Skip to main content

‘Let’s Send Up Some Incense to the Lord!’

  • Chapter
  • First Online:
Classical Culture and Witchcraft in Medieval and Renaissance Italy

Part of the book series: Palgrave Historical Studies in Witchcraft and Magic ((PHSWM))

  • 1014 Accesses

Abstract

‘Let’s Send Up Some Incense to the Lord!’ is the infamous sentence pronounced by the Franciscan Bernardino of Siena, who, along with some other preachers of his time, is the main focus of this chapter. I examine these men’s contribution to the revival of the classical image of striges. The efficacy of preachers in modifying collective perceptions of the nature of witchcraft was catalysed in Italy by lingering popular memories of ancient striges, as is shown in the preceding chapters. However, the preacher (and inquisitor) was not merely a kind of anthropologist discovering ancient beliefs, but was also an inventor—or, at the very least, someone who was capable of reading another preacher’s sermons describing a tradition rooted in France or Germany, and of retelling it in Italy, making it his own. In this way, the circulation of classical themes of magic and witchcraft became more effective in shaping what was, by then, perceived as a collective phenomenon.

This is a preview of subscription content, log in via an institution to check access.

Access this chapter

Chapter
USD 29.95
Price excludes VAT (USA)
  • Available as PDF
  • Read on any device
  • Instant download
  • Own it forever
eBook
USD 84.99
Price excludes VAT (USA)
  • Available as EPUB and PDF
  • Read on any device
  • Instant download
  • Own it forever
Softcover Book
USD 109.99
Price excludes VAT (USA)
  • Compact, lightweight edition
  • Dispatched in 3 to 5 business days
  • Free shipping worldwide - see info
Hardcover Book
USD 109.99
Price excludes VAT (USA)
  • Durable hardcover edition
  • Dispatched in 3 to 5 business days
  • Free shipping worldwide - see info

Tax calculation will be finalised at checkout

Purchases are for personal use only

Institutional subscriptions

Notes

  1. 1.

    Richard Kieckhefer, Magic in the Middle Ages (Cambridge, 1989), pp. 199–200.

  2. 2.

    Michael D. Bailey, Battling Demons: Witchcraft, Heresy, and Reform in the Late Middle Ages (University Park, PA, 2003), p. 121. An introduction to the subject is in A Companion to Observant Reform in the Late Middle Ages and Beyond, eds. James D. Mixson, Bert Roest (Leiden, 2015).

  3. 3.

    S. Th., Summa Theologiae, II-II, q. 95, a. 5.

  4. 4.

    Stefano Ugo Baldassarri (ed.), Dignitas et excellentia hominis. Atti del Convegno internazionale di studi su Giannozzo Manetti (Firenze, 2008).

  5. 5.

    Marina Montesano, La memoria dell’esperienza di Bernardino da Siena nell’agiografia del XV secolo, Hagiographica, 1 (1994), pp. 271–286.

  6. 6.

    Baudouin de Gaiffier, Le mémoire d’André Biglia sur la predication de s. Bernardin de Sienne, Analecta Bollandiana, 53 (1935), pp. 314–358.

  7. 7.

    Etienne Longpré, S. Bernardin de Sienne et le Nom de Yesus, Archivum francisciscanum historicum, 28 (1935), pp. 443–476; Ibidem, 29 (1936), pp. 142–168, 443–477; and Ibidem, 30 (1937), pp. 170–192.

  8. 8.

    For instance, in relation to the preaching against Islam and in favour of the crusade, themes commonly found also in Giovanni da Capestrano and Giacomo della Marca: Steven J. McMichael, Roberto Caracciolo da Lecce and his sermons on Muhammad and the Muslims, in Franciscans and Preaching: Every Miracle from the Beginning of the World Came About Through Words, ed. Timothy Johnson (Leiden, 2012), pp. 328–352; Fulvia Serpico (ed.), San Giacomo della Marca e l’altra Europa. Crociata, martirio e predicazione nel Mediterraneo Orientale (secc. XIIIXV), Atti del Convegno Internazionale di studi (Monteprandone, 24–25 novembre 2006) (Firenze, 2007).

  9. 9.

    About Bernardino de’ Bustis and his entourage, see Fabrizio Conti, Witchcraft, Superstition, and Observant Franciscan Preachers: Pastoral Approach and Intellectual Debate in Renaissance Milan (Turnhout, 2015).

  10. 10.

    Zelina Zafarana, Caracciolo Roberto (Roberto da Lecce), in Da Gregorio VII a Bernardino da Siena. Saggi di storia medievale con scritti in ricordo di Zelina Zafarana, eds. Claudio Leonardi, Enrico Menestò, Roberto Rusconi (Spoleto, 1991), pp. 403–409.

  11. 11.

    On the Observant writings and their use for studying magic and witchcraft in the fifteenth century, see Marina Montesano, ‘Supra acqua et supra ad vento. Superstizioni, maleficia e incantamenta nei predicatori francescani osservanti (Italia, sec. XV) (Roma, 1999).

  12. 12.

    «Egli è anco in parte, che vi si tiene questo maladetto ordine ch’io vi dirò, che la sera di notte si ragunano tutti uomini e donne in uno luogo, e fanno uno brudetto di loro, e hanno uno lume, e quando lo’ pare tempo di spegnarlo, lo spengono, e poi a chi s’abatte s’abatta, sia chi vuole (…) E sonne di queste tali genti qua in Piemonte, e so’vi andati gi… cinque inquisitori per levar via questa maladizione, e quali so’ stati morti da questa male genti. E più, che non si truova inquisitore che vi voglia andare per mettarvi mano. E sai come si chiamano questi tali? Chiamansi quelli del barilotto. E questo nome si è percé‚ eglino pigliaranno uno tempo dell’anno uno fanciullino, e tanto il gittaranno fra loro de mano in mano, che elli si muore. Poi che è morto, ne fanno polvere, e mettono la polvare in uno barilotto, e danno poi bere di questo barilotto a ognuno (…) E però voglio dire a voi donne una cosa, e tenetela a mente: se mai voi sapeste che niuno fusse di quelli ribaldi, che vi dicesse per qualunque cagione si fusse, la più bella cosa che fusse mai o che mai sia, sie l’umanità di Cristo, e per questo vi volesse vedere innude; sapeste che voi fate? Gridate: ‘Al fuoco! al fuoco! al fuoco!’ e non vi ristate mai, insino che qualche cosa non ne seguiti»: Bernardino da Siena, Prediche volgari sul Campo di Siena 1427, ed. Carlo Delcorno (Milano, 1989), vol. 2, pp. 793–794. Unless otherwise stated, English translations are my own.

  13. 13.

    Giovanni Grado Merlo, Eretici e inquisitori nella società piemontese del Trecento (Torino, 1977), pp. 150–151.

  14. 14.

    Etienne de Bourbon, Anecdotes historiques, légendes et apologues tirés du recueil inédit d’Etienne de Bourbon, dominicain du XIIIe siècle, ed. Albert Lecoy de La Marche (Paris, 1877), pp. 322–323.

  15. 15.

    Blondi Flavii Forliviensis, Italia illustrata (Basel, 1531), pp. 337–338.

  16. 16.

    Norman Cohn, Europe’s Inner Demons (London, revised edition 1998), pp. 49–54.

  17. 17.

    Jean-Claude Schmitt (ed.), Prêcher d’exemples, récits de prédicateurs du Moyen Age (Paris, 1985), p. 67.

  18. 18.

    Giovanni Sercambi, Il Novelliere, 2 vols., ed. Luciano Rossi (Roma-Bari, 1974), vol. 1, p. 36.

  19. 19.

    Bernardino da Siena, Prediche volgari sul Campo di Siena 1427, vol. 2, pp. 1012–1013.

  20. 20.

    Michael D. Bailey, Nocturnal Journeys and Ritual Dances in Bernardino of Siena, Magic, Ritual, and Witchcraft, 8 (2013), pp. 4–17.

  21. 21.

    Laurence Harf-Lancner, Les fées au Moyen Âge. Morgane et Mélusine: la naissance des fées (Paris, 1984).

  22. 22.

    Iris Origo, The Domestic Enemy: The Eastern Slaves in Tuscany in the Fourteenth and Fifteenth Centuries, Speculum, 30, 3 (1955), pp. 312–366, part. p. 342.

  23. 23.

    For the Benandanti the reference is, of course, to Carlo Ginzburg, The Night Battles: Witchcraft and Agrarian Cults in the Sixteenth and Seventeenth Centuries (Baltimore, 1983).

  24. 24.

    Bailey, Nocturnal Journeys, pp. 13–14.

  25. 25.

    Bernadette Paton, To the Fire, To the Fire! Let Us Burn a Little Incense to God: Bernardino, Preaching Friars and Maleficio in Late Medieval Siena, in No God Except Me: Orthodoxy and Religious Practice in Europe, 12001600, ed. Charles Zika (Melbourne, 1991), pp. 7–36.

  26. 26.

    Paolo di Tommaso Montauri, Cronaca Senese, in Rerum Italicarum scriptores, ed. Ludovico Antonio Muratori et al. (Bologna, 1933) tom. 15. pt. 6. vol. 2, p. 808.

  27. 27.

    Bernardino da Siena, Quadragesimale ‘De christiana religione’, in Opera Omnia, ed. PP. Collegii S. Bonaventurae ad fidem codicum edita (Firenze, 1950–1965), vol. 1, pp. 113–117.

  28. 28.

    Beate Hildegardis, Cause et cure, ed. Laurence Moulinier (Berlin, 2003).

  29. 29.

    Alfonso M. Di Nola, Lo specchio e l’olio (Roma-Bari, 1994), p. 124.

  30. 30.

    Marc Bloch, Les Rois thaumaturges. Étude sur le caractère surnaturel attribué à la puissance royale particulièrement en France et en Angleterre (Strasbourg and Paris, 1924).

  31. 31.

    Ettore Paratore, Dante e il mondo classico, and L’eredità classica in Dante, in Idem, Tradizione e struttura in Dante (Firenze, 1968), pp. 25–126.

  32. 32.

    «Luxum si quod est, hac cautione sanum fiaet, harundinum prende tibi viridem p. III aut quinque longam, mediam diffinde, et duo homines teneant ad coxendices; incipe cantare: “motas vaeta daries dardares astataries dissunapiter”, usque dum coeant. Ubi coierint et altera alterum tetigerint, id manu prehende et dextera sinistra praecide; ad luxum aut ad fracturam alliga; sanum fiet. Et tamen cotidie cantato et luxato vel hoc modo: “haut haut haut istasis tarsis ardannabou dannaustra”»: Cato, Agr., 160.

  33. 33.

    «Uno à sconcio el dito, e mandasi per lo nocciulo, e fassi tenere a due fanciulli; e con tue diavolose parole, e dici che le bachette si serrano»: Bernardino da Siena, Quadragesimale ‘De christiana religione’, pp. 113–117.

  34. 34.

    ‘Molybdomancy’ from Greek molybdos = lead and manteia = divination.

  35. 35.

    «Ad quem cum venirent, sal et quedam alia offerebant, et panniculos pueri per dumos circumstantes pendebant, et acum in lignis, que super locum creverant, figebant, et puerum nudum per foramen quod erat inter duos truncos duorum lignorum (introducebant), matre existente ex una parte et puerum tenente et proiciente novies vetule que erat ex alia parte, cum invocatione demonum adjurantes faunos, qui erant in silva Rimite, ut puerum, quem eorum dicebant, acciperent morbidum et languidum, et suum, quem secum detulerant, reportarent eis pinguem et grossum, vivum et sanum»: Etienne de Bourbon, Anecdotes historiques, pp. 325–328.

  36. 36.

    Montesano, ‘Supra acqua et supra ad vento’, p. 78.

  37. 37.

    Mircea Eliade, ‘Spezzare il tetto della casa’. Simbolismo architettonico e fisiologia sottile, in Idem, Spezzare il tetto della casa. La creatività e i suoi simboli (Milano, 1988), pp. 149–157.

  38. 38.

    «1- contra Deum; 2- contra sacramenta ecclesie; 3- contra fidem sanctam romanam; 4- contra innocentes suffocando; 5- contra iuvenculas ruffianando; 6- contra animam suam iniquam»: Giacomo della Marca, Sermones dominicales, ed. Renato Lioi (Falconara M., 1978–1982), vol. 1, pp. 485–486.

  39. 39.

    Giacomo della Marca, Sermones Quadragesimales, Cod. Vat.-lat. 7642, Biblioteca Apostolica Vaticana, cc. 62v.–65v.

  40. 40.

    Isidore of Seville, The Etymologies of Isidore of Seville, VIII, 9, eds. Stephen A. Barney, W. J. Lewis, J. A. Beach, Oliver Berghof (Cambridge, 2006), pp. 180–183.

  41. 41.

    Bernard Gui, Manuel de l’inquisiteur, ed. Guillaume Mollat (Paris, 1964), vol. 2, p. 52.

  42. 42.

    Giacomo della Marca, Sermones Quadragesimales, cc. 64r–64v.; Ibidem, Sermones dominicales, I, pp. 427–428.

  43. 43.

    Very useful on the subject of ‘true’ and ‘false’ cases of saintity: Gabriella Zarri (ed.), Finzione e santità tra medioevo ed età moderna (Torino, 1991); about the link between female saintity and female heresy-witchcraft see Gábor Klaniczay, Miraculum and Maleficium: Reflections Concerning Late Medieval Female Sainthood, in Problems in the Historical Anthropology of Early Modern Europe, eds. R. Po-Chia Hsia, R. W. Scribner (Wiesbaden, 1997), pp. 49–73; Tamar Herzig, Savonarola’s Women: Visions and Reform in Renaissance Italy (Chicago, 2008).

  44. 44.

    «Mulier malefica (…) fecit edificari ecclesiam in campestribus ad quam in festis concurrebant circum habitantes de castris, dimissis ecclesiis, populus ad mercata et ad coricandum. Et ad me ducta ante pergulum, de cuius auctoritate construxit ecclesiam interrogavi. Que respondit: Quia veniebat vox ad eam dicens: “fac edificare ibi ecclesiem, quia ibi est corpus sancti Florentini”. Cui ego: “Que miracula fecit? Quam vitam tenuit? Cuius patrie fuit? Quis cognovit ipsum?” Et nesciens respondere dixit coram populo: “miserere, quia venit diabolus et posuit se super pectus meum; et neque comedere, neque bibere valeo, neque dormire si non dixero que ipse dixit”. Ecce deceptio diabolica»: Giacomo della Marca, Sermones dominicales, vol. 1, pp. 422–423.

  45. 45.

    Not far from Rieti; Giacomo confirms the story in another sermon: «Alique negant Deum, alique ostendunt anum sicut inveni; alique dum levatur Corpus Christi dicunt: tu mentiris, in Amatrice inveni; alique incidentes omnia membra crucifisso; alique honores Dei dant dyabolo…»: Ibidem, vol. 2, p. 485.

  46. 46.

    Ibidem, vol. 1, pp. 434–435.

  47. 47.

    Ibidem, p. 482.

  48. 48.

    Ibidem, p. 434. I discuss ‘fascinuminfra.

  49. 49.

    Bernardino da Siena, Le prediche volgari inedite (1425), ed. Dionisio Pacetti (Siena, 1935), pp. 540–542.

  50. 50.

    Franco Mormando, Bernardino of Siena and the Social Underworld of Early Renaissance Italy (Chicago and London, 1999), pp. 77–89.

  51. 51.

    Bernardino da Siena, Sermones extraordinarii, in Opera omnia, ed. Ioannis De La Haye (Paris, 1645), vol. 3, p. 476.

  52. 52.

    Giovanni da Capestrano, Tractatus de confessione, in cod. XVII, Convento O.F.M. di Capestrano, c. 304v.

  53. 53.

    «De quibusdam alijs superstitionibus, et primo de mulieribus credentibus secum Diana vel Herodias nocturnis horis equitare, vel se in alias creaturas transformari, ut dicitur de his quae vulgariter dicuntur strigae vel ianuaticae»: B. Antonini archiepiscopi florentini Summae sacrae theologiae (Venetiis, 1571), II, 12 (De infidelitate), 361r.

  54. 54.

    Tert. De Cultu Feminarum, I, 1. I don’t believe in fact that it is an error of transcription, as claimed by Carlo Ginzburg, Ecstasies: Deciphering the Witches’ Sabbath (London, 1990), p. 117, n. 64.

  55. 55.

    Antonio Guaineri, De egritudinibus capitis (Pavia, 1488) fol. 17r; Danielle Jacquart, De la science à la magie: le cas d’Antonio Guainerio, médecin italien du xve siècle, La possession. Littérature, médecine, société, 9 (1988), pp. 137–156.

  56. 56.

    Furio Bianco, 1511: la ‘Crudel zobia grassa’: rivolte contadine e faide nobiliari in Friuli tra ‘400 e ‘500 (Gorizia, 2010).

  57. 57.

    Giacomo della Marca, Sermones dominicales, vol. 1, p. 431.

  58. 58.

    «Puossi fare malie? Sì! None però che sieno quello che paiono, cioè de’ fatti de le streghe. So’ molte persone che faranno uno unguento e ongonsi, e così dicono e credono essere come gatta, però che ‘l diavolo lo’ dimostra cosò, e loro il credono»: Bernardino da Siena, Quadragesimale ‘De christiana religione’, vol. 1, p. 117.

  59. 59.

    Bernardino da Siena, Le prediche volgari (Siena 1425), ed. Ciro Cannarozzi (Firenze, 1958), vol. 2, pp. 278–279.

  60. 60.

    The same word used by Jacopo Passavanti, discussed in the previous chapter.

  61. 61.

    «E nota delle streghe, che niuna persona si può mutare in altra spezie si sia, o di gatta, o di capra, o d’altro animale come la bestialità delle donne si dànno a credere. E alcuna volta si dànno a credere degli uomini. El dimonio fa parere a quella mala femmina ch’ella diventi gatta e vada stregonando, ma ella si sta nel letto suo. Lusioni di dimonio per ingannare altrui! E altri dice della tregenda al giovedì notte, che sono tutti sogni e lusioni diaboliche. Fa’ di none stare in peccato mortale, come di sopra è detto, e non avere paura per te né pe’ tuoi figliuoli di streghe, di tregenda, o di malie, o d’incanto! Tutte le fantasie diaboliche ti metti in testa, o d’incanti di membra, o di malattie, o di tempesta, o gragnuola, o d’altre frasche, in quelle ti fa cascare il dimonio per la promessione di Dio, come t’ò detto»: Bernardino da Siena, Le prediche volgari (Firenze 1425), ed. Ciro Cannarozzi (Firenze, 1940), vol. 2, pp. 168–169.

  62. 62.

    «Sed quid dices de his, qui faciunt sibi portari foeminas per incantamenta, et habent secum agere, et si quaeris a muliere, dicet tibi quod est verum quod fuit portata, et habuit coitum cum tali, et tamen mentietur. Nota quod diabolus potest transformari in forma mulieris illius incantatae, et faciet se portari, et fatuus incantator credet quod sit illa foemina, et copulabitur cum diabolo, et exinde faciet quod foemina somniabit se portari et iacere cum illo et reportari, et tamen in vero nihil erit, et hoc ut detrahatur fidei Christi, et est deceptio carnalitatis, licet etiam in veritate aliquando contingat, quod propter peccata quasi insanam et nesciam ad domum suam, et abuti illa, quae tamen nesciet quid agat»: Bernardino da Siena, ‘Seraphim’ Paduae an. 1423 reportatum a Daniele De Purziliis, in Opera omnia, vol. 3, p. 198.

  63. 63.

    «Sunt enim aliquae vetulae, quae credunt se ire cum Zobiana, vel in cursu, quia diabolus faciet sic sibi apparere in somnis, quod efficiatur una felis, et tamen non erit verum, quia diabolus transformabit se in unam felem, et in apparentia felis intrabit cameram, et pater familias habens puerum credit quod sit una striga, et surgens percutiet felem, et videbitur sibi fregisse tibiam felis et deinde diabolus faciet frangi tibiam illi vetulae, et in crastino tam illa pater familias quam illa vetula credent esse vera, et erunt illusiones diabolicae»: Ibidem.

  64. 64.

    «Unde in màscaris seu streghis immittit sitibundam rabiem bibendi sanguinem puerorum, quod et se facere credunt, licet minime verum sit, sicut sacrum concilium attestatur’ (XXVI, quaest. 5, cap. Episcopi eorum)»: Bernardino da Siena, Quadragesimale ‘De christiana religione’, vol. 2, p. 43.

  65. 65.

    «Multa scelera perpetrant, furnicationem vel stupra, adulteria, incestus, sacrilegia et sogdomia necnon homicidia et puerorum et aliorum fatentur, enim se nonnumquam transformari in gactam sive murilem et auferre de cuna infantulum cui sanguinem bibere et sic mactare»: Giovanni da Capestrano, Tractatus de confessione, c. 304v.

  66. 66.

    «Et iste sunt strige, que de nocte accedunt pueros destruendo»: Roberto da Lecce, Quaresimale padovano 1455, p. 209.

  67. 67.

    Boccaccio, Decameron, X, 5.

  68. 68.

    «Quedam vero striga eam liberavit»: Roberto da Lecce, Quaresimale padovano 1455, ed. Oriana Visani (Padova, 1983), p. 209.

  69. 69.

    «“O diabole, veni ad me et fer auxilium tuum: o diabole, ubi es?”» (…) «“Quid vis, aut quid quaeris?” Ego vero: “Ut mihi succurras”, respondit»: Ibidem, p. 210. It recalls the dialogue between another woman and the devil as portrayed in a trial of the end of sixteenth century: Franco Cardini (ed.), Gostanza, la Strega di San Miniato (Roma-Bari, 2001).

  70. 70.

    «Quod vadunt in nocte cum Dyana et Herodiana et aliis coreyzandum et comedendum»: Giacomo della Marca, Sermones Quadragesimales, Cod. Vat.-lat. 7642, c. 64r.

  71. 71.

    «Ut capiant virum in nocte vadunt scapigliate et nude, vel eque sunt super lignum»: Giacomo della Marca, Sermones dominicales, vol. 1, p. 481.

  72. 72.

    «Exemplum in Verona: quedam vetula induta vestibus sacerdotalibus equester super unum lignum portatum a duabus vetulis in nocte hinc inde per aliquos vicos ad domos aliquorum ut non possent concipere neque cognoscere uxores»: Ibidem, p. 424.

  73. 73.

    «Quedam vetula in Lombardia cum spata in nocte et nuda in area, ad quam currebant omnes circum habitantes et demones nigri veniebant ad eam dicentes: talis veniet de tali terra pro tali infirmitate; fac sic, et dabat remedium usque ad 60 personas. Confessa coram fratre Mactheo de Cicilia et coram omni populo»: Ibidem, p. 425.

  74. 74.

    «Item idem frater Matheus invenit duas vetulas super altare extra portam civitatis, abeuntes insimul pro confusione Christi. Postea in trivio nude loquebantur cum dyabolo, interfectis multis pueris; combuste sunt clamantes dyabolum»: Ibidem.

  75. 75.

    Antonio Mursia, Matteo d’Agrigento, fondatore dei primi conventi osservanti in Sicilia, Antonianum, 90, 1 (2015), pp. 81–100.

  76. 76.

    Filippo Rotolo, Il beato Matteo d’Agrigento e la provincia francescana di Sicilia nella prima metà del secolo XV (Palermo, 2006), p. 85; Paolo Evangelisti, Matteo d’Agrigento, in Dizionario Biografico degli Italiani (Rome, 2008), vol. 72 (online http://www.treccani.it/enciclopedia/matteo-d-agrigento_%28Dizionario-Biografico%29/).

  77. 77.

    Matteo d’Agrigento, Sermones varii, ed. Agostino Amore (Roma, 1960).

  78. 78.

    «Avendo io predicato di questi incantamenti e di streghe e di malie, el mio dire era a loro come se io sognasse. Infine elli mi venne detto che qualunque persona sapesse niuno o niuna che sapesse fare tal cosa, che, non acusandola, elli sarebbe nel medesimo peccato. […] E come io ebbi predicato, furono acusate una moltitudine di streghe e di incantatori. […] E fune presa una fra l’altre, la quale disse e confessò senza niuno martorio, che aveva uccisi da XXX fanciulli col succhiare il sangue loro; e anco disse che n’aveva liberati LX; e disse che ogni volta che ella ne liberava niuno, ogni volta si conveniva dare uno membro al diavolo per sagrificio, e davane uno membro di bestia […]. E più anco confessò, che ella aveva morto el suo propio figliulo, e avevane fatto polvare, de la quale dava mangiare per tali faccende. E perché pareva cosa incredibile che una criatura avesse fatti tanti mali, fu voluto provare se era vero. Infine fu domandato chi ella aveva ucciso. Ella diceva chi, e cui figliuoli ellino furono, e in che modo, e a che tempo ella li aveva morti. […] E disse del modo come ella andava innanzi d’in su la piazza di Santo Pietro, e ine aveva certi bossogli d’unguenti fatti d’erbe che erano colte nel dì di santo Giovanni e nel dì de la Asunzione. Infine io li ebbi in mano, e ponendomeli al naso elli putivano per sì fatto modo, che ben parevano cose di diavolo, come erano. E dicevano che con essi s’ognevano, e così come erano onte, lo’ pareva essare gatte, e non era vero; però che il corpo loro non si rimutava in altra forma, ma ben lo’ pareva a loro»: Bernardino da Siena, Prediche volgari sul Campo di Siena 1427, vol. 2, pp. 1007–1009.

  79. 79.

    «O ribalda et dyabolica mater, quare me interfecisti, quid feceram tibi, quare dampnasti corpus et animam meam, saltem expectasses quod habuissem baptismum?»: Bernardino da Siena, Seraphim 1453, Bergamo, Biblioteca civica “Angelo Mai”, Cod. Delta V. 23, cc. 171r–173v.

  80. 80.

    «Qui cridant vindictam sunt pueruli fassinati seu strigati et est verissimum quod pueri faxinantur a dyabolicis vetulis»: Ibidem.

  81. 81.

    «“Quid vis?”; et ipsa dicebat: “Ego volo quod de infortunium sive disgraciam liberandi istum puerum”; et dyabolus respondebat: “Bene sum paratus, sed volo quod tu mihi des unum membrum unius persone et illud mihi sacrifices”»: Ibidem.

  82. 82.

    «Tales in domo sua et dyabolus dat sibi soporem profundum et dat sibi illusiones quod videtur quod capiant forma gate et vadant faxinando pueros et videre se equitare varias bestias et ire cum Herodiada et cetera. Videtur eis quod bibant et comedant, luxurientur et multa fantasmata sibi apparent et dyabolus capit formam gate et vadit ad cunabula pueri et sugit puero unam venam post caput et sugit sanguinem pueris illo modo; et videtur illis mulieribus quod ipse sint ille que faxinaverunt illos pueros»: Ibidem.

  83. 83.

    «“Ad occidendum unum puerum filium talis”, et ibant et occidebant ipsum. […] et dicebat quod capiebant formam gatarum, et non est verum quod stant tales in domo sua et dyabolus dat sibi soporem profundum et dat sibi illusiones et cetera»: Ibidem. The Consilium is in Quellen und Untersuchungen zur Geschichte des Hexenwahns und der hexenverfolgung im Mittelalter, ed. Joseph Hansen (Bonn, 1901), pp. 64–65. The opinion it is fake was given first by Cohn, Europe’s Inner Demons, pp. 196–200, later strengthen by Mario Ascheri, Streghe e ‘devianti’: alcuni consilia apocrifi di Bartolo da Sassoferrato?, in Scritti di storia del diritto offerti dagli allievi a Domenico Maffei, ed. Mario Ascheri (Padova, 1991), pp. 203–234. Girolamo Tartarotti was also suspicious about it: Diego Quaglioni, Tradizione criminalistica e riforme nel Settecento. Il Congresso notturno delle Lammie di Girolamo Tartarotti (1749), in Studi di storia del diritto medioevale e moderno, ed. Filippo Liotta (Bologna, 1999), pp. 253–275.

  84. 84.

    Virgil Eclogae, III 103.

  85. 85.

    Richard Payne Knight, Thomas Wright, Sexual Symbolism: A History of Phallic Worship (Dover, 2016), p. 138; it presents two old studies, dating to 1786 and 1866.

  86. 86.

    Gervase of Tilbury, Otia Imperialia, in Otia imperialia. Libro III. Le meraviglie del mondo, ed. Fortunata Latella (Parma, 2010), pp. 242–243.

  87. 87.

    Frédéric Godefroy, Dictionnaire de l’ancienne langue française et de tous ses dialectes du IXe au XVe siècle (Paris, 1881), p. 769.

  88. 88.

    Bernardino da Siena, Prediche volgari sul Campo di Siena 1427, II, pp. 1007–1009.

  89. 89.

    Bernardino da Siena, Seraphim 1453, cc. 171r–173v.

  90. 90.

    Bernardino da Siena, Le prediche volgari (Firenze 1425), vol. 1, pp. 191–192.

  91. 91.

    «Item, quedam diabolica vetula de Gualdo de Nuceria, combusta in Perusia, nomine Santecia, que fecit innumerabilia mala, inter que confessa est quod occidit pueros 50 et etiam sucavit sanguinem cuiusdam pueri totum per auriculam et etiam multa maleficia fecerat cum corpore Christi a quodam presbitero suo amico consecrato, quem postea per artem diabolicam cepit per genitalia et proiecit in arborem, vel per nasum etc. Ibidem una alia interfecit 12 et alia 14 et in uteribus matrum multos»: Giacomo della Marca, Sermones dominicales, vol. 1, p. 424.

  92. 92.

    Ibidem, p. 426.

  93. 93.

    Bailey, Battling Demons, p. 121.

  94. 94.

    «Doh, facciamo un poco d’oncenso a Domenedio qui a Siena!» Bernardino da Siena, Prediche volgari sul Campo di Siena 1427, vol. 2, p. 1007.

  95. 95.

    Genesis, 8, 20–21: “A sweet savour” is rendered exactly the same way in Hebrew, Greek and Latin: «reyach nichoach»; «καὶ ὠσφράνθη κύριος ὁ θεὸς ὀσμὴν εὐωδίας»; «Odoratusque est Dominus odorem suavitatis». In the Hebrew Bible the expression «reyach nichoach» occurs 42 times: Stephen Finlan, Problems with atonement (Minnesota, 2005), p. 12 (but see also pp. 11–38 for a wider look at sacrifice in the Hebrew Bible).

  96. 96.

    On the subject of smells, perfumes and magic Marina Montesano, The Smell of Magic in Parfums et odeurs au Moyen Âge. Science, usage, symboles, ed. Agostino Paravicini Bagliani (Firenze, 2015), pp. 205–220.

Author information

Authors and Affiliations

Authors

Corresponding author

Correspondence to Marina Montesano .

Rights and permissions

Reprints and permissions

Copyright information

© 2018 The Author(s)

About this chapter

Check for updates. Verify currency and authenticity via CrossMark

Cite this chapter

Montesano, M. (2018). ‘Let’s Send Up Some Incense to the Lord!’. In: Classical Culture and Witchcraft in Medieval and Renaissance Italy. Palgrave Historical Studies in Witchcraft and Magic. Palgrave Macmillan, Cham. https://doi.org/10.1007/978-3-319-92078-8_6

Download citation

  • DOI: https://doi.org/10.1007/978-3-319-92078-8_6

  • Published:

  • Publisher Name: Palgrave Macmillan, Cham

  • Print ISBN: 978-3-319-92077-1

  • Online ISBN: 978-3-319-92078-8

  • eBook Packages: HistoryHistory (R0)

Publish with us

Policies and ethics