis. Lugduni: apud haeredes Iacobi Giunctae.

    Google Scholar 

  • de Ubaldis, Angelus. 1492–1496. Disputationes. Pavia: Christophorus de Canibus.

    Google Scholar 

  • de Ubaldis, Angelus. 1575. Consilia. Francofurti: typis Andreae Wecheli, sumptibus Sig. Feyrabend.

    Google Scholar 

  • de Ubaldis, Baldus. 1564. Super decretalibus. Lugduni: excudebat Claudius Servanius.

    Google Scholar 

  • de Ubaldis, Baldus. 1577. In primam Digesti Veteris partem Commentaria. Venetiis: [Luca Antonio Giunta].

    Google Scholar 

  • de Ubaldis, Baldus. 1599a. In secundam Digesti Veteris partem Commentaria. Venetiis: [apud Iuntas].

    Google Scholar 

  • de Ubaldis, Baldus. 1599b. In primam et secundam Infortiati partes Commentaria. Venetiis: [apud Iuntas].

    Google Scholar 

  • de Ubaldis, Baldus. 1599c. In primum, secundum et tertium Cod. lib. Com. Venetiis: [apud Iuntas].

    Google Scholar 

  • de Ubaldis, Baldus. 1599d. In quartum et quintum Cod. lib. Commentaria. Venetiis: [apud Iuntas].

    Google Scholar 

  • de Ubaldis, Baldus. 1599e. In sextum Codicis librum Commentaria. Venetiis: [apud Iuntas].

    Google Scholar 

  • de Ubaldis, Baldus. 1609. Consiliorum, sive responsorum … Volumen Primum. Venetiis: apud haeredes Alexandri Paganini.

    Google Scholar 

  • de Ubaldis, Baldus. 1608a. Consiliorum, sive responsorum … Volumen Secundum. Venetiis: apud haeredes Alexandri Paganini.

    Google Scholar 

  • de Ubaldis, Baldus. 1608b. Consiliorum, sive responsorum … Volumen Tertium. Venetiis: apud haeredes Alexandri Paganini.

    Google Scholar 

  • de Ubaldis, Baldus. 1608c. Consiliorum, sive responsorum … Volumen Quintum. Venetiis: apud haeredes Alexandri Paganini.

    Google Scholar 

  • Dinus Muxellanus. Lectura Digesti Novi (ms. Bologna, Biblioteca del Collegio di Spagna, 272).

    Google Scholar 

  • Dinus Muxellanus. 1560. Singularia. In Singularia omnium clarissimorum doctorum, 1009–1016. Lugduni: apud haeredes Iacobi Iuntae.

    Google Scholar 

  • Durantis, Gulielmus. 1563. Speculum. Basileae: per Frobenium et Episcopium.

    Google Scholar 

  • Fulgosius, Raphael. 1547a. In D. Iustiniani Codicem Commentariorum Tomus primus. Lugduni: apud Hugonem et haeredes Aemonis a Porta.

    Google Scholar 

  • Fulgosius, Raphael. 1547b. In D. Iustiniani Codicem Commentariorum Tomus secundus. Lugduni: apud Hugonem et haeredes Aemonis a Porta.

    Google Scholar 

  • Geraudus. 1894. Summa Codicis des Irnerius. Mit einer Einleitung, ed. Fitting, Hermann. Berlin: J. Guttentag Verlagsbuchhandlung.

    Google Scholar 

  • Gozadinus, Lodovicus. 1571. Consilia, seu Responsa. Venetijs: apud Nicolaum Bevilaquam, et socios.

    Google Scholar 

  • Iacobus de Arena. 1549. Commentarii in universum ius civile. Lugduni: typis Stephani Ruffini et Ioannis Ausulti.

    Google Scholar 

  • Lo Codi in der lateinischen Übersetzung des Ricardus Pisanus, ed. Fitting, Hermann. 1906. Halle a S.: Niemeyer.

    Google Scholar 

  • Mantica, Franciscus. 1645. De coniecturis ultimarum voluntatum. Genevae: apud Petrum et Iacobum Chouët.

    Google Scholar 

  • Mantica, Franciscus. 1680. Vaticanae lucubrationes de tacitis et ambiguis conventionibus … Tomus secundus. Genevae: sumptibus Leonardi Chouët.

    Google Scholar 

  • Martinus de Fano. 1907. Formularium, ed. Wahrmund, Ludwig. Innsbruck: Verlag der Wagnerischen Universitäts-Buchhandlung.

    Google Scholar 

  • Maynus, Iason. 1579a. In primam Digesti Veteris partem Commentaria, Venetiis: apud Iuntas.

    Google Scholar 

  • Maynus, Iason. 1579b. In secundam Digesti Veteris partem Commentaria, Venetiis: apud Iuntas.

    Google Scholar 

  • Maynus, Iason. 1579c. In secundam Infortiati partem Commentaria. Venetiis: apud Iuntas.

    Google Scholar 

  • Maynus, Iason. 1579d. In secundam Codicis partem Commentaria. Venetiis: apud Iuntas.

    Google Scholar 

  • Maynus, Iason. 1581a. Consiliorum sive responsorum … Volumen tertium. Venetiis: apud Franciscum Zilettum.

    Google Scholar 

  • Maynus, Iason. 1581b. Consiliorum sive responsorum … Volumen quartum. Venetiis: apud Franciscum Zilettum.

    Google Scholar 

  • Menochius, Iacobus. 1615. De praesumptionibus, coniecturis, signis, et indiciis Commentaria. Coloniae Agrippinae: ex officina Antonii Hierat bibliopolae.

    Google Scholar 

  • Menochius, Iacobus. 1625. Consiliorum sive Responsorum Liber Primus. Francofurti ad Moenum: typis et sumptibus Wechelianorum, apud Danielem et Davidem Aubrios et Clementem Schlechium.

    Google Scholar 

  • Natta, Marcus Antonius. 1570. Consiliorum sive responsorum … Tomus Primus. Venetiis: apud Hieronymum Scotum.

    Google Scholar 

  • Odofredus. 1552/1968. Praelectiones in … Digestum Novum. Lugduni: excudebat Blasius Guido. Repr. Bologna: Forni.

    Google Scholar 

  • Paulus Castrensis. 1580a. Consiliorum … Volumen Primum. Augustae Taurinorum: apud haeredes Nicolai Bevilaquae.

    Google Scholar 

  • Paulus Castrensis. 1580b. Consiliorum sive Responsorum … Volumen Secundum. Augustae Taurinorum: apud haeredes Nicolai Bevilaquae.

    Google Scholar 

  • Paulus Castrensis. 1583. In secundam Digesti Veteris partem Commentaria. Lugduni: [Compagnie de libraires de Lyon].

    Google Scholar 

  • Paulus Castrensis. 1582a. In primam Infortiati partem Commentaria. Venetiis: [Lucantonio Giunta jr.].

    Google Scholar 

  • Paulus Castrensis. 1582b. In secundam Infortiati partem Commentaria. Venetiis: [Lucantonio Giunta jr.].

    Google Scholar 

  • Paulus Castrensis. 1582c. In primam Digesti novi partem Commentaria. Venetiis: [Lucantonio Giunta jr.].

    Google Scholar 

  • Personalis, Franciscus. 1590. Consiliorum seu mavis Responsorum … liber primus. Venetiis: apud haeredem Hieronymi Scoti.

    Google Scholar 

  • Placentinus. 1536. In Codicis … Summa. Moguntiae: in officina Iuonis Schuffer.

    Google Scholar 

  • Pontanus, Ludovicus. 1568. Consilia sive responsa. Venetiis: [ad signum fontanae].

    Google Scholar 

  • (Ps.) Wernerius. 1913/1962. Formularium tabellionum. Cum glossis et additionibus saeculi XIII ineuntis, ed. Palmieri, Giovanni Battista. In Scripta anecdota glossatorum 1, 9–45. Bononiae: ex aedibus Angeli Gandolphi. Repr. Torino: Bottega d’Erasmo.

    Google Scholar 

  • Rainerius de Perusio. 1892/1962. Ars notaria, ed. Gaudenzi, Augusto. In Scripta anecdota glossatorum 2, 25–67. Bononiae: in aedibus Petri Virano olim fratrum Treves. Repr. Torino: Bottega d’Erasmo.

    Google Scholar 

  • Rainerius de Perusio. 1917. Ars notaria, ed. Wahrmund, Ludwig. Innsbruck: Verlag der Wagnerischen Universitäts-Buchhandlung.

    Google Scholar 

  • Roffredus Beneventanus. 1572. Quaestiones sabbatinae. In Quaestiones iuris variae ac selectae, 164–245. Lugduni: [Jacques Giunta’s heirs].

    Google Scholar 

  • Salatielis. 1961. Ars notarie. II. La seconda stesura dai codici della Biblioteca Nazionale di Parigi Lat. 4593 e Lat. 14622, ed. Orlandelli, Gianfranco. Milano: Giuffrè.

    Google Scholar 

  • Scritti giuridici preirneriani. II. Exceptiones legum Romanarum, ed. Mor, Carlo Guido. 1938. Milano: Vita e pensiero.

    Google Scholar 

  • Selecti tractatus iuris varii, vere aurei, De successione, tam a testato, quam ab intestato. 1569. Coloniae: apud Gerwinum Calenium, et haeredes Iohannis Quentelij.

    Google Scholar 

  • Selecti tractatus iuris varii, vere aurei, De successione, tam a testato, quam ab intestato. 1570a. Venetiis: [Damiano Zenaro].

    Google Scholar 

  • Selecti tractatus iuris varii, vere aurei, De successione, tam a testato, quam ab intestato. 1570b. Venetiis: apud Franciscum Franciscium Senensem.

    Google Scholar 

  • Selecti tractatus iuris varii, vere aurei, De successione, tam a testato, quam ab intestato. 1570c. Venetiis: apud Ludovicum Avantium.

    Google Scholar 

  • Selecti tractatus iuris varii, vere aurei, De successione, tam a testato, quam ab intestato. 1580. Venetiis: [sub signo Concordiae].

    Google Scholar 

  • Socinus, Bartholomaeus. 1546. Prima pars consiliorum. Lugduni: apud Iacobum Giunta.

    Google Scholar 

  • Surdus, Johannes Petrus. 1630. Consiliorum sive Responsorum … Liber Tertius. Francofurti ad Moenum: typis Wechelianis, sumptibus Clementis Schleichil et Petri de Zetter.

    Google Scholar 

  • Tartagnus, Alexander. 1595. In Primam, et Secundam Infortiati Partem Commentaria. Venetiis: apud Iuntas.

    Google Scholar 

  • Tartagnus, Alexander. 1610. Consiliorum seu Responsorum … Liber Primus. Francofurti ad Moenum: sumptibus Lazari Zetzneri.

    Google Scholar 

Literature

  • Aboucaya, Claude. 1966. Les différentes conceptions de la donatio mortis causa chez les romanistes médiévaux. Revue historique de droit français et étranger 44: 378–432.

    Google Scholar 

  • Aboucaya, Claude. 1967. Les applications de la donatio mortis causa dans le pays de droit écrit et de coutumes du XVIe siècle aux ordonnances du Chancelier Daguessau. Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis 35: 1–53.

    Google Scholar 

  • Amelotti, Mario. 1953. La ‘donatio mortis causa’ in diritto romano. Milano: Giuffrè.

    Google Scholar 

  • Amelotti, Mario. 1960. Donazione mortis causa (diritto romano). In Novissimo Digesto italiano 6, 222–224. Torino: Utet, also in Amelotti, Mario. 1996. Scritti giuridici, Migliardi Zingale, Livia (ed.), 489–491. Torino: Giappichelli.

    Google Scholar 

  • Amelotti, Mario. 1964. Donazione mortis causa (diritto romano). In Enciclopedia del diritto 13, 1000–1002. Milano: Giuffrè, also in Amelotti, Mario. 2014. Altri scritti giuridici, Pavese, Marco (ed.), 199–200. Torino: Giappichelli.

    Google Scholar 

  • Ankum, Hans. 1994. Donations in Contemplation of Death between Husband and Wife in Classical Roman Law. Index 22: 635–656.

    Google Scholar 

  • Ascheri, Mario. 1996. Le epidemie di peste e le misure predisposte dal diritto. Quaderni internazionali di storia della medicina e della sanità 5: 11–66, also in Ascheri, Mario. 1997. I giuristi e le epidemie di peste (secoli XIV–XVI), 63–118. Siena: Dipartimento di scienze storiche, giuridiche, politiche e sociali.

    Google Scholar 

  • Baud, Jean-Pierre. 1976. Contrats nommés et contrats innomés en droit savant. Studia Gratiana 19: 31–57.

    Google Scholar 

  • Bellomo, Manlio. 1964. Donazione (diritto intermedio). In Enciclopedia del diritto 13, 955–965. Milano: Giuffrè.

    Google Scholar 

  • Bellomo, Manlio. 2009. Elogio dei dogmata legum. Memorie per una storia della storiografia giuridica. Rivista internazionale di diritto commune 20: 29–70, also in Bellomo, Manlio. 2011. Il doppio medioevo, 103–140. Roma: Viella.

    Google Scholar 

  • Birocchi, Italo. 1990. Tra tradizione e nuova prassi giurisprudenziale: la questione dell’efficacia dei patti nella dottrina italiana dell’età moderna. In Barton, John (ed.), Towards a General Law of Contract, 249–366. Berlin: Duncker & Humblot.

    Google Scholar 

  • Birocchi, Italo. 1997. Causa e categoria generale del contratto. Un problema dogmatico nella cultura privatistica dell’età moderna. I. Il Cinquecento. Torino: Giappichelli.

    Google Scholar 

  • Birocchi, Italo. 2002. Alla ricerca dell’ordine. Fonti e cultura giuridica nell’età moderna. Torino: Giappichelli.

    Google Scholar 

  • Birocchi, Italo. 2013. Ranieri (Rainerio) da Perugia. In Birocchi, Italo, Cortese, Ennio, Mattone, Antonello, and Miletti, Marco Nicola (eds.), Dizionario biografico dei giuristi italiani (XII–XX secolo) 2, 1654–1655. Bologna: il Mulino.

    Google Scholar 

  • Caprioli, Severino. 1993. Interpretazione nel diritto medievale e moderno. In Digesto delle discipline privatistiche. Sezione civile 10, 13–25. Torino: Utet.

    Google Scholar 

  • Cavina, Marco (ed.). 2011. Francesco Mantica (1534–1614). Vicende umane e vicende culturali di un giurista della controriforma. Bologna: Patron.

    Google Scholar 

  • Cesarini Sforza, Walter. 1914. Sull’ufficio bolognese dei “Memoriali”. L’Archiginnasio 9.6: 379–391.

    Google Scholar 

  • Chevrier, Georges. 1929. Essai sur l’histoire de la cause dans les obligations (droit savant du Moyen Âge, ancien droit français). Paris: Sirey.

    Google Scholar 

  • Chiodi, Giovanni. 1997. L’interpretazione del testamento nel pensiero dei glossatori. Milano: Giuffrè.

    Google Scholar 

  • Chiodi, Giovanni. 2002. Rolandino e il testamento. In Tamba, Giorgio (ed.), Rolandino e l’ars notaria da Bologna all’Europa. Atti del Convegno internazionale di studi storici sulla figura e l’opera di Rolandino (Bologna, 9–10 ottobre 2000), 461–582. Milano: Giuffrè.

    Google Scholar 

  • Chiodi, Giovanni. 2012. Lo ius civile. Glossatori e commentatori. In Enciclopedia italiana di scienze, lettere e arti. Ottava appendice. Il contributo italiano alla storia del pensiero. Diritto, 7–14. Roma: Istituto della Enciclopedia italiana.

    Google Scholar 

  • Colli, Gaetano. 1994. Per una bibliografia dei trattati giuridici pubblicati nel XVI secolo. Indici dei Tractatus universi iuris. Milano: Giuffrè.

    Google Scholar 

  • Colli, Gaetano. 2003. Per una bibliografia dei trattati giuridici pubblicati nel XVI secolo. II. Bibliografia delle raccolte indici dei trattati non compresi nei Tractatus universi iuris. Roma: Viella.

    Google Scholar 

  • Colli, Vincenzo. 2005. Le opere di Baldo. Dal codice d’autore all’edizione a stampa. In Frova, Carla, Nico Ottaviani, Maria Grazia, and Zucchini, Stefania (eds.), VI centenario della morte di Baldo degli Ubaldi, 1400–2000, 25–85. Perugia: Università degli Studi.

    Google Scholar 

  • Condorelli, Orazio. 2004. Alcuni casi di giuramento confirmatorio in materia di dote e di diritti successori. Contributo alla storia dell’“utrumque ius” (secoli XII–XV). In Condorelli, Orazio (ed.), “Panta rei”. Studi dedicati a Manlio Bellomo 1, 491–565. Roma: I l cigno Galileo Galilei.

    Google Scholar 

  • Condorelli, Orazio. 2009. Il testamento confermato dal giuramento tra diritto canonico e diritto civile (secoli XIII–XVIII). In Condorelli, Orazio, Roumy, Franck, and Schmoeckel, Mathias (eds.), Der Einfluss der Kanonistik auf die europäische Rechtskultur. I. Zivil- und Zivilprozessrecht, 311–336. Köln Weimar Wien: Böhlau.

    Google Scholar 

  • Cortese, Ennio. 1960. Causa del negozio giuridico (diritto intermedio). In Enciclopedia del diritto 6, 535–547. Milano: Giuffrè, also in Cortese, Ennio. 1999. Scritti, Birocchi, Italo, and Petronio, Ugo (eds.) 2, 542–545. Spoleto: Centro italiano di Studi sull’Alto Medioevo.

    Google Scholar 

  • Cortese, Ennio. 1962 (repr. 1995). La norma giuridica. Spunti teorici nel diritto comune classico, I. Milano: Giuffrè.

    Google Scholar 

  • Cortese, Ennio. 1995. Il diritto nella storia medievale. II. Il basso medioevo. Roma: Il cigno Galileo Galilei.

    Google Scholar 

  • Cortese, Ennio. 2007. Le grandi linee della storia giuridica medievale (8th ed.). Roma: Il cigno Galileo Galilei.

    Google Scholar 

  • Cuneo, Paola Ombretta. 2008. La tematica della premorienza del donatario nel diritto romano. In Studi in onore di Remo Martini 1, 795–814. Milano: Giuffrè.

    Google Scholar 

  • Del Giudice, Costanza Maria. 1985. L’istituto dell’insinuazione a Perugia nel Due-Trecento. In Nolens intestatus decedere. Il testamento come fonte della storia religiosa e sociale. Atti dell’Incontro di studio (Perugia, 3 maggio 1983), 71–75. [Perugia]: Editrice umbra cooperativa.

    Google Scholar 

  • Di Paola, Santi. 1969. Donatio mortis causa. Corso di diritto romano. Napoli: Jovene.

    Google Scholar 

  • Falaschi, Pier Luigi. 1965. La “donatio mortis causa” nel diritto giustinianeo. Annali della Facoltà giuridica. Università degli studi di Camerino 31: 3–40, with some modifications also in Falaschi, Pier Luigi. 1966. Saggi sulla “donatio mortis causa” nel diritto intermedio, 1–38. Milano: Giuffrè.

    Google Scholar 

  • Falaschi, Pier Luigi. 1966. Saggi sulla “donatio mortis causa” nel diritto intermedio. Milano: Giuffrè.

    Google Scholar 

  • Feci, Simona. 2013. Mantica, Francesco Maria. In Birocchi, Italo, Cortese, Ennio, Mattone, Antonello, and Miletti, Marco Nicola (eds.), Dizionario biografico dei giuristi italiani (XII–XX secolo) 2, 1259–1261. Bologna: il Mulino.

    Google Scholar 

  • Franchini, Vittorio. 1914. L’instituto dei “Memoriali” in Bologna nel secolo XIII. L’Archiginnasio 9.1: 95–106.

    Google Scholar 

  • García-Gallo, Alfonso. 1977. Del testamento romano al medieval. Las lineas de su evolución en España. Anuario de historia del derecho español 47: 425–497.

    Google Scholar 

  • Gordley, James. 1991. The Philosophical Origins of Modern Contract Doctrine. Oxford: Clarendon Press.

    Google Scholar 

  • Gouron, André. 1984. L’auteur et la patrie de la Summa Trecensis. Ius Commune 12: 1–38, also in Gouron, André. 1987. Etudes sur la diffusion des doctrines juridiques médiévales, III. London: Variorum Reprints.

    Google Scholar 

  • Grossi, Paolo. 1986. Sulla ‘natura’ del contratto (qualche nota sul ‘mestiere’ di storico del diritto, a proposito di un recente ‘corso’ di lezioni). Quaderni fiorentini per la storia del pensiero giuridico moderno 15: 593–619.

    Google Scholar 

  • Hamza, Gabor. 1992. Les motifs de la prohibition de la donation entre époux en droit romain et l’hypothèse sur son origine. In Ganghofer, Roland (ed.), Le droit de la famille en Europe: son évolution depuis l’Antiquité jusqu’a nos jours. Actes des journées internationales d’histoire du droit, 481–490. Strasbourg: Presses universitaires de Strasbourg.

    Google Scholar 

  • Holman, Beth L. 1999. Exemplum and Imitatio: Countess Matilda and Lucrezia Pico della Mirandola at Polirone. The Art Bulletin 81: 637–664.

    Google Scholar 

  • Immel, Gerhard. 1972. Zur Theorie der donatio mortis causa im Usus modernus pandectarum. In Wilhelm, Walter (ed.), Studien zur europäischen Rechtsgeschichte, 181–207. Frankfurt am Main: Vittorio Klostermann.

    Google Scholar 

  • Kaser, Max. 1971. Das römische Privatrecht. Erster Abschnitt. Das altrömische, das vorklassische und klassische Recht. München: C.H. Beck’sche Verlagsbuchhandlung.

    Google Scholar 

  • Kaser, Max. 1975. Das römische Privatrecht. Zweiter Abschnitt. Die Nachklassischen Entwicklungen. München: C.H. Beck’sche Verlagsbuchhandlung.

    Google Scholar 

  • Kiefner, Hans. 1963. Zur gedruckten Codexlectura des Jacques de Révigny. Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis 31: 5–38.

    Google Scholar 

  • Laurent-Bonne, Nicolas. 2014. Aux origines de la liberté de disposer entre époux. Paris: LGDJ.

    Google Scholar 

  • Lévy, Jean-Philippe, and Castaldo, André. 2002. Histoire du droit civil. Paris: Dalloz.

    Google Scholar 

  • Lovato, Andrea, Puliatti, Salvatore, and Solidoro Maruotti, Laura. 2014. Diritto privato romano. Torino: Giappichelli.

    Google Scholar 

  • Maffei, Domenico. 1990. Bartolomeo da Novara (m. 1408) autore della “Lectura Institutionum” attribuita a Baldo degli Ubaldi. In Studi in memoria di Mario E. Viora, 423–440. Roma: Fondazione Sergio Mochi Onory per la storia del diritto italiano, also in Rivista di storia del diritto italiano 63 (1990): 5–22, and in Maffei, Domenico. 1995. Studi di storia delle Università e della letteratura giuridica, 207–224. Goldbach: Keip.

    Google Scholar 

  • Maffei, Domenico. 1998. Riflessioni su Jacques de Revigny e Pierre de Belleperche lessicografi. In Linehan, Peter (ed.), Life, Law and Letters. Historical Studies in Honour of Antonio García y García (= Studia Gratiana 29), 605–612. Roma: Las.

    Google Scholar 

  • Malinowska, Irena. 1963. Appunti per uno studio sulla “donatio mortis causa” nei glossatori e nei commentatori. Annali di storia del diritto 7: 43–81.

    Google Scholar 

  • Malinowska-Kwiatkowska, Irena. 1981. Donatio mortis causa im mittelalterlichen Statutenrecht Italiens. In Vorträge zur Geschichte des Privatrechts in Europa (Symposion in Krakau, 9–12 Oktober 1979), 16–31. Frankfurt am Main: Vittorio Klostermann.

    Google Scholar 

  • Marrone, Matteo. 1989. Istituzioni di diritto romano. Palermo: Palumbo.

    Google Scholar 

  • Masi, Antonio. 1963. Retroattività della condizione e “donatio mortis causa” fra coniugi. Annali di storia del diritto 7: 19–42.

    Google Scholar 

  • Massironi, Andrea. 2012. Nell’officina dell’interprete. La qualificazione del contratto nel diritto comune (secoli XIV–XVI). Milano: Giuffrè.

    Google Scholar 

  • Meijers, Eduard Maurits. 1936. Les théories médiévales concernant la cause de la stipulation et la cause de la donation. Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis 14: 365–397, also in Meijers, Eduard Maurits. 1966. Études d’histoire du droit. IV. Le droit romain au Moyen Âge, Feenstra, Robert, and Fischer, Herman Frederik Willem Daniel (eds.), 107–131. Leiden: Universitaire pers Leiden.

    Google Scholar 

  • Meijers, Eduard Maurits. 1959. L’université d’Orléans au XIIIe siècle. In Meijers, Eduard Maurits, Études d’histoire du droit. III. Le droit romain au Moyen Âge, Feenstra, Robert, and Fischer, Herman Frederik Willem Daniel (eds.), 3–148. Leiden: Universitaire pers Leiden.

    Google Scholar 

  • Obarrio, Juan Alfredo. 2001. La doctrina de la donatio mortis causa y su recepción en la corona de Aragón. Anuario de Facultade de Dereito da Universidade da Coruña 5: 521–534.

    Google Scholar 

  • Ortuño Perez, Maria Eugenia. 2016. Contribuciones al Derecho Romano de sucesiones y donaciones. Madrid: Dykinson.

    Google Scholar 

  • Pini, Antonio Ivan. 2000. Un principe dei notai in una “repubblica di notai”: Rolandino Passaggeri nella Bologna del Duecento. Nuova rivista storica 84: 51–72.

    Google Scholar 

  • Roddi, Giuseppe. 1991. Donazione (storia del diritto medievale e moderno). In Digesto delle Discipline Privatistiche. Sezione Civile 7, 177–181. Torino: Utet.

    Google Scholar 

  • Rodríguez Díaz, Emma. 2000. Algunos aspectos de la donatio mortis causa en el derecho romano. [s.l.]: Universidad de Oviedo.

    Google Scholar 

  • Romano, Andrea. 1994. Famiglia, successioni e patrimonio familiare nell’Italia medievale e moderna. Torino: Giappichelli.

    Google Scholar 

  • Rüger, David. 2011. Die donatio mortis causa im klassischen römischen Recht. Berlin: Duncker & Humblot.

    Google Scholar 

  • Samper Polo, Francisco. 1968. La disposición mortis causa en el derecho romano vulgar. Anuario de historia del derecho español 38: 87–227.

    Google Scholar 

  • Sciabica, Francesco. 1966–1967. Review of Claude Aboucaya, Les différentes conceptions de la donatio mortis causa chez les romanistes médiévaux, in RHD, 44, 1966, pp. 378–432. Annali di storia del diritto 10–11: 594–600.

    Google Scholar 

  • Simonius, Pascal. 1958. Die Donatio Mortis Causa im klassischen römischen Recht. Basel: Helbing & Lichtenhahn.

    Google Scholar 

  • Sinisi, Lorenzo. 2002. Alle origini del notariato latino: la Summa Rolandina come modello di formulario notarile. In Tamba, Giorgio (ed.), Rolandino e l’ars notaria da Bologna all’Europa. Atti del Convegno internazionale di studi storici sulla figura e l’opera di Rolandino (Bologna, 9–10 ottobre 2000), 163–233. Milano: Giuffrè.

    Google Scholar 

  • Soetermeer, Frank. 2007. Revigny, Jacques de. In Arabeyre, Patrick, Halpérin, Jean-Louis, and Krynen, Jacques (eds.), Dictionnaire historique des juristes français (XII e –XX e siècle), 663–665. Parigi: PUF.

    Google Scholar 

  • Söllner, Alfred. 1960. Die causa im Kondiktionen- und Vertragsrecht des Mittelalters bei den Glossatoren, Kommentatoren und Kanonisten. Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte. Romanistische Abteilung 77: 182–269.

    Google Scholar 

  • Talamanca, Mario. 1990. Istituzioni di diritto romano. Milano: Giuffrè.

    Google Scholar 

  • Tamba, Giorgio. 1987. I Memoriali del Comune di Bologna nel secolo XIII. Note di diplomatica. Rassegna degli Archivi di Stato 67/2–3: 235–290.

    Google Scholar 

  • Tort-Martorell, Carmen. 2013. Review of David Rüger, Die donatio mortis causa im klassischen römischen Recht (= Freiburger Rechtsgeschichtliche Abhandlungen, NF 62). Duncker & Humblot, Berlin 2011. Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte. Romanistische Abteilung 130: 687–690.

    Google Scholar 

  • Tort-Martorell Llabrés, Carmen. 2003. La revocación de la donatio mortis causa en el Derecho Romano clásico. Madrid: Dykinson.

    Google Scholar 

  • Vismara, Giulio. 1941/1986. Storia dei patti successori. Milano: Vita e pensiero. Repr. Milano: Giuffrè.

    Google Scholar 

  • Vismara, Giulio. 1965a. La revocabilità del testamento giurato nella dottrina da Guglielmo Durante a Bartolo da Sassoferrato. In Études d’histoire du droit canonique dédiées à Gabriel Le Bras 2, 1007–1026. Paris: Sirey, also in Vismara, Giulio. 1988. Scritti di storia giuridica. VI. Le successioni ereditarie, 211–235. Milano: Giuffrè.

    Google Scholar 

  • Vismara, Giulio. 1965b. I patti successori nella dottrina di Baldo. In Studi in onore di Biondo Biondi. III, 39–125. Milano: Giuffrè, also in Vismara, Giulio. 1988. Scritti di storia giuridica. VI. Le successioni ereditarie, 303–390. Milano: Giuffrè.

    Google Scholar 

  • Vismara, Giulio. 1970. I patti successori nella dottrina di Paolo di Castro. Studia et Documenta Historiae et Iuris 36: 265–303, also in Vismara, Giulio. 1988. Scritti di storia giuridica. VI. Le successioni ereditarie, 391–433. Milano: Giuffrè.

    Google Scholar 

  • Vismara, Giulio. 1972. I patti successori nella dottrina di Cino da Pistoia. Mémoires de la Société pour l’histoire du droit et des institutions des anciens pays bourguignons, comtois et romands 30: 393–423, also in Vismara, Giulio. 1988. Scritti di storia giuridica. VI. Le successioni ereditarie, 237–272. Milano: Giuffrè.

    Google Scholar 

  • Voci, Pasquale. 1963. Diritto ereditario romano. II. Parte speciale: successione ab intestato, successione testamentaria (2nd ed.). Milano: Giuffrè.

    Google Scholar 

  • Yaron, Reuven. 1956. Some Remarks on “Donatio Mortis Causa”. Revue internationale des droits de l’antiquité 3: 493–512.

    Google Scholar 

  • Yaron, Reuven. 1966. “Donatio sola cogitatione mortalitatis”. Revue internationale des droits de l’antiquité 13: 369–375.

    Google Scholar 

Download references

Author information

Authors and Affiliations

Authors

Corresponding author

Correspondence to Andrea Massironi .

Editor information

Editors and Affiliations

Rights and permissions

Reprints and permissions

Copyright information

© 2018 Springer International Publishing AG, part of Springer Nature

About this chapter

Check for updates. Verify currency and authenticity via CrossMark

Cite this chapter

Massironi, A. (2018). Gift Mortis Causa in the Ius Commune: Contract and Last Will. In: di Renzo Villata, M. (eds) Succession Law, Practice and Society in Europe across the Centuries. Studies in the History of Law and Justice, vol 14. Springer, Cham. https://doi.org/10.1007/978-3-319-76258-6_15

Download citation

  • DOI: https://doi.org/10.1007/978-3-319-76258-6_15

  • Published:

  • Publisher Name: Springer, Cham

  • Print ISBN: 978-3-319-76257-9

  • Online ISBN: 978-3-319-76258-6

  • eBook Packages: Law and CriminologyLaw and Criminology (R0)

Publish with us

Policies and ethics